Научная статья на тему 'BOZKıR KüLTüRüNDEN VE ALTıN ORDA HANLığı’NDAN DEVRALıNAN MIRAS: KıRıM HANLığı’NDA KABILE ARISTOKRASI VE KARAçU BEYLERI'

BOZKıR KüLTüRüNDEN VE ALTıN ORDA HANLığı’NDAN DEVRALıNAN MIRAS: KıRıM HANLığı’NDA KABILE ARISTOKRASI VE KARAçU BEYLERI Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
295
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Крымское историческое обозрение
Область наук
Ключевые слова
KıRıM / ALTıN ORDA / ŞIRIN MIRZALAR / KıPçAK / ARGıN

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Deri̇n Paşaoğlu Derya

Altın Orda Hanlığı ve ardıllarında bozkır kültürü ile şekillenen kabile aristokrasisi, coğrafyanın kadim mirasından devraldığı unsurlarla gelişmiştir. Asya Hun Devleti’nden bu yana siyasi, askeri ve sosyal yaşamda ön plana çıkan dört sayısı mirası, Dört bey sistemi/ Dört Karaçu beyleri adında yer bulmuştur. Dört bey sistemi Kırım Hanlığı’nda hanlık makamının yanında yönetimin asli unsurlarından biri haline gelmiştir. Sistemin başlangıcı Cengiz Han’ın oğullarına yaptığı toprak ve kabile taksimatında Cuçi’ye verilen 4000 asker ve bunların mensup oldukları Kıyat, Seycut, Kinhit ve Hüşin kabilelerine dayanır. Kadim Türk yurdu Deşt-i Kıpçak’ta sayısal olarak az olan Moğol kabileleri Kıyatların liderliğinde yönetimi ellerinde tutmaya çalışmışlarsa da Ak Orda hanedanının sükûtundan sonra yetkilerini kaybetmişlerdir. Mangıtlar ve Şirinler arasında el değiştiren liderlikle birlikte kabileler arası güç dengesi, Kırım Hanlığı’nın kuruluşunda etkin rol oynayan Şirinlerin liderliğinde, Şirin, Barın, Argın, Kıpçak ve Mangıt kabilelerine devrolunmuştur. Kabileler, Şirin kabilesinin baş karaçuluğu altında Kırım Hanlığı’nın gerek iç işlerinde gerek dış ilişkilerinde aktif rol oynamışlardır. Kırım Hanlığı’nın Osmanlı himayesine girmesinden sonra Karaçu beyleri, bir yandan Cengizoğullarının tahtı elinde tutabilmelerinin teminatı olmuşlar öte yandan Cengizoğullarının gücünün kontrol unsuru haline gelmişlerdir. Karaçu beylerinin kendi kabilelerinin çıkarlarını her şeyin üzerinde tutmaları Karadeniz’in kuzeyindeki ilişkileri sürekli dengelerin değiştiği kaygan bir zemine dönüştürmüştür.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Deri̇n Paşaoğlu Derya

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HERITAGE INHERITED FROM STEPPE CULTURE AND GOLDEN HORDE KHANATE: TRIBAL ARISTOCRACY AND KARACHU BEYS IN THE CRIMEAN KHANATE

The tribal aristocracy in The Golden Horde Khanate and its successors, shaped by the steppe culture, developed with the elements inherited from the ancient heritage of geography. Since the Asian Hun State, the legacy of four numbers, which has come to the forefront in political, military and social life, has found its place in the name of the Four Beys System / Four Karaçu Beys. The four beys system has become one of the essential elements of the administration in addition to the Khanate position in the Crimean Khanate. The beginning of this system is based on the 4000 soldiers given to Cuçi in the land and tribal division made by Genghis Khan to his sons and the Kıyat, Seycut, Kinhit and Hüşin tribes to which they belong. Although the Mongolian tribes, which were a few in number in the ancient Turkish homeland of Cumania, they tried to keep the rule under the leadership of the Kıyat, and lost their authority after the silence of the Ak Orda (White Horde) dynasty. With the leadership that changed hands between the Mangit and the Sirins, the intertribal balance of power was transferred to the Sirin, Barın, Argin, Kipchak and Mangit tribes under the leadership of the Sirins, who played an active role in the establishment of the Crimean Khanate...The tribal aristocracy in The Golden Horde Khanate and its successors, shaped by the steppe culture, developed with the elements inherited from the ancient heritage of geography. Since the Asian Hun State, the legacy of four numbers, which has come to the forefront in political, military and social life, has found its place in the name of the Four Beys System / Four Karaçu Beys. The four beys system has become one of the essential elements of the administration in addition to the Khanate position in the Crimean Khanate. The beginning of this system is based on the 4000 soldiers given to Cuçi in the land and tribal division made by Genghis Khan to his sons and the Kıyat, Seycut, Kinhit and Hüşin tribes to which they belong. Although the Mongolian tribes, which were a few in number in the ancient Turkish homeland of Cumania, they tried to keep the rule under the leadership of the Kıyat, and lost their authority after the silence of the Ak Orda (White Horde) dynasty. With the leadership that changed hands between the Mangit and the Sirins, the intertribal balance of power was transferred to the Sirin, Barın, Argin, Kipchak and Mangit tribes under the leadership of the Sirins, who played an active role in the establishment of the Crimean Khanate. The Tribes played an active role in both, internal and external affairs of the Crimean Khanate under the chief Karaçu of the Sirin tribe. After the Crimean Khanate came under the Ottoman protection, the Karachu beys, on the one hand, became the assurance of the Genghisids to hold the throne, on the other hand, they became the control element of power of the Genghisids. The Karachu beys’ keeping the interests of their tribes above everything, has turned the relations in the north of the Black Sea into a slippery ground where the balances were constantly changing.

Текст научной работы на тему «BOZKıR KüLTüRüNDEN VE ALTıN ORDA HANLığı’NDAN DEVRALıNAN MIRAS: KıRıM HANLığı’NDA KABILE ARISTOKRASI VE KARAçU BEYLERI»

YflK 929.52.09

DOI: 10.22378/kio.2021.1.51-82

Bozkir Kültüründen ve Altin Orda Hanligi'ndan Devralinan Miras: Kirim Hanligi'nda Kabile Aristokrasi ve Karafu Beyleri

Derya Derin Pa§aoglu (Karadeniz Teknik Üniversitesi)

Öz. Altin Orda Hanligi ve ardillannda bozkir kültürü ile §ekillenen kabile aris-tokrasisi, cografyanin kadim mirasindan devraldigi unsurlarla geli§mi§tir. Asya Hun Devleti'nden bu yana siyasi, askeri ve sosyal ya§amda ön plana fikan dört sayisi mirasi, Dört bey sistemi/ Dört Karafu beyleri adinda yer bulmu§tur. Dört bey sistemi Kirim Hanligi'nda hanlik makaminin yaninda yönetimin asli unsur-larindan biri haline gelmi§tir. Sistemin ba§langici Cengiz Han'in ogullarina yap-tigi toprak ve kabile taksimatinda Cufi'ye verilen 4000 asker ve bunlarin mensup olduklari Kiyat, Seycut, Kinhit ve Hü^in kabilelerine dayanir. Kadim Türk yurdu De§t-i Kipfak'ta sayisal olarak az olan Mogol kabileleri Kiyatlarin liderliginde yö-netimi ellerinde tutmaya fali§mi§larsa da Ak Orda hanedaninin sükütundan sonra yetkilerini kaybetmi§lerdir. Mangitlar ve §irinler arasinda el degi§tiren liderlikle birlikte kabileler arasi güf dengesi, Kirim Hanligi'nin kurulu§unda etkin rol oyna-yan §irinlerin liderliginde, §irin, Barin, Argin, Kipfak ve Mangit kabilelerine dev-rolunmu§tur. Kabileler, §irin kabilesinin ba§ karafulugu altinda Kirim Hanligi'nin gerek if i§lerinde gerek di§ ili§kilerinde aktif rol oynami§lardir. Kirim Hanligi'nin Osmanli himayesine girmesinden sonra Karafu beyleri, bir yandan Cengizogulla-rinin tahti elinde tutabilmelerinin teminati olmu§lar öte yandan Cengizogullarinin gücünün kontrol unsuru haline gelmi§lerdir. Karafu beylerinin kendi kabilelerinin fikarlarini her §eyin üzerinde tutmalari Karadeniz'in kuzeyindeki ili§kileri sürekli dengelerin degi§tigi kaygan bir zemine dönü§türmü§tür.

Anahtar Kelimeler: Kirim, Altin Orda, §irin Mirzalar, Kipfak, Barin, Argin.

Giri§

Kirim Hanligi'nda hanin yaninda yer alip, yönetimde söz sahibi olan beylere karagu beyleri adi verilmi§tir. En güflü olanin Ba§ Karagu oldugu bu beyler, han-likta nüfuzu güflü kabilelerin/uruglarin/boylarin beyleridir. §irin, Barin, Argin ve Kipfak uruglari1 ba§ta olmak üzere zamanla Mangitlarin ve Sefutlarin da ön plana

1 XV. yüzyilin ortalarinda A§agi idil ve Yayik sahasinda göf eden ve kendi beylerinin idaresi altinda bulunan, Yedisan adiyla bilinen §irin, Arin (Barin), Argun, Kipfak, Alfin, Katay, Mangit uruglarindan ba§ta §irinler olmak üzere ilk dördü Kirim tarafina gitmi§tir [38, s. 281].

?ikmasiyla uruglarin sayilari artsa da söz konusu yönetim unsuru Dört Karagu Beyleri-Dört Bey Sistemi olarak adlandirilmi§tir. Yine zaman i?erisinde gü? sirala-rinda degi§iklik ya§anmi§ ancak Kirim Hanligi'nin kurulu§unda etkin rol oynayan §irin beyleri ve mirzalari genellikle ba§ karagilik makamini ellerinde tutmu§lardir.

Yakin zamana kadar ayrintili olarak ara§tirilmami§ olan söz konusu sistemin manasi, V. Vel'yaminov Zernov ve Zeki Velidi Togan tarafindan te§his edilmi§ olup, H. inalcik, B. Manz ve M. ivanics tarafindan yazilan makalelerde i§lenmi§tir. [24; 14; 26] Bu konuda yapilan en kapsamli ?ali§ma U. Schamiloglu'nun Tribal Politics and Social Organization in the Golden Horde ba§likli doktora tezidir [49] ve rulling tribes / hakim kabileler, Later Golden Horde / Geg Altin Orda, Four Bey System / Dört Bey sitemi terimleri kendisine aittir. [48, s. 12] Cengizogulla-ri uluslarinin devlet yönetim gelenegine dikkat edildiginde Dört Bey Sistemi'nin yönetimdeki etkin rolünün, Altin Orda'nin ardillarinda özellikle Kirim, Kazan ve Kasim Hanliklarinda aktif i§ledigi görülecektir.2 [26, s. 67] Dolayisiyla dört bey sitemini ortaya ?ikaran amilleri de Altin Orda Hanligi'nin devlet yapisinda ve yö-netim unsurlarinda aramak gereklidir.

Hanligin hakimiyet sahasinin getirisi olan, bozkir kültürünün ya§amsal unsurla-ri; gögebe hayvanci iktisadiyat ve atli-sava^gi gücün temini ve kontrolü, hakimiyeti elinde tutabilmenin en önemli dayanagidir. Burada her zaman hatirda tutulmasi gereken husus, bozkir kültürünün gögebe hayvanci iktisadiyat üzerinde temelle-nip, ekonominin de hareketli kabilelerle §ekillenmesidir. Ekonomik ve dolayisiyla askeri gü?, söz konusu cografyayi hakimiyetine almanin ötesinde beylerinin li-derligindeki hareketli kabilelerin bagliliginin ve kontrolünün temin edilmesiyle saglanacaktir. Her ne kadar hakimiyeti elinde tutmanin §arti han soyundan olmak gibi görünse de han soyundan olanlar arasindaki rekabetin belirleyicisi her zaman söz konusu gü? olmu§tur ve bu gücü elinde tutan/lar kara?u bey/leridir.

Karagu ve Karagu Beyleri

Kara?u beylerinin hanligin yönetiminde oynadiklari rolü ve statülerini tespit edebilmenin ilk a§amasi karagularin kim olduklariyla ilgilidir. Siyasi, askeri ve ekonomik a?ilardan ele alinmasi gereken bir gü? merkezi olan dört bey sisteminin, Kirim Hanligi öncesinde olu§um sürecini ve §artlarini dogru ortaya koyabilmek, kara?u beylerinin kimligini tanimlamayi saglayacaktir.

Gö?ebe ananelerini devam ettiren Cengiz Han, Mogol kabilelerini birle§tirdik-ten sonra, Monggol ulusunu (mülk-halk, tebaa, halk-timar, malikaneyi te§kil eden halk-devlet) kurmu§ ve mukataa-ulus'lari ogullarina ve yakin akrabalarina dagit-mi§tir. Söz konusu taksimattaki mukataalar üzerinde tesis edilen te§kilatlanma, kendisini kuran ve orada han olan ki§inin bütün sülalesinin §ahsi mali olarak telak-ki edilmesi esasina dayanmi§tir. Böylece bir soy, muayyen bir arazide hayat süren bir halk-devlet'in (ulusun) sahibi olabilmektedir. [62, s. 149, 150] Hakimiyetleri

2 Kasim Hanliginda kara?u beylerinin mensup oldugu kabileler ve beylik nezdindeki siralamalari Kirim Hanligi'ndan farklidir. Sirasiyla kabileler; i§bay Mangit, Celayir, Argin ve Kip?ak'tir. Ayrintili bilgi i?in bkz. [3, s. 122].

ancak ulusun göfebelik yaptigi nugut-yurfu kapsamaktadir ve yerle§ik ahaliyle meskün yerlerin varidatindan tahsis edilen bir gelire-incu'ya sahip olmaktadirlar. [18, s. 247] Bozkir aristokrasisi söz konusu yurt üzerinde, yigitler (ba'atur) ve noyanlar aristokrasisi olup, fe§itli iftimai siniflar ifermektedir. Bu siniflardan ilki; noyon denilen prenslerdir. Digerleri tamamen hür ki§ilerden olu§an sava§f ilar veya sadiklar olan nökerler (nöküd)'dir. Avami te§kil eden asil olmayan arat veya kara-gular ve son olarak Mogol olmayan irklardan gelen unagan-bogol, yani kölelerdir. [18, s. 218] Bu baglamda dört bey sistemi ifin üzerinde durulmasi gereken ilk kavram; karagudur.

Kelimenin etimolojisi konusunda farkli görü§ler mevcuttur. Clauson, kelimeyi kara köküne dayandirarak, siradan insan, avam olarak tanimlar, ancak Doerfer'a atifla karafu kelimesinin Türkfe oldugunun anla§ilmadigini da belirtir. Öte yandan kelimenin Mogolcada "Cengiz ailesi ile ilgisi olmayan, avamdan ki§i" anlaminda oldugunu ifade eder. [8, s. 647] Hudyakov ise Ebulgazi Bahadir'a atifla, kelimenin karamak (bakmak) mastarindan, bakan, denetgi, müzakereci anlamina geldigini ve damgaci, yamfi, tüfekfi, elfi gibi -gi son ekiyle olu§turuldugunu belirtmi§tir. [21, s. 172-173]Bilindigi üzere siyah renk anlamindaki qara (kara) kelimesi Türkfeden Mogolcaya ödünf verilen bir kelimedir. [19, s. 196] Haran: kara budun anlamina gelir.[64, s. 205] Harezm Türkfesinde kara kelimesinin bir anlami da (yilki ile bir-likte) hayvan sürüsü manasina gelir ve kara ilki (kara yilki), kara konagi (hayvan barinagi) olarak kullanilirken Harezm Türkfesinde karafi dilenci olarak tanim-lanmi§tir. [58, s. 287] £agatayca sözlükte ise, karaci: dogru konu§an, karacilik: sadakat, dogruluk manasinda verilmi§tir.[57, s. 580]

Mogolca sözlükte, haragu (XAP^; siradan, asalet unvani ta§imayan ki§i olarak tanimlanmi§tir. [39, s. 1439] Vladimirstov'a göre; karagu (haragu) ya da arat; avami te^kil eden asil olmayan kimselerdir, bunlar imtiyazsiz siniftir ve bunlarin efendileri vardir.3 A. Temir, karagu, tabiriyle yalniz avam degil, bazen han ve ha-nedana nispeten diger igtimai kitleler dahl ifade olunurdu §eklinde han soyu di-§inda kalanlarin karafu oldugunu belirtmi§tir.[40, s. 8] Yakubovskiy, hayvancilikla geginen gögebe kabilelerde ana i§gi kitlesini te^kil edenlere xaragu adi verilir, ifa-desiyle, Karafularin üretimin temelinde yer aldiklarini vurgulami§tir. Karafularin üretimini yaptiklarin hayvanlarin sahibi olup olmadiklarini sorgulan Yakubovskiy, Re§idüddin'e atifla; karagularin hayvanlara ve gali^ma aletlerine sahip olduklari halde otlaklardan faydalanma hususunda kabile gergevesinde bütün üretim §art-larini kontrol eden gögebe feodalin (ba'atur, Mergen, genel olarak bir Noyan'in) arzu ve emirlerine göre hareket etmek zorunda oldugu belirtmi§tir. £engiz Han'in Mogol Devleti, -hakim sinif- Noyanlarin fikarlarina uygun bir §ekilde Noyanlar ve onlarin nökerleri sayesinde te§ekkül etmi§, ancak XIII. Yüzyilin ba§inda Noyan

3 Xaracu kelimesiyle yalniz asilzadeleri ziddi olarak "avam" degil de, bazen han ve hanedana nisbete diger iftimai kütleler (sosyal gruplar) dahi ifade olunurdu. [62, s. 176, 228] Ögel, karafi kelimesini, (Radlof'a atifla) Orta Asya Qingenelerine verilen bir ad olarak tanimlar. [43, s. 235].

feodal sinifin olu§umu henüz tamamlanmami§ olup, geli§imini tamamlamasi Cen-giz Han'in halefleri devrinde, süref iferisinde gerfekle§mi§tir. Feodal hiyerar§iye dayanan toplum ayni zamanda askeri bir te§kilattir ve 10.000 ki§inin bir tümen oldugu onluk sistemde te§kilatlanmi§tir. [63, s. 18-23]

Karagu Beyleri; Karafularin yönetimini elinde tutan böylece kontrollerindeki askeri ve ekonomik güfle, siyasi güce ortak olan, yönetimde söz sahibi olan bozkir aristokrasisinin beyleridir. [9, s. 165]Altin Orda Hanligi'ndaki bozkir aristokra-sisinin i§leyi§inde bir kabile lideri, askeri ve ekonomik gücünü, liderligini elin-de tuttugu kabileden alirken, yönetimde söz sahibi olarak söz konusu kabilenin, devlet iferisindeki ekonomik gücünü dolayisiyla askeri ve siyasi gücünü de yük-seltmektedir. Böylece karafu beyleri, avamla hanedan arasinda fift yönlü (askeri, siyasi, ekonomik) güf aki§ini kontrol eden ki§iler olmu§lardir. Aslinda sistemin i§leyi§ sürecini ortaya fikaran unsurlari ve sistemin i§leyi§ini anlayabilmek ifin bilinmesi gereken üf terim daha vardir. Bunlar; nöker, atalik ve kazak gikmaktir. Bu terimler, bozkir aristokrasisinin ifinde geli§mi§ ve han soyundan §ehzadelerin taht mücadeleleriyle terimlerin tanimi altindaki insanlarin önemleri artmi§, hatta güfleri oraninda yetkileri de artarak terimlerin anlamlari geni§lemi§tir.

Nöker; (fog.nöküd) Kabile ba§buglarinin yaninda asker olarak hizmet eden, noyanlarin en yakin yardimcilari olan serbest §ahislardir. Nöker hizmetinin en önemli özelligi nökerin, efendisine kar§i olan vazifelerini serbestfe kabul etme-sidir.[62, s. 134]4 Nökerler, bey veya hana daima refakat eden ve onun ugrunda her fedakärligi yapmaya hazir sadiklar grubudur. Ba§buglarina hizmet eden bu askerlerin sava§ zamani toplanan kabile ordusu ile ilgisi yoktur. Kabile ordusu ok ve yay ta§iyan kabile efradindan toplanirlar. Nökerler kabile ordularina, müs-takil tümenlere ve ordulara komutanlik edebilecegi gibi bazen de sefkin kitalar te§kil ederler. Ba§buglari ile beraber ya§ayan nökerler, birbirlerine silah arkada§-ligi ile bagli olup hassa muhafiz alayinin esasidirlar. Her nöker gelecegin subay ve komutanidir. Altin Orda Hanligi'nda nökerlik müessesesi geli§erek uygulana-gelmi§tir. Hanedan mensuplarina nöker tayin edilmi§ hatta Sayin (Batu) Han'in, §iban soyundan gelenlere nöker tayin edilmesi yönündeki vasiyeti Özbek Han zamaninda dahi uygulanmi§tir. Toktami§ Han, tahta fiktigi vakit, §ehzadelik döneminde kendisine yardim eden Arapoglan'a, her nerede efendisinden firar edenler ve yasagdan kaganlar var ise bi'l-cümle ana nöker ve il olarak müek-kedyarliglar ihsan etmesi, nökerlik uygulamasinin farkli bir zemine ta§indigini gösterir.

Gönüllülügün ve bireyselligin esas oldugu nökerlikte, firarilerin ve yasagdan

4 Ayrica nökerlik hakkinda örnekler ifin, Muhali ile Buha'nin ve Tungge ve Ha§i adli focuklarin babalari tarafindan Qengiz Han'a takdim edilmesi ile ilgili bk. [40, (§ 137), s. 66, 67]. Nokor- Nökör, arkada§ yolda§ olarak ifade edilmi§tir. [40, (§ 13) s. 6.] Arkada§, dost anlamina gelen anda kelimesinden farklidir [40, (§ 96), s. 37.] Öte yandan, nöker kelimesi, Mogollarin Gizli tarihinde; rakip, dü§man, ba§ka kimse, manasinda da kullanilmi§tir. [40, (§ 267), s. 190].

kafanlarin nöker verilmesinin yani sira bir kabilenin tamaminin nöker olmasi §ek-lide nöker kavraminin anlaminin geni§ledigi görülmektedir. Söz konusu geni§le-me, Kirimi'nin eserinde "gumug tamgali As kabilesinden §ube olan §irin dedikleri kabile an-asl Toktami§ oglanin baba ve dedelerinden kalma mahsus nöker illerinin birisidir...", "...Toktami§ 'in mahsus nökeri olan dört kit'a kabiledir §irin ve Bärin ve Argin ve Kipgak dirler...", "...Yedisan halkindan sol kol dedikleri halk sabikan Barak Han'in nökeri ve yakini imi§ler..." [2 s. 82, 85]J ifadelerinde görüldügü üzere kabilenin tamaminin han soyundan bir §ehzadeye nöker olmasi §eklinde-dir. Öte yandan sadece han soyundan olanlarin degil emirlerin ve mirzalarin da nökerleri oldugu görülmektedir. Toktami§ Han'a if oglan hizmetinde bulunmak istemeyen ve Hz. Ebubekir soyundan gelmesi hasebiyle bunu ar sayan Emir Edigü yaninda bulunan 9 nefer nökeriyle kazak fikip, Emir Timur'a siginmi§tir. [9, s. 18; 2, s. 91] Nitekim XVIII. yüzyilda Kirim Hanligi himayesinde bulunduklari dönemde Nogay mirzalarina bagli kabileler de yine kabilenin tamaminin mirzalara nöker olduklari bilgisi mevcuttur. "Ormembed oglu meyaninda olan umumen Nay-man bunlarin nökeridir ve haliya bunlarin ebnasinin elindedir" [2, s. 237]. "Ali ile §aydäk ebna-i Ormembet bunlar ikisi bir validedendir ve Longa tesmiye olu-nan nehrin derununda sakin olan Agrän ve Qapgak ve Tuma ve Haydaroglu deyü mezkür olan Türkmen halki bunlarin ve ebnasinin nökeridir. " [2, s. 237] Kirimi'ye göre bu örnekleri fogaltmak mümkündür.

Atalik; §ehzadelerin yaninda yer alan, onlarin geli§me ve hareketlerinde yön-lendirici rol oynayan, kabilesi ile birlikte §ehzadenin güflenmesinde askeri ve si-yasi dayanagi olan ki§ilere atalik adi verilmi§tir. Batu Han (Sayin Han), Saray'da tahta oturdugu zaman karde§i §iban'a otuz bin asker vererek fethettigi topraklar kendinin olmak üzere Kirim'a göndermi§ ve maiyetine Tarakli-Kiyat kabilesinin noyan beylerinden (yani Yesügey neslinden) Buraltay Bey'i atalik olarak tayin et-mi§tir. [2, s. 63] Atalik kavraminin kullaniminda dikkat edilmesi gereken husus ataligin bir birey olarak dü§ünülmemesidir. Zira ataliklarla ilgili ifadelerde mut-laka kabile ismine vurgu söz konusudur ve ataligin kabiliyeti ve gücü, kabilenin gücü ile dogru orantilidir.

Ataliklar zaman zaman hanlik makamini tehdit eden unsurlar olmu§lardir. Tok-ta Han'in ataligi Uygur a§iretinden Bacar Tokboga'dir. Atalik Bacar Tokboga, Kabartay ^erkesi arasinda bulunan §ehzade Özbek'in getirilmesi sirasinda Tokta Han'in ölmesi üzerine, han olmak üzere harekete gefmi§tir. Kabilesinin foklugu ve kuvvetine dayanarak, kabile reislerinin ittifakiyla tahta f ikmi§ ve hanligini ilan etmi§tir. Hatta hanin sarayini, hazinesini ve hatunlarini almi§tir. Özbek Han'in an-nesi olan Tokta Han'in dul e§i Gelin Beyalin'la dahi evlenmi§tir. Kabartay ^erke-si'ndeki Özbek Han'i getirmekle görevli olan Kiyat istay Bey ile Secut Alatay Bey

5 Kirimi'nin, Kiyat kabilesinden olup, §irin Mirzalar arasinda yeti§mi§ bir devlet adami olmasi hasebiyle Altin Orda ve Kirim Hanligi'nda kabile aristokrasisi konusunda verdigi bilgilerin ayrintisi oldukfa dikkat fekici ve kiymetlidir. Bununla ilgili örnekleri fogaltmak mümkündür.

dönü§te durumu ögrenip, atalik Bacar Tokboga'yi öldürerek Özbek Han'i tahta fikarmi§lardir. [2, v. 261-b; 44, v. 246-247]

Özbek Han'dan sonra tahta fikan Canibek Han'in oglu Berdibek'in ataligi ise Kaningli kabilesinden Tulibay'dir ve Berdibek Han'in üzerindeki etkisi büyüktür. Canibek Han'in hanligi sirasinda Atalik Tulibay'in soygunculuk yapan oglu §er'en katledilmi§tir. Atalik Tulibay bunun kinini ta§iyarak, beslemesi Berdibek'e sürekli nasihat edip, tahtini korumasi amaciyla bütün akrabalarini ve veliahti di§inda bü-tün focuklarini katlettirmi§tir. Veliaht oglu da eceliyle vefat edince Sayin Han soyu (Ak Orda hanedani) kesilmi§, bu nedenle Berdibek Han'a Kökin kirgan köten han denmi§tir. [2, v. 264-b]

Atalik unvaninin te§kilatlanmada siyasi bir rolü yokmu§ gibi görünse de ata-liklar taht kavgalarinin ardinda yatan en önemli dayanak noktalarindan biri ol-mu§lardir. Özellikle kazak fikan §ehzadelerin yeniden güflenip tahti ele gefirmek üzere harekete gefmesinde gücün merkezini, atalik ve mensubu bulundugu kabile olu§turarak hanligin mukadderatini etkilemi§lerdir.

Toktami§ Han'in oglu Kebek Han'in ataligi Emir Rektemür'ün oglu Yah§i Hoca Bey'dir (ayni zamanda §irin mirzalardan bir karafu beyidir) Kebek, Tok-tami§ Han'in ölümünden sonra tahti karde§i Celaleddin'in ele gefirmesi üzerine ataligi Yah §i Hoca'ya siginmi§tir. Ataliktan aldigi destekle güflenerek, Celaleddin Han'in üzerine gitmi§, onu tahttan indirmi§se de daha sonra tahti diger karde§leri Kerim-berdi ve Cebbar-berdi ele gefirmi§tir. Ancak bu iki karde§in birbirini orta-dan kaldirmasiyla Kebek yeniden tahta fikmi§tir. [2, v. 272-b]

Kazak ^lkmak; Bu kavrami inalcik, Cengiz Han soyundan bir prens veya kabile reisi olan liderin nökerleriyle birlikte bozkira kagi^ini ifade eder, §eklinde izah etmi§tir. [24, s. 58. ] Söz konusu kafi§, merkezde kaybedilen gücün yeniden toparlanmasi amaciyla merkezden uzakla§maktir. Kazak f ikmakta gidilecek yerin sefimi, ba§ariyi belirleyen en önemli karardir. Han soyundan gelenler ifin söz ko-nusu yerler; bazen atalik ve kabilesi bazen karafu beylerinden biri olurken bazen kom§u topraklardaki Leh ve Rus müttefikler [2, v. 266; 7, s. 42]6 dahi olmu§tur. Uygun destekleyici bulamayanlar ise, bozkirda yilki sürüp, asker toplamaya fali§-mi§lardii^.7

Öte yandan taht mücadelesi sonucunda tahtin bo§ kalmasi ihtimalinde karafu beylerinin de kazak fikan §ehzadeleri ara§tirip, uygun ki§iyi bulmaya fali§tikla-ri görülmektedir. Hatta §ehzadelerden uygun aday buluncaya dek taht bo§lugunu doldurmak amaciyla tahta tehdit olu§turmayan (kazak fikmami§) ta§radaki han soyundan gelen oglanlardan ula§abildikleri herhangi birini tahta fikardiklari gö-rülmü§tür. Toktami§ Han'dan sonra ya§anan taht mücadelelerinde Kebek Han ve

6 Kirim Hanliginda da benzer tablolar ya§anmi§tir. Canibek Giray Han'in hanligini kabul etmeyen Mehmed Giray ve §ahin Giray, han ile girdikleri mücadeleyi kaybedince Mehmed Giray diyar-i Acem'e, §ahin Giray ise Moskova'ya siginmi§tir [1, s. 38, v. 18-a].

7 Toktami§ Han'in Urus Han kar§isinda güflenmek ifin destek aramasi ve Mamay Beyin destegini istemesi hakkinda bk.[2,, v. 267-b, 268-a.].

£ekre Han'in ardindan Emir Edigü'nün önce Seyid Ahmed'i onun ölümüyle Der-vi§ adinda han soyundan peri§an bir oglani han yapip bu arada tahta uygun bir han ara§tirdigi görülmektedir. [2, s. 99] Ulug Muhammed Han'in tahta fiki§in-da da benzer olaylar ya§anmi§tir. Emir Edigü ve Kadir Berdi arasinda ya§anan mücadelenin sonunda her ikisinin de hayatini kaybetmesi ve Altin Orda tahtinin bo§ kalmasi üzerine §irin Tekene Bey ve Kongrad Haydar Bey; Muhammed og-lan Toktami§ Han 'in amcaogludur ve §imdi zaruret vaktidir, diyerek onu tahta fikarmi§lardir. (Toktami§ Han'in babasi Toyhoca'nin karde§i ^agay'in oglu ifkili Hasan'in oglu Muhammed olup Ulug Muhammed Han'dir.) [2, s. 101] Edigü oglu Mansur'un Giyaseddin bin §adibek ölünce yerine önce Küfük Muhammed'i ardindan Barak'i han ilan etmesi [2, v. 276-a] Sirderya boyunda Kara Nogay Han'in tahta fikarilmasi [2, s. 80, 99] bu minvalde verilecek diger örneklerdir.

Dört Bey Sisteminin Ortaya £iki§i Meselesi

Dört bey sisteminin ne zaman ortaya fiktigi konusunda, yapilan fali§malarda fikir ayriligi vardir. Manz, sistemin Özbek Han zamaninda kuruldugunu belirtir-ken [14, s. 282], Shamiloglu, Manz'in fikrini yanli§ bir fikir olarak degerlendirip, Özbek Han zamaninda bir dizi ulus beyi ve beylerbeyinin bu sistemi devam et-tirdigini belirtmi§tir. [48, s. 13] Altin Orda Hanligi'nda Batu Han'dan ba§layarak kabile aristokrasisinin statüsü adim adim incelenirse karagu beyleri ve dört bey sisteminin geli§im süreci de görülebilecektir. Dört Bey Sisteminde, sistemin fö-zümlenebilmesi;

- dört sayisinin izahi,

- Altin Orda Hanligi'ndaki uygulamalarda sistemin i§leyi§i ve

- Kirim Hanligi devrinde ula§tigi statü afisindan, sistemin üf a§amada incelen-mesini gerekli kilmaktadir.

Sistemin ilk a§amasi; Mogol ananesine uygun olarak han soyundan gelenlere yapilan toprak taksimati ve kabilelerin taksimidir. Cuci'nin ölümünün ardindan Cengiz Han'in torunlarina yapmi§ oldugu taksimata göre; sag kol olarakitil §ehri ve sahra-yi vaside bulunan Tatar, Mogol, Ba§kurt, Saksin, Alatir, Muk§i ve Kazak kabile ve a§iretlerin tamaminin hanligini Sayin Han'a vermi§tir, sol kol olarak ise, Sirderya semtlerini igen'e vermi§tir. [2, v. 258-a,b; 44, v. 38-a.] Bu toprak taksimatinin yani sira Cuci ogullarina tahsis edilen 4000 ki§ilik Mogol askeri dört ayri kabileye mensup olup birer binba§i komutasinda De§t-i Kipfak'a gelmi§ler-dir. Bu kabileler: Kiyat, Seycut, Kinhit ve Hü§in dir.8 Ancak De§t-i Kipfak'a gelen Mogollar sadece bunlarla sinirli degildir, Kongrat, Mangit, Nayman kabilelerinin yani sira, Barin, Dörben, Algi Tatar ve Uy§un gibi küfük gruplar da bulunmaktadir. Ayrica Mogollarla birlikte birfok Türk toplulugu da gelmi§tir ve De§t-i Kipfak'ta

8 Altin Orda Hanligi'nin kurucu fekirdek boylarindan olan Secut ve Kiyat boylarinin yakla§ik yüz yil sonra Özbek Han'in tahta fiki§inda tahti ve han soyunu koruyan adamlar olarak görüyoruz. Uygur atalik Bacar Tokboga örneginde de görüldügü üzere, Kiyat istay Bey ve Secut Alatay Bey Özbek Han'in tahta fiki§ini saglayan ve tahti ele gefirmeye fali§an Uygur Kabilesi'nin kar§isindaki güf olmu§lardir. [28, s. 50-54].

fogunlukta olan Türk unsurlari daha da artmi§tir. Cografyadaki Türk unsurlarina nispetle az olmalarina kar§in Mogol beyleri Cuci ulusunun ifinde häkimiyeti ellerinde tutmaya fali§mi§lardir. [28, s. 50] Dolayisiyla, zaman iferisinde kabilelerin sayilari ve güf siralari degi§se de her zaman dört bey sistemi olarak adlandirilma-sindaki dört sayisini kökenini, devletin ve ordunun fekirdegini olu§turmak üzere Cuci ogullarina tahsis edilen dört kabilede aramak gerekir.

Neden dört? Eskifag'dan itibaren varligin ve hayatin pek fok safhasi anasir-erba'a (dörtunsur) ve erkän-i erba'a (dörtrükn/direk) ile izah edilmi§tir. Maddi älemin temelini olu§turduguna inanilan ate§, toprak, hava, su; insan bedeninde kan, balgam, safra ve sevda olmak üzere dört sivi "ahlat-i erba'a" ya benzetil-mi§ olup bir denge iferisindedirler. [54, s. 62] Cengizogullarinin häkimiyetleri altina aldiklari cografyadan devralinan mitolojik, kültürel ve tarihi mirasa bak-tigimizda; Oguz Kagan'in her bir oglunun 4 oglu vardir ve her dört ogul bir onguna sahiptir. [41, s. 157] Türeyi§ efsanesinin yine Göktürk men§eili bir ba§ka versiyonunda ise kurdun dört focuk dogurdugu ve focuklardan en büyügünün adinin Türk oldugu anlatilir. [37, s. 117] £in kaynaklarindan Han shu'da yer alan bilgilere göre; " Chou devleti zayiflamaya ba§ladiginda ChouMu Wang, Ch'üan Jung kavmine saldirmi§, dört beyaz kurt, dört beyaz geyik ele gegirip geri dön-mü§ ve bu olaydan sonra bagimli kirsal alanda harag verenler harag vermek igin gelmemi§lerdir." Bahsedilen dört beyaz kurt, dört beyaz geyik ifadesi mitolojik dü§ünceden kaynaklanmi§ olmalidir ve kurt ve geyik Altay kavimlerinin atasi olarak kabul edilen kutsal hayvanlardir. Yine Han-shu' da Hunlara ait bilgilerde dört taraftaki yabanci kavimler itaat altina alinmi§ ve bu dönem yeniden yük-selme olarak adlandirilmi§tir. [42, s. 2, 103] Hun devletinde Tan-hu, unvanin almadan önce dört kö§e veya boynuz ile alti kö§e veya boynuz adlariyla anilan yüksek memuriyetlerde görev alirdi. Bunlardan dört kö§e dünyanin dört yönü, alti kö§e alti tali yön esas alinarak olu§turuluyordu. Dört kö§e ve Alti kö§e me-muriyetler de kendi iflerinde sag ve sol olmak üzere iki kisma ayriliyordu. [37, s. 108] Türklerde devletin olu§umunda dört ana ilkeden bahsedilir: Halk, ülke, töre, bagimsizlik. Türklerdeki cihan häkimiyeti dü§üncesi "tört bulung" (dört kö§e) §eklinde ifade edilmi§ ve bu da güne§in dogdugu yerden battigi yere kadar uzanan alanlara adaleti götürmekle afiklanmi§tir. [29, s. 244; 17, s. 84]. Ancak üzerinde hassasiyetle durulmasi gereken husus; Asya Hun imparatorlugu'nda dört Hun kabilesinin _Tanhu ailesiyle akrabaliklari göz önüne alinarak_ imtiyaz-li olmalaridir. Kafesoglu söz konusu imtiyaz mekanizmasini; devletin kurulu§un-da hizmeti gegmi§ ve iktidari elinde tutan zümrelerin emir kumanda mevkilerini alarak idareci durumuna gegmeleri, idare edilenlere göre farklilik göstermele-riyle izah etmi§tir. [29, s. 245] Altin Orda Hanligi ve ardillarinda gördügümüz söz konusu devlet gelenegini, cografyanin kadim mirasinin devami niteliginde görmek gerekir.

Cu^i'ye Tahsis Edilen Kabileler

- Kiyat Kabilesi

Mogol kabileleri arasinda Kiyatlarin ve Kiyat soyundan olanlarin özel bir yeri vardir. Bu özel olma hali Mogollarin türeyi§ efsanelerine dayanmaktadir. [12, s. 59]9 Efsanelerden ilki, Mogollarin atasi olarak kabul edilen Yildiz oglu ilhan, nesli Efridun'dan olan Turbin Efridun ile mücadelesinde ölünce oglu Kiyat Han, Ergenekon'a siginmi§ ve burada fogalmi§tir. [2, s. 243-b] Ergenekon'dan fiki§ rivaye-tinde Kiyat'in yaninda bulunan diger kabileler de Kiyat Kabilesi olarak ifade edilirken, Cengiz ve ogullari zamaninda Kiyat Börfegin adi Yesügey'in focuklarina denmi§tir. Sadece Kiyat adi ise, Yesügey'in karde§i Mungdu-Kiyan neslinden gelenlere söylen-mi§tir. Buna göre Kiyat tabiri hanedandan häkim olan kisma has olarak kullanilmi§ eskiden ayrilan kollar ise Kiyat'tan degilmi§ gibi ba§ka isimler almi§lardir. [56, s. 25]

Diger bir efsane ise; Kiyat neslinden Korlas urugundan Alan-Koa Bigim adli hatun kocasi öldükten sonra babasiz, geceleri hatunun hanesine inen i§iktan (Ay'dan) üfüz erkek focuk dogurmu§tur. [2, s. 244-a; 12 s. 59] Cengiz Han'in za-ferinden sonra Mogol a§iretlerini, Kiyatlara mensup olanlar ve olmayanlar olarak ikiye ayirmak gelenegi yerle§mi§tir. Kiyatlara mensub olanlar, i§igin ogullarini, saf olanlari yani Nirunlari10 te§kil ederler; Tayici'ut, Uru'ud, Mangkud, Cacirat, Barlas, Ba'arin, Dörben, Salci'ut ve Katakn'lerdir. Digerleri ise daha az bir §öhrete sahip Dürlükinler olup Arulat, Baya'ut, Korlas, Süldüs, ikires ve Kongraf 11lardir. [18, s. 190]12

Cufi'ye verilen Kiyatlar Binba§i Baysungur komutasinda olup, sag kolda yer almi§lardir. [Kafali, s. 50]. Nitekim hanligin merkez yönetiminde bu kadar etkin olmalari sag kolda olmalariyla da ilgili olmalidir. Altin Orda Hanligi'nda ön plan fikan Kiyat beyleri;

- Kiyat istay Bey; Özbek Han'in ulug beyi'dir, sag ve sol kol beyleri ona bag-lidir. [2, v. 262-b.]

- Kiyat istay oglu £er Kutlu oglu Deniz Boga Bey; Berdibek Han'dan sonraki taht kavgalarinda sol kol halkini alip Sirderya'ya fekilmi§tir.

- Kiyat istay Bey'in karde§i Kiyat Alaf Bey,

- Kiyat Alaf Beyoglu Mamay Bey, sag kol beyidir, taht kavgalari sürerken, Urus Han zamaninda sag kol halkini alarak Kirim'a fekilmi§tir.

9 Ancak söz konusu efsaneleri ve Mogollarin men§e'ini veren eserlerin ba§inda Re§idüddin'in Camiü't-Tevärih'i ve Mogollarin Gizli Tarihi gelmektedir. Re§idüddin, Türk ve Mogollara dair verdigi malumati hazinede saklanan Altan Depter'den aldigini kaydetmi§tir. [25, s. 512]. Bu kaynaklarin Cengiz Han'in Mogol siyasi birligini saglamasindan sonra yazilmi§ olmalari göz önünde bulundurulmalidir.

10 Niron, Türkfe pak nesil demektir. [12, s. 59].

11 Grousset, Kongrat Kabilesi'ni Re§idüddin'e atifla Dürlükin'ler arasinda vermisse de Ebu'l Gazi Bahadir Han, Kongratlarin Kiyan neslinden oldugunu ifade eder. [12, s. 60; 18, s. 190].

12 Nirunlarin ve Dürlükinlerin listesi Re§idüddin'e atifla verilmi§tir. [9, s. 150].

- Saljiut/Salci'ut/Salcut/ Seycut/ Secut / Kabilesi

Içigin ogullari, saf nesil nirunlardandir. Alan-Kova-Bigim Hatun'un i§iktan dogurdugu üçüz erkek çocuklar; Katagin, Salcut ve Buduncar'dir. Krnmî, 18. Yüzyilda Kirim'da bulunan Katagin ve Salcut kabilelerinin bu çocuklarin neslin-den geldigini belirtmiçtir. (Buduncar'dan dokuzuncu kuçak Cengiz Han'dir.) [2, s. 24] Çin yilliklarinda da benzer bilgiler vardir; Saljiut, Alan-ho'a hatunun 2. Oglu Salçi'den gelir ve nirun gurubundandir. [53, s. 128; 47, s. 170] Cuçi'ye ve-rilen Seycut askeri Binbaçi Menggür komutasinda olup, sol kolda yer almiçlardir. [28, s. 50]

Altin Orda Hanligi'nda Tokta Han zamaninda Kiyat kabilesi ile birlikte yö-netimde etkin olduklarini söyleyebiliriz. Daha önce de deginildigi üzere; Tokta Han'in ataligi Uygur açiretinden Bacar Tokboga, Kabartay Çerkesi'nde saklanan çehzade Özbek'in getirilmesi sirasinda Tokta Han'in ölmesiyle han olmak üze-re harekete geçtigi dönemde, Özbek'i getirmekle görevli olan Kiyat istay Bey'in yaninda Secut Kabilesinden Alatay Bey'i de görüyoruz. Nitekim çehzade Özbek ile dönü§lerinde durumu anlayip hile ile Atalik Tokboga'ya yaklaçan beylerden, Tokboga'yi öldüren Secut Alatay Bey olmuçtur. Tokboga'nin kafasini biçagin üze-rine dikip, diçari çikarak "kara ki§i han olmak isterse bundan kesisin" diyerek han soyundan baçka tahti ele geçirmek isteyenlere hitap etmi§ ve Cengizogullarina olan sadakatini ortaya koymu§tur.[2, 261; 44, v. 246, 247]

Kirim Hanligi'nda kadi sicil kayitlarinda Secut Kabilesinin, hâkimiyet sahalari Karasu bölgesidir. Karasu'daki Yeni Sala karyesinin gelirleri Kirim Hani tarafin-dan Secut Kabilesi beyi Mehmed Bey'in karmdaçlarmdan Mehmedçah Mirza'ya tahsis edilmiçtir. [6, s. 54; 35, s. 68-71b/1]13

- Kinhit Kabilesi

Bu kabile hakkinda ayrintili bilgiye ula§ilamami§tir. Re§idüddin'den aldigimiz bilgilere göre; "Kinhit Kavminden gelen birçok emirlerle halk, belli degildir. Fakat Çengiz Han zamaninda emirleri askerle beraber ogullarina taksim ederken birkaç emiri de dört bin askerle Cuçi Han'a vermiçti. O emirlerin birisi olan Koten No-yan, bu çubedendi. Cuçi urugundan olan Orda'nin ogullarindan Tunci ulusunda o ulusun maruf ve muteber emirlerinden bulunan Horan onun soyundandir. §imdi ogullarinin büyük ve küqügfi umumiyetle oradadir. [47, s. 168] Bu bilgilerden yola çikarak Altin Orda Hanliginin Sir Derya boyunda bulunan sol kol halki arasinda bulunduklarini söyleyebiliriz. Doguda bulunan sol kolun Özbek Han zamanina kadar Orda içan neslinin yönetiminde oldugu göz önünde tutulursa, söz konusu kabilenin Altin Orda Hanligi'nin merkez yönetiminde etkin olamamalari anlaçila-caktir. Cuçi'ye verilen Kinhit askeri Binbaçi Kingday Koten Noyan komutasinda olup, orduda merkezde yer almiçlardir. [28, s. 50].

13 Ö. Biyik'in eserinde kabilenin ismi, ilgili kadi siciline atifla, Sincivit olarak okunmussa da kadi sicilindeki yaznni resimde V [35, 71b/l] alintilanmis olup Secut okumak daha dogrudur.

- Hü§in Kabilesi

Kara Tatar Mogollarin Taligin (dürligin) gurubundandir, £engiz Han'in kari-si Hölüneke Hatunun oglu gibi yeti§tirdigi Borgul bu kabiledendir. [53, s. 128] Re§idüddin'e göre; "Qengiz Han 'in hizmetinde önce Bukavul ve Baverci olup sonra Kezik efradindan olmu§, ondan sonra da Kezik emirligine tayin edilmi^tir. Nihayet Tümen emiri, daha sonra da sag kolun büyük ve itibarli emirlerinden ol-mu^tur, Borgu Noyan'a nazaran ikinci mertebedeydi" "Bu kavme mensub diger büyük bir emirde Husiday Bayku idi £engiz Han onu askerle Cugi'ye vermi§ti. Batu'nun askerinin sag kolunun komutani idi' [47, s. 158] Ömrünün sonlarinda ihtiyar ve zaifligi sebebiyle azlini istemesi üzerine yerine ba§ka bir kabileden ko-mutan atanacaktir. Altin Orda Hanligi'nda Hüsin Kabilesinin etkinliginin zaman iginde azalmasinda bu durum etkili olmu§ olmalidir. Cugi'ye verilen Hü§in askeri Binba§i Hü§iday komutasinda olup, orduda merkezde yer almi§lardir. [28, s. 50].

Sistemin ikinci a^amasi, Altin Orda Hanligi'ndaki uygulamalarda sistemin i§leyi§idir. Güglü bir kabilenin ve dolayisiyla askeri gücü elinde bulundurmanin merkezi yönetime etkisini ortaya koyan örnek olmasinin yani sira kendinden son-raki dönemlerde merkezden uzakla§an liderlerin ardindaki kabile gücünün öne-mini de göstermesi agisindan Emir Nogay'in Altin Orda Hanligi'ndaki yerinin tespiti önemlidir. Berke Han döneminde parlayan Emir Nogay'in, Tuda Müngge, Tula-buka ve Tokta Han dönemindeki yetkileri, hanlik makami üzerindeki nüfuzu, diplomasideki gücü göz önünde bulundurulursa, Ak Orda hanedaninin sükütundan sonraki süregte, kabilelerin askeri ve sosyo-ekonomik gücünü elinde tutanlara em-sal te§kil ettigi görülecektir. On bin ki§ilik bir tümeni komuta eden Emir Nogay tümenini Mangitlardan te§kil etmi§ ve 1260'larda Don Nehri'nden Tuna'ya kadar olan Altin Orda'nin bati topraklarinin yönetimini elinde tutmu§tur. Bu süreg, Man-git kabilesinin Altin Orda yönetiminde etkin rol oynadigi ilk a§ama olarak deger-lendirilebilir. Tokta Han'in Emir Nogay'i ortadan kaldirmasiyla hanlik makami bütün yetkileri elinde toplayarak merkezi otoriteyi saglami§tii^.

Tokta Han'dan sonra Özbek Han döneminde Kiyat kabilesi ön plana gikmi§tir. Kiyat istay ve Secut Alatay Beyler tahti ele gegiren atalik Uygur Bacar Tokboga'yi ortadan kaldirip, Özbek'i tahta gikarmi§lardir. Özbek Han beyleri taltif etmi§; Secut Alatay Bey'e Ming kabilesinden olu§an bir il vermi§tir. Özbek Han, Cugi'nin odaliktan dogma oglan adi verilen §ehzadelerine sinirlenerek; -kara ki§i tahti ele gegirdiginde sizlerden biriniz hanliga talip olsaydiniz, neden buna riza gösterdi-niz diyerek hepsini Kiyat istay Bey'e ko§un yollu, nökerleriyle ve bütün halkiyla suyurgal etmi§tir. istay Bey §iban neslini ayirip, Birlak ve Karluk illerini verip onlari kendi hallerine birakmi§sa da [44, s. 52; 2, s. 77] diger oglanlari kontrolü altina almi§tir böylece Kiyat kabilesinin diger kabileler arasinda gok daha güglü bir konumda oldugunu ve gücünü daha da artirdigini söyleyebiliriz. Zira Kirimi, §ehzade Özbek'i getirmek üzere yola gikan Kiyat Beyi tanitirken, Kiyat ümerasi-nin serdefteri ve Noyan karacinin mihteri (daha büyük, daha ulu] unvanini kullan-

mi§tir, [2, s. 70] dolayisiyla Manz'in ifade ettigi §ekilde Karafi beyligi sistemini Özbek Han ile ba§latmak yanli§ olacaktir. §ehzade Özbek'in Uygur ataliga kar§i himaye edilmesi ve tahta f ikarilmasi, sistemin ba§inda bulundugu anla§ilan Kiyat istay Bey'in han soyuna sadakatiyle gerfekle§mi§tir. Dolayisiyla Kirimi'nin bil-gileri Shamiloglu'nu destekler niteliktedir; karafu beylerinin geli§imi Altin Orda Hanligi'nin geli§imiyle paralellik gösterir.

Özbek Han'in torunu Berdibek Han, ataliginin tavsiyeleriyle veliaht oglu di-§inda han soyundan olanlari ortadan kaldirmi§, hanlikta kari§ikliklar ba§lami§tir. Kiyat istay Bey'in karde§i Kiyat Alaf Beyoglu Mamay Bey sag kol halkini alip Kirim'a fekilmi§tir. Özi'den Turla'ya kadar olan yerleri yaylak ve kiglak olarak kullanmiBogdan, Eflak, Macar ve ispanya'ya kadar bac ve harac almi§, Mos-kov kendi mahsusu reayasi olmu^tur. Kiyat istay oglu £er Kutlu oglu Deniz Boga Bey ise sol kol halkini alip Sirderya'ya fekilmi§tir. [2, s. 77-78] Bu dönem Kiyat kabilesinin en güflü oldugu dönemdir. Deniz Boga Bey, dedesi Kiyat istay Bey'e Özbek Han tarafindan verilen §ehzadeleri (Cufi'nin odalikdan dogan oglanlari-ni) hizmet sinifinda kullanma noktasina getirmi§tir. Berdibek'in ölümünden sonra Deniz Boga Bey'in bu oglanlardan Kara Nogay'i han olarak kullanip diger oglan-lari (yani kendilerini) öldürecegini öngören Cengiz nesliden Bugra Hoca Ahmed oglan ve Saygisun Ertak Sipahi oglan Kara Nogay ile anla§arak, O'nu sol kolda kendileri han ilan edip, Deniz Boga'yi ortadan kaldirmi§lardir. Bu hamle güflenen aristokrasi kar§isinda han soyunun galibiyetidir ve Kiyat kabilesinin sol koldaki gücü kirilmi§tir.

Hanligin sag kol halkinin ba§inda bulunan Kiyat Mamay Bey (Canibek Han'in kizi Bisulu Hanu§ ile evli olup) Urus Han döneminde gücünü korumu§ hatta Rus kaynaklarinda Han Mamay olarak ifade edilmi§tir. Urus Han'a kar§i hanlik müca-delesinde bulunan ve kazak fikan Toktami§, Mamay Bey'in destegini istemi§se de Kiyat Mamay Bey olumsuz cevap vermi§tir. Ancak Urus Han'in ölümünün ardin-dan tahta fikan Toktami§ Han, Kiyat Mamay Bey'i bertaraf ederek, Kiyat kabilesinin sag koldaki gücünü kirmi§ ve Kirim'i hakimiyeti altina alarak merkezi oto-riteyi saglayabilmi§tir. Toktami§'in Urus Han'a kazak fikmasi, Kiyat Mamay'in destegini talep etmesi ve Mamay Bey'in ortadan kaldirilmasi sürecinde Toktami§ Han'in yaninda yer alan güf Emir Rektemür ve §irin Kabilesi olmu§tur. §irin Mir-zalar ile Kiyat beyleri arasindaki rekabet ve husumet Kirim Hanligi'nda devam et-mi§tir.14 §irin Kabilesi'nin, diger kabileler arasinda yükseli§inin ba§langif noktasi

14 Mamay Bey'in ölümünden sonra nüfuzu kirilan Kiyat Kabilesi'nden, Mamay oglu Beysultan, oglu Hiday Berdi ve oglu Safa §irinlere kar§i Kiyat kabilesini korumakla yetinmi§se de Safa oglu Gence atasinin intikami ifin §irin mirzalardan üf ki§iyi katletmi§tir. §irin Kabilesinin buna cevabi ise bir gece baskiniyla Gence ve bütün fevresinin ortadan kaldirilmasi olmu§tur. Bu baskinda Gence'nin küfük oglu Murtaza ataligi tarafindan saklanip bir süre muhafaza edilmi§se de §irin Bey'ine teslim edilmi§tir. §irinlerin beyi ilmiye sinifinda yeti§tirilmesi ve beylik makaminda olmamasi §artiyla ya§amasina izin vermi§tir. [2, s. 125] Kiyat kabilesinin Kirim'daki siyasi gücü hif ba§lamadan tamamen bitirilmi§tir.

olmasi dolayisiyla Toktami§ Han dönemi, Kirim Hanligi'ndaki kabile aristokrasisi afisindan bir dönüm noktasidir.

Kirim Hanligi'nda Karafu Beyleri ve Kabile Aristokrasisindeki Yetkileri

XV. yüzyilin ortalarinda A§agi idil ve Yayik sahasinda göf eden ve kendi bey-lerinin idaresi altinda bulunan, §irin, Barin (Arin), Kipfak, Argun, Alfin, Katay ve Mangit olmak üzere Yedisan adiyla bilinmekte olan kabileler Altin Orda Hanligi 'nin sol kol uruglaridir. [38, s. 281.] Yedisan: yedi tümendir. Bir tümen: on bin, yedi tümen: yetmi§ bin kazandir. [31, s. 17] Kurat, bu yüzyilda Yedisan uruglarindan ba§ta §irinler olmak üzere ilk dördünün (§irin, Barin, Kipfak, Argun'un) Kirim tarafina gittigini ifade etmektedir. [38, s. 281.] Bu minvalde Kirim Hanligi'nda Dört Karagu Beylerinin ortaya f iki§ sürecini anlayabilmemiz ifin cevaplamamiz ve üzerinde durmamiz gereken üf soru vardir:

- Hangi dört kabile?

- Söz konusu dört kabilenin Kirim'a gidi§ sürefleri nasil oldu?

- Kirim Hanligi'ndaki yetki ve Statüleri nedir?

Hangi dört kabile ve Kirim'a gidi§ sürefleri nasil oldu; sorularinin cevabi büyük ve kapsamli bir konu gibi görünse de aslinda Umdetü'l-Ahbäf daki bilgiler-le basitfe aydinlatilabilecektir. Kirimi'nin ifadelerinde söz konusu dört kabilenin XIV. yüzyilin sonunda Toktami§ Oglan'in mahsus nökerleri oldugunu görüyoruz; "... Toktami§ 'in mahsus nökeri olan dört kit'a kabiledir; §irin ve Bärin ve Argin ve Kipgak dirler... " Hatta Urus Han'in tahta fikip, Toktami§ oglan'i tahtina tehdit olarak gördügü dönemde, bu kabilelere zulm ettigi ve kazak fikan Toktami§ og-lanin geride kalan kabilelerini, yaylaya göf sirasinda, kendi yanina kafirabilmek ifin plan yapip, bunun fark edilmesiyle de Urus hanla farpi§tigi ayrintilariyla an-latilmaktadir. [2, s.85] Dolayisiyla Altin Orda Hanligi'nda Batu Han'dan itiba-ren, §ehzadelere il ve nöker tayin etme geleneginin devam ettigini söyleyebiliriz. §iban, bati seferinden sonra Batu Han'dan, Böyrek, Karluk, Ku§cu ve Nayman kabilelerini alirken, Toka-Temür ise Ming, Tarhan, Usun ve Oyrat kabilelerini al-mi§tir. [26, s. 66] Bütün §ehzadelere tahsis edilen il ve nökerlerin, tipki Cengiz Han'in ogullarina taksimatindaki gibi dört kabile üzerinden yapildigini görüyoruz. Ancak bu usulün yasala§ip, yasala§madigina dair ayrintili veriye ula§amadik. Toktami§ Han'daki örnegin yani sira oglu Kadir Berdi'de de benzer bir durumun varligi, söz konusu gelenegin hanligin kurulu§undan parfalanma sürecine kadar devamliligini teyit eder niteliktedir. Toktami§ Han'in ardindan ogullari arasindaki taht kavgasinda Emir Edigü'nün taht üzerindeki tahakkümü sürecinde Toktami§ oglu Kardi Berdi'nin, kazak fikarak Kirim ve Kabartay tarafinda Tatartob adli yere gittigi ve yaninda §irin, Barin, Argin, Kipfak beylerinin bulundugu görülmektedir. [2, s. 99] Nitekim Kadir Berdi ile Emir Edigü arasindaki sava§ta Emir Edigü'nün mücadeleyi kaybetmesi ve her ikisinin de ölmesi, sembolik hanlarin ardinda yürü-tülen siyasi, askeri ve ekonomik gücü elinde tutma mücadelesini, Tekene Bey'in §ahsinda §irin kabilesi ile Mansur Mirza §ahsinda Mangitlar'a birakmi§tir. Müca-

deleyi kazanan taraf Mansur Mirza olsa da Barak Han'i tahta fikararak, Mangitlari sefalete sürüklemi§tir. Mansur Mirza'nin tahakkümünden bikan Barak Han, Mansur Mirza'yi öldürmü§, söz konusu aristokrasiyi kirabilmek ifin de önce kabile-nin ekonomisini zayiflatmi§tir. Mansur Mirza'ya bagli kabileleri Gazi ve Nevruz Mirzalari, ki§ mevsiminde, Harezm Gölü ötesindeki Kiyanarkasi adi verilen dag semtine göfürmü§tür. Bu uygulamayi bir ki§ ifinde üf kez tekrarlamasi kabilenin bütün mallarinin helak olmasina ve kitliga neden olmu§tur. Kabileler gruplar halinde koparak ba§ka kabilelere katilmi§lar, kalanlar ise Cem ve Yayik Nehirleri arasina fekilmi§lerdir. Atli-sava§fi bozkir kültüründe mal ve ekonomik güf, be-raberinde askeri dolayisiyla da siyasi güf demektir. Barak Han, siyasi gücü kira-bilmenin yolunu söz konusu kabileleri ekonomik olarak zayiflatmakla bulmu§tur. Barak Han'in ölümünden sonra Küfük Muhammed Han ile yeniden yönetimde etkin olan Gazi Mirza'nin ba§ beylige gelmesiyle güflenen taraf yeniden Mangit-lar olmu§tur. Yedisan halkindan sol kol halk denen kabileler, Mansur Mirza'nin öldürülmesi vakiasinda tahrik edici olmalari ve Barak Han'in nökerleri olmalari hasebiyle, ya§adiklari kitlik ve kiyimin intikamini almak isteyen Mangitlarin ba-§ina gefen Gazi Mirza'nin zulmüne maruz kalmi§lardir. Mallarina ve focuklarina sahip fikamayan sol kol halki, hile ile Gazi Mirza'yi öldürseler de ortaya fikan kari§ikliktan uzakla§mak üzere itil Nehri'nin batisina göfmek istemi§lerdir.

Söz konusu kari§iklikta Kirim'da bulunan Ulug Muhammed Han'in, idil boyuna gelmesiyle ba§layan mücadelenin sonunda Altin Orda cografyasi; idil sahili, Saray-cik ve Haci Tarhan Küfük Muhammed Han'da, Kirim ve fevresi Ulug Muhammed Han'da kalacak §ekilde, Kirim ve idil Boyu olmak üzere ikiye ayrilmi§tir. [10, s. 39] Emir Edigü ve Kadir Berdi mücadelesinde gördügümüz Yedisan uruglari arasindaki kabileler arasi rekabetin Cengizogullari §ahsinda derinle§erek bölünmelerin ba§ladigi görülmektedir. Küfük Muhammed Han'in oglu Seyyid Ahmed'in hanligi dönemin-de, üf tümen, otuz bin ki§ilik halki olan Kongrad Haydar Bey'in Ulug Muhammed Han ile arasinin afilmasi, Ulug Muhammed Han'i Seyyid Ahmed kar§isinda zayif-latmi§tir. Mücadeleyi kaybeden Ulug Muhammed Han Kazan'a fekilirken, karde§i Ba§ Temür oglu Devlet Berdi oglu Haci Giray, Kirim'da kalip §irin Kabilesinin des-tegiyle nüfuzunu artirmi§tii^. §irin kabilesinin, Toktami§Han'a babave dedelerinden kalma mahsus nökerler olduklarini [2, s. 82] ve Haci Giray'in da Toktami§ Han'in babasi Toyhoca'nin karde§i Cagay oglan neslinden geldigini göz önünde tutarsak, Haci Giray'in §irin Kabilesinin destegini almasi dogaldir. Haci Giray'in ölümünden sonra ogullari arasinda fikan taht kavgasinda §irin Eminek Mirza'nin Osmanli Devleti'nden aldigi destekle Mengli Giray'in tahta fikarilmasi, §irinlerin atasi Emir Rektemür'ün Toktami§ Han'dan aldigi yönetime ortak olma sözünün §irin Kabilesi ile Cengizogullari arasinda devam ettiginin göstergesidir.

- §irinler

§irin Kabilesi, ^umuf tamgali As Kabilesi'nden bir §ubedir [2, s. 223] ve As'larin kimlikleri konusunda fegitli görü§ler bulunmaktadii^. As adi genellikle

Alanlarla birlikte anilmi§tir. MÖ 3. yüzyildan MS 30 yili civarina kadar Alanlar ve As'lar, irani Sarmatlardan ayrilan Aors boyu yönetimindeki konfederasyon iferi-sinde Aral Gölü ve Don arasinda yerle§mi§lerdir. Alanlarin yeni bir siyasi olu§um örgütlemesi ile As'lar MS I. yüzyilda Kangkü ülkesine (Sirdeya'nin yukari böl-gesinde bulunan, Fergana ile özde§le§en Tayüan ülkesinin kuzey-kuzeybatisinda bulunan Kangkü ülkesine) göf etmi§lerdir. [60, s. 61] As'larin göf etmeyen, Orta Asya bozkirlarinda kalanlari, Göktürk Kitabelerinde gefen Az'larla ili§kilendiril-mi§tir. [16, s. 42 ]15 Dogu Göktürklerde Az Budun olarak zikr olundugu gibi Bati Göktürk topraklarinda Ezgi§ ve Azian olarak zikrolunmu§tur, diyen Togan'a göre; Türkler arasinda yerle§ip kalan iranli Aslar olup, Göktürkler zamaninda §üphesiz Türkle§mi§lerdir. [56, s. 74; 36, s. 83-85] Türgi§lerin kuzeyinde Kirgizlarin arasinda olup [55, s. 51] yazimlarda Az/As olarak verilip, Kirgizlarla birlikte hareket eden bir Türk kavmi olarak ifade edilmi§tir. [30, s.126] Kurat, "Alanlarin ba§ka bir adi da As"tir diyerek her iki kavmi tek kavim olarak gösterme egilimindedir. [38, s. 15] Oysa; X., XI. ve XIII. yüzyil isläm cografyacilarina dayanarak, §e§en, "Kafkasya'da Hazarlar 'dan ba§ka Alanlar, Avarlar ve As Türkleri vardi" §eklin-de Alanlari ve As'lari ayri ifade ederken, As'larin Türk olduklarini vurgulami§tir. Makdisi ve Birüni'ye yaptigi atiflarla Kafkasya'da El-As Türklerinin varligini bil-dirdiklerini belirtir. Yine Birüni'ye atifla, "Alanlar ile As Türklerinin esas yurtla-rinin Ceyhun ile Hazar Denizi arasindaki Oguz gölü oldugunu, bunlarin Pege-nek ve Oguzca kari§imi bir Türk lehgesi konu§tuklarini" söyler. Yine Birüni'nin Tahdid Nihayet El-Emäkin'ine atifla, Ceyhun nehrinin mecrasindaki degi§ikligi anlatirken, "nehir, Harezm ve Cürcan arasindaki Mezdübest mecrasindan sola, Pegenek arazisine dogru yöneldi...bu mecrada oturanlar Hazar Deniz'i sahiline gögtüler. Bunlar El-Lan ve As kavimleridir. Bugün bu kavimlerin dilleri Harezm-ce ile Pegenekge'nin kari§imidir." §eklindeki ifadelerden sonra "Gürcistan'in do-gusunda Alan Ülkesi bulunur, bunlar Hiristiyanla§an Türklerdendir. Alanlardan sonra Türklerden As denen kavim bulunur." §eklinde Magribi'ye yaptigi atifla, göf edilen bölgeyi teyit etmektedir. [52, s. 19, 20, 200, 208.]

Mogol ordularinin Hazar Denizi'nin kuzeyine ve Kafkaslar'a 1237 yilinda ula§malari cografyadaki Kipfak unsurlarinin ve önemli bir As kitlesinin batiya kafmasina sebep olmu§tur. Bölgede kalanlar Mogollar kar§isinda ciddi bir direni§ göstermi§lerdir. Uzun süren ku§atma sava§larindan sonra boyun egen As'larin bir kismi Mogol ordulari ifinde Asya'ya götürülmü§lerdir. [59, s. 157] Cengiz Han zamaninda Hanggus adli As reisi täbiiyyet bildirerek, altin payza ile kendi kabile-sinin tümen ba§iligina getirilmi§tir.[53, s. 331] Mogol ordusuna katilan Aslarin sa-yilari zamanla artarak XIV. yüzyilda otuz bin civarina ula§mi§tir. [59, s. 157] XIV. yüzyilin ba§inda Özbek Han zamaninda Altin Orda topraklarinda seyahat eden ibn Battuta, Serä Berke'yi (Berke Saray'i) ziyareti esnasinda bölgede Mogollarin di-§inda As'larin bulundugunu ve Müslüman olduklarini söylemektedir. [22, s. 517]

15 Az'lar ifinbkz, [17, s. 53, 56, 63].

As kabilesinin bir §ubesi olan §irin Kabilesi, aslen Toy Hocaoglan oglu Toktami§ oglanin baba ve dedelerinden kalma mahsus nöker illerinden bir tanesidir.

Kirimi'nin bilgilerine güvenecekolur isek, §irin Kabilesi'nin hanligin yöneti-mine ortak edilmesi Toktami§ Han'in Rektemür'e verdigi söze16 dayanmaktadir.17 Umdetü'l-Ahbär'da, Toktami§ Han ile Emir Rektemür ili§kisinde iki kez bu sözün taraflarca birbirine hatirlatilmasi18, §irin Kabilesi'nin hanlik makaminin yanindaki statüsü afisindan degerlendirmeye deger bir husustur.

16 Rektemür, §irin Kabilesi'nin ileri gelenlerinden Dangibay (Daningibay) ogludur. Rektemür her zaman han sarayinda bulunarak, saklav tabir edilen görevle, ihtiyaf duyulan i^lerde istihdam olunmu^tur. Urus Han zamaninda Qagatay Hanligi'na gönderilen elfi grubunda görev almi^tir. Bu görev dönü^ünde idil sahilindeki kami^lar arasinda yatmakta olan yarali birini görmü^tür. Toktami§ oglan oldugunu ögrendigi yaralinin "... ben sizin mahsus töreniz, Toktami§ oglanim, Urus Han 4 gün önce sahradaki ordami basti, ben vuru^arak di^ari giktim, ancak gok kalabaliklardi. MecburenSirderya'yaatladim, üzerime okyagdirdilar,yaralarim su iginde cerahat oldu, 3-4 gündür ag, soguk ve ilagsiz kaldim. Seni bana Allah ula§tirdi, gerisini sen bilirsin..." §eklideki yardim talebine, memnuniyetle cevap veren Rektemür; "...gayretim yettigince senin gibi bir atazadeye bir musibet ula§tigi zaman madden, manen ve ruhen hizmet etmeyi murad etmigimdir. Bütün urugum yok oluncaya dek senin yolunda gali^irim. Eger muradina ula^irsak beni unutmayasin...", §eklindeki cevabina kar^ilik Toktami§ ise yemin edip (Allah'in adi üzerine), kendisi ve evladindan son ki§i tükeninceye kadar devam edecek olan devletine mü^terek olmalari konusundasöz vermi§tir.[2, s. 84].

17 Kirimi'nin soyu, Kiyat Mamay Bey ile Canibek Han'in kizi Bisulu Hanu^'un oglu Beg Sultan neslindendir. Mamay Bey'in ölümü ile ba^layan Kiyat kabilesi ile §irin kabilesi arasindaki husumet sonunda Kiyat Kabilesi'nin Beyi Safa Bey'in ölümünden sonra oglu Gence'nin iki §irin Mirzayi öldürmesiyle yeniden ba^lar. Ardindan Gence, §irin Mirzalar tarafindan baskinla öldürülür focuk ya^taki oglu Murtaza ise §irin Beyi tarafindan, bu gocuk ve ardindan gelenlerin emirlik makaminda olmamalari §artiyla sag birakilir ve ilmiye sinifinda yeti^tirilir. Kirimi, Murtaza'dan sonra altinci nesildir, §irin beylerinin yaninda yeti§mi§lerdir. Dolayisiyla Altin Orda ve Kirim Hanliginda kabile aristokrasisi afisindan, gerek Kiyat ve gerek §irin kabileleri hakkinda verdigi bilgiler, oldukfa ayrintilidir ve kapsamlidir. (Öte yandan müellif kendi ile ilgili bilgi vermekten ar ettigini ancak kabileler arasi husumeti izahi ifin bu konuya girmek zorunda kaldigini belirtir).

18 Birinci hatirlatma; Toktami^'in her yil Urus Han'in topraklarinda yilki sürüp gitmesi üzerine Urus Han, Toktami^'in has nökerleri olan; §irin, Barin, Argin ve Kipgakkabilelerine zulüm etmeye ba§lami§tir. Toktami^'a haber gönderen kabileler faresizliklerini dile getirip, kurtarilmayi talep etmi^lerdir. Toktami§ ve Emir Rektemür'ün Uurs Han ile yaptiklari kar§ila§mada Rektemür'ün atina ok isabet edip dü§mü§ ve Toktami§ kafmaya ba§lami§tir. Bunu gören Rektemür; namerd Toktami§ yeminin böyle miydi diyerek seslenmi^tir. [2 s. 86]

ikinci hatirlatma; Toktami§ ve Rektemür, Kiyat Mamay Bey'in ölümünden sonra Bisulu Hanu^'a taziyede bulunurlar. Mogol ädeti üzere ziyafet ve keskin bal sulari ikram edilir, herkes sarho§ olmu^tur. Rektemür sarho^lugu sirasinda, "han Toktami§ senden bir niyazim var" der ve etegini öper. Toktami§, "senin ötilin benden geriye kalmayacagini bilmez misin" diye cevaplar. Rektemür; "Hanu§ 'i rica ederim" der. Bunu duyan Hanu§ figan ederek fikar. Toktami§ uzun süre dü^ündükten sonra, "bizim neslimizi kügük dü$ürerek bu güne kadar karde^im yerinde muamele yaparak §ive nazinla beni yeterince sikintiya soktun ve seninle ilgili gok farkli fikirlere sahip olduysam da Sir Derya sahilindeki kami$likta yarali yatarken sana verdigim yeminler ve sözler aklima gelerek yaptiklarinin tamamini hazm ettim. Ancak ya^ayip yagamadigi hakkinda henüz bir malumatimiz yokken Mamay Bey'in haremini sana vermek olur mu hig demi^tir. [2, s. 89].

- Mangitlar

Mangitlar, De§t-i Kipgak'ta Türk boylariyla kari§ip islamla§an bir Mogol ka-bilesidir. Mogollarin efsanevi atasi Alan-koa Hatun'un evlatlarindan Nirunlara (i§igin oglu)19 baglanmaktadirlar. Mangitlar'in atalari Alan-koa'nin yedinci gö-bekten torunu Tumine'nin dokuz oglundan en büyügü Caksu'nun; Nuyaktin, Urut ve Mangkut adli üg oglunun kendi isimleriyle birer urug te§kil etmeleriyle ortaya gikmi§tir. [4, s. 570-71; 12, s. 72]20 Tayciutlarla ya§ayan Mangitlar'dan Huyildar Segen'in takipgileri Cengiz Han'a katilirken,21 kalanlarin büyük bir kismi Cengiz Han'in Tayciutlari yenmesinden sonra öldürülmü§tür. Cengiz ogullarinin uluslari-nin tamaminda bir miktar Mangit var ise de agirlikli olarak Cugi ulusu igerisinde yer almi§lardir. Altin Orda Hanligi'nda idil Nehri'nin iki tarafinda, Aral Gölü'nden Sibir'e kadar olan bölgede ya§ami§lardir. Emir Edigü'den sonra torunu Vakkas dö-neminde Ebu'l-hayr Han'in saltanatinda önemli rol oynami§lar, Vakkas oglu Musa döneminde §ibani desteklemi§lerdir. 1620'de Kalmuklar tarafindan sürülünceye kadar Mangitlar'dan önemli bir kitle idil ve Emba Nehirleri arasinda kalmi§lar ve Kalmuk sürgünüyle bunlarin büyük bir kismi Kuzey Kafkasya'ya gögmü§ ve burada sadece Nogay olarak anilmi§lardir. Kalanlar ise Hive, Harezm bölgesine giderek buradaki siyasi mücadelede etkin rol oynami§laridir. [20, s. 32; 4, s. 570] Mangitlarin askeri yönleri, Mogollarin Gizli Tarihi'nde Camuka'nin ifadeleriyle izah edilir; Temücin'in yaninda Uru'ut ve Manghut kabileleri vardir. Muharebeden anlarlar. Qekildikleri zaman bile muharebe saflari bozulmaz. Tekrar geldikleri za-man bile intizamlari bozulmaz. Kügüklüklerinden ba^layarak kilig ve mizraga bu halk ali§kindir. Onlarin kara ve ala tuglari var. Bu halktan sakinmak lazimdir. Söz konusu muharebede Cengiz Han'in ordusunun ön saflarini Uru'ut ve Manghut'lar olu§turmu§tur. [40, s. 93, 94, 95, 121. (§170, 171, 195)]

Nogaylarin dogu kaynaklarinda Mangit olarak bilinmeleri [5, s. 22] Emir Edigü'nün Mangit lideri Kutlu Kiya Beg'in oglu olmasi hasebiyle Nogay Ulusu'nda hakim ulusun Mangitlar olmasindandir. [11, s. 282] Mangit Nogay ili§-kisinde üzerinde durulmasi gereken husus Mangit emirlerinin Mangit soyundan geldigi yanilsamasina dü§ülmesidir.22 Nitekim Hudyakov; Velyaminov-Zernov'un, 1495 yilina ait bir mektuba dayanarak, Mangit emirleri ile Mangit soyunu bir say-masini ele§tirmi§, Onun dü§tügü bu yanilsamayi vurgulayarak, Mangit soyundan gelenlerin karagi oldugunu dü^ünmek dogru degildir, Mangit emirleri umumen

19 Niron, Türkge pak nesil demektir. [12, s. 59].

20 Mogollarin Gizli Tarihi'nde bu isimlendirme, Bodongar neslinden gelen Menen-tudun'un oglu Na'gin-ba'atur'un oglu Manghutai'nin soyundan gelenler Manhgut soyunu meydana getirmi§lerdir, §eklinde ifade edilmi§tir. [40, s. 14, (§ 46)].

21 Tayciutlardan ayrilip Cengiz Han'a katilan grup igin bkz. Mogollari Gizli Tarihi, s. 55 (§ 120), Camuka'dan ayrilip Cengiz Han'a katilan gurup igin bkz. [40, s. 62 (§130)].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

22 Söz konusu yanilsamaya örnekler igin bkz. Edigü yaptiklariyla §imdi Altin Orda'daki en güglü siyasi-askeri güglerden biri haline gelen kendi Mangit yurdunun kuvvet ve itibarini artiran Mangit kökenli ünlü taht yapici idi. [16, s. 170].

Nogay emirleridir, [21, s. 174.] ifadeleriyle söz konusu ayrima i§aret etmi§tir. Emir Edigü'nün nesep olarak Hz. Ebubekir neslinden gelmesi de söz konusu yanilsa-mayi bertaraf etmektedir. [10, s. 31] Emir Edigü ile gerfekle§en yükseli? ve Edi-güogullariyla te§kilatlanma ve geli§me ile Mangit-Nogaylar, sava§larda herkesin taraf olmak istedigi askeri güf haline gelirken, Kirim Hanligin'da Gazi Giray za-maninda kisa süreli de olsa ba§ karaf iliga gelerek karafu beylerinin siralamasinda ilk sirayi almi§lardir.

- Kipfaklar

Kipfaklar, irti§'ten Karpatlara kadar olan bozkira adlarini vermi§lerdir. XI. yüzyil ile XIII. yüzyilin ilk feyregine kadar De§t-i Kipqak\a fegitli boylarin kati-limiyla ortaya fikan Kipfak boylar birligi olarak varlik gösteren Kipfaklar, ilkin Kimek Kaganligi'nin ifinde Urallar fevresinde bati kolunu olu§turan bir topluluk olarak ortaya f ikmi§lardir. Kimeklerin zayiflamasiyla, kendi siyasi häkimiyetlerini ba§latmi§lar, Rus knezlikleri, Harezm, Balkanlar ve Orta Avrupa'ya yayilarak güf-lenmi§lerdir. Memlükler'den Dehli Türk Sultanligi'na, Bizans'tan Rus Kenezlik-lerine kadar fe§itli devletlerde parali asker olarak görev almi§lardir. [46, s. 216] Kirim Yarimadasinda ise, Yalta §ehrinin Kipfaklara ait bir §ehir oldugu, Sugdak'in ise Kipfaklarin Kirim'daki ticari merkezlerinden biri olup vergileri kontrol ettikle-ri kaynaklara yansimi§tir. [46, s. 31, 45]

XIII. Yüzyilda Mogollar, Kipfaklari häkimiyetleri altina almi§, toprak tak-simatinda De§t-i Kipfak Cufiogullarina birakilmi§, Kipfak mirasi Altin Orda Hanligi'nda devam etmi§tir. Gök Orda ve Ak Orda ifinde yer alan Kipfaklarin yogun olarak bulundugu orda, Ak Orda'dir. [32, s. 78] Özellikle isläm kaynak-larinda Altin Orda Hanligi'na, Kipgak Hanligi denmesi ve hanlarin Kipgak Hani olarak tanimlanmasi mirasin devami afisindan degerlidir. Altin Orda zamaninda ya§ayan büyük Kipfak boylari; Bargi, Toksoba, itoba, Barat, ileris, Burcoglu23, Mankuroglu, ve Yemek boylari olup bunlar Harezm'e yerle§tirilmi§lerdir. Küfük boylar ise; Tag Ya§kut, Kumangü, B.zanki/B.zangi, Befene, Karabörklü, Uz ve §ortan/Cortan'dir. [46, s. 4] Kirim'da bulunduklari tespit edilen Kipfak boylari; Burfoglu, ^agrat/^okrat/igrak, Kangli, Karabaroglu, Kitanopa, Knn/Kunun/Ko-tan, Koloba/Kuloba, Kumangü, Mekrüti/Mekrüte, Toksoba'dir. [46, s. 87-177]

Altin Orda Hanligi'nda Kipfaklar önemli görevlere getirilmi§lerdir. Bunlardan biri Kangli Tulibay'dir. Berdibek Han'in ataligi olup, Han'in üzerinde etkisi bü-yüktür ve Ak Orda hanedaninin soyunu kurutmu§tur. [44, s. 58]

Kirim Hanligi'nda, Kaplan Giray'in ikinci hanligi döneminde (1713-1716) Devlet Giray'in ogullarindan Baht Giray, yanina Kirim hanina husumet besleyen Nogay mirzalarini da alarak isyan etmi§tir. isyani bastirmak üzere Mengli Giray'i görevlendiren han, Kipfak beylerinden destek almi§tir. [50, s. 462]

23 Kirim'da Pervomayskiy rayonuna bagli Burgi, Belogorskiy rayonuna bagli Buruga yer adlari muhtemelen bu boyun hatirasidir. [46, s. 91].

- Barinlar

Ba'arin Kabilesi, Kara Tatar nirun grubundandir. I§igin ogullarindan Buduncar'in bir sefer sirasinda ele gegirdigi Cargi'ut-Adanghan-Üriangha adli bir hatundan bir oglu olmu§ ve adi Ba'arin-dai'dir. Bu gocuk Barinlarin atasidir. [53, s. 411]24

Kirim Hanligi'nda 18 yüzyil kadi sicillerindeki bilgilere göre; Karasu'da bu-lunduklari görülmektedir.[6, s. 129; 33, 47-61a/1]

-Argun Kabilesi

£in kaynaklarinda Arghun/ A-arh-hun/ olarak yazilmi§ olup, aslen bati bölgele-rinden bir boy oldugu ifade edilmi§tir. Tam olarak nerde oldugu bilinmiyor ancak Uygur topraklarina yakin bir yer oldugu belirtilmektedir. [53, s. 411].

Kirim Hanligi'nda XVIII. yüzyil kadi sicillerindeki bilgilere göre Karasu/ Burulca'da bulunduklari görülmektedir.[6, s. 129; 34, 58-28b/1

Kirim Hanligi'nda Karagu Beylerinin Yetkileri:

Kirim Hanligi'nda aristokrat beylerin temsil ettikleri kabileler; §irin, Mangit (Mansurogullari), Barin ve Secut'tur. Schamiloglu, "...nüfusun önemli bir kismini temsil eden dört yönetici kabilenin temsilcileri e^it derecede önemlidir" [48, s. 413] ifadesini kullanmi§sa da kabilelerin yönetime müdahalede etkileri ve gügleri konusunda söz konusu e§itlikten ve bu e§itligin sürekliliginden bahsetmek zordur.

Keza, Karagu Beyleri'nin siralamasini inalcik, Remmal Hoca'nin H.960 (1553) tarihli Tarih-i Sahib Giray Han adli eserine atifla §irin, Barin, Argin, Kipgak ve Mangit olarak verir. Bu eserden yakla§ik 140 yil sonraya ait 1699 tarihli Hüseyin Hezarfen'in Telhis el-Beyan f Kavanin-i Al-i Osman adli eserine atifla §irinler, Arinlar (Arginlar), Barinlar veya Sicivutlar ve Mankitlar olarak vermektedir. [24, s. 54] Remmal Hoca'dan yakla§ik 200 yil sonrasinda 1748'de Abdülgaffar Kirimi, §irin, Mansuroglu, Barin ve Secut [2, v. 318-a] siralamasini yaparken ayni dönem-lerde Baron De Tott ise; §irin, Mansur, Secud, Argen (Argin) ve Barun (Barin) [15, s. 124.] §eklinde siralami§tir. Kaynaklar arasindaki bu bilgi farki, kabilelerin yönetimdeki etkilerinin zaman iginde nasil el degi§tirdiginin gözlenmesine firsat sunmaktadir. Bütün kaynaklarda §irinlerin ilk sirada yer almasinin yani sira Kirimi ve Tott'un verilerine göre Mangitlarin, Mansurogullari adiyla yönetimde etkileri-nin arttigi görülmektedir. Öte yandan H.1037'de (1627-1628) tahta gikan Canibek Giray tarafindan yönetimin Mansurogullarinin eline birakilmasi, daha sonra Ba-hadir Giray döneminde (1637-1641) Mansurogullarinin asi olduklari gerekgesiyle Kirim'dan kovulup, birgogunun da katledilmi§ olmasi [2, v. 287; 23 s. 85.] kabilelerin yönetimdeki gücü ve önceligi konusunda yapilan siralamanin sabit olmadi-gini göstermektedir.

Kirim Hanligi'nda Karagu Beyleri, kendi topraklarinda kabileda§lari tarafindan, kabilenin gikarlarini diger kabilelere ve hana kar§i koruyan ki§i olarak kabul

24 Ba'arin kabilesi mensuplari, Cengiz Han döneminde merkezde ve Kubilay Hanligi'nda etkin rol oynami§lardir. Ayrintili bilgi igin bkz. [53, s. 411-443].

edilmi§lerdir. Kirim Hanligi'nda feodal karakterde bir kabile aristokrasisi etkindir. Kabileler, bey ailesi ifinden en ya§lisini kendilerine bey sefmi§ler ve han tarafin-dan tasdik olunmu§tur. [23, 88] Bey sefimi, otomatik olarak ailenin ekber evladi-nin ba§a gefmesiyle belirlense de, kabilenin özenle korudugu bir hak olup, hanin bu sefime kari§ma yetkisi yoktur. [13, s. 41.] Her ne kadar sefilen beyler han tara-findan tasdik olunmu§sa da Han, beyi azl edemezken kabileler, beyleri vasitasiyla hanin otoritesini tanimi§lardir yani; bey asi oldugu zaman kabilesi de asi olmu§tur. Aristokrasiyi tesis eden kabile ananesi, hanlarin otoritesi ifin daimi bir tehdit un-suru olarak siklikla if mücadelelere zemin hazirlami§tir. [23, s. 88] Bütün kabile liderlerini toplama yetkisine sahip olan hanlarin, karafu beylerinin uzakta olma-sindan yararlanarak yetkilerini kötüye kullanmamalari ifin §irin beyi daima hanin yaninda bulunmu? ve ba§-karafu unvaniyla diger Karafu beylerini temsil etmi§tir. [15, s. 124.] Karafu Beylerinin kendi saraylari25 saray görevlileri ve Giraylar gibi kalgay ve nureddinleri vardir. Askeri seferlerde her bey kendi kabilesinin Tatar ordusuna verdigi birlikleri kumanda etmi§ ve her birlik kendi kabilesinin sancagi altinda farpi§mi§tir. [13, s. 41] §irinlerin ba§ karafulugunda, Karafu beylerinin Kirim Hanlari Giraylarin yönetimine ortak olmalari XVIII. yüzyilin sonuna kadar devam etmi§tir. Ba§ bey unvanini ta§iyip, birfogu han sülalesinden kizlarla evlenerek, han sülalesi mensuplari gibi Giray unvanini kullanan §irin beyleri, han ve hanedana mensup sultanlardan sonra en yüksek mevkii i§gal etmi§lerdir. [24, s. 63] §irin Kabilesi, Kirim Hanligi kurulmazdan önce itil (Volga)'den Kirim'a geldiklerinde Solhat §ehrini kendilerine merkezi yapmi§lar ve §irinlerin Kirim'da malikäneleri Karasu ile Kerf arasindadir. Ayri ca Timas Mirza Bedesteni, Sefer Gazi Aga ve §irin Bey Hanlari ve §irin Bey Hamami, beylerin ve mirzalarin sos-yo-ekonomik hayatta da etkin olduklarinin göstergesidir. Özellikle Hanlik, §irin Bey ve Be§terek Köylerinde bag, bahfe ve tarlalari bulunmaktadir. §irin beylerine ait topraklar satilamaz, babadan ogula intikal ederdi. Topraklar ifin hana vergi vermezler buna mukabil sava§ sirasinda orduya asker göndermek ve erzak temin etmek yükümlülükleri vardi.[45, s. 19]

Öte yandan sefilecek hanin belirlenmesi, sefilen hanin yetkilerini kullanmasi konusunda beylerin ve mirzalarin fiili olarak ön plan fiktigi görülmektedir. Fii-liyatta kullandiklari gücün ve etkinin devami konusunda birbirleri ile rekabet ve mücadeleden fekinmemi§lerdir. Hatta zaman zaman durumdan rahatsiz olan han-larin tepkilerine kar§i koymu§lar ve beylerin etkisini sinirlandirmak isteyen hanlara kar§i mücadeleye dahi girmi§lerdir. Ancak Cengiz ananesinden aktarila gelen Han soyunun tahta gikmasi ilkesini asla ihlal etmemi§lerdir. Örnegin; Emir Edigü tarafindan tahta fikarilan Temür Kutluk Han'in vefatindan sonra vasiyeti üzeri-ne tahta fikarilan §adibek Han da ölünce Emir Edigü'nün oglu Nureddin Mirza babasina "sen han ol ya da ruhsat ver ben han olayim" demi§se de Emir Edigü

25 §irin Bey Sarayi, Sefer Gazi Mirza Sarayi, Mehmed §ah Mirza Sarayi, Arslan Mirza Sarayi örnek gösterilebilir. [45, s. 19].

buna izin vermemi§tir. [2, v. 271.] Lakin beylerin ve mirzalarin ilkeyi uygulamada göstermi§ olduklari itina, han veya han soyundan gelen §ehzadeleri yönetimden uzakla§tirarak hatta öldürerek ortadan kaldirmalarina da engel olamami§tir.26

Kirim Hanligi'ndaki bürokrasi hakkinda ayrintili bilgiler veren Kirimi, "Kirim Hanligi 'nda hanlik divaninin olu^turulmasi ve diger reislik i§leri, dört rükun beyleri-nin elindedir. Onlarin onayi olmaksizin emr-i aztme yani önemli büyük i^lere ba^la-mak kanun degildir," ifadeleriyle Karafu beylerinin yönetimdeki yetkilerinin kanuni zeminine i§aret etmektedir. Öte yandan if bürokrasinin i§leyi§ini de "Devlet i^lerinin müzakere edildigi divana Dört Karagu Beyleri ve mirzalari, diger urug mirzalari ve kapu halki ihtiyarlari da davet edilirler ve katilirlar. Di^i^leri ashabi olan ümera müzakereye son verip, kararin §er '-i §ertfe uygun olup olmadigi hususunda ulemaya arz eder, §ayet uygun oldugu onaylanirsa imzalanir, han'a sunulur ve icabinca amel olunur" §eklinde özetlemi§tir. Ayrica "...memleket meselelerinde bir sorun oldugu zaman 'Dört Ocak' tabir edilen ulemä-i izäm ve me^äyih-i kiräm denilen §eyhler ile Kirim ulemasinin diger ileri gelenleri davet edilir. Söz konusu §eyhler sirasiyla; Zaviye-yi Kulig §eyhi, Zaviye-yi Kagu §eyhi, Zaviye-yi Cuyingi §eyhi, Zaviye-yi Ta§li §eyhi'dir" [2, v. 318.] bilgisinden yola fikarak hanligin, bir yandan islämi kimlikle hareket ederken diger yandan karafu beylerini ve emirleri, ulema ve me§ayihle den-gede tutmaya fali§tigini da söyleyebiliriz. Di§ ili§kilerde Karafu Beylerinin yabanci beylerle baglanti kurabildigini, Moskova,27 Litvanya prensleri ve Polonya krali ile görü§ebildiklerini görüyoruz. Ancak sadece ba§ karafu Osmanli padi§ahiyla görü-§ebilmektedir. Han tarafindan yapilan bir bari§ antla§masi ancak dört kabile reisinin imzalamasindan sonra geferlilik kazanmaktadir. [27, s. 27, 44]

Karafu beylerinin Kirim Hanligi'nin kurulu§undan, Rus ilhakina kadar gefen sürefte Kirim Hanligi-Osman Devleti ili§kilerinde etkin rol oynamaya devam et-tiklerini görüyoruz. Söz konusu ili§kinin; Osmanli Devleti, Kirim Hani ve Ka-rafu beyleri olmak üzere üf cepheli oldugu ve her cephenin kendi fikarlari dog-rultusunda i§ledigi söylenebilir. Öncelikle Osmanli Devleti cephesinde; Kirim Hanligi'nin Osmanli täbiiyyetine girmesinden sonra Türk devlet gelenegine da-yanan häkimiyetin me§ru sahipleri olmalari hasebiyle kontrol altinda tutulmalari konusu mühimdir. Osmanli Devleti Cengizogullarinin merkezi otoriteyi ele alip, güflenmesi kar§isinda Karafu beylerini, hanligin merkezindeki güce kar§i kontrol unsuru olarak görmü§ ve onlarla iyi ili§kiler kurarak, Karafu beylerini Kirim hanlarina kar§i desteklemi§tir. Ancak, Kirim'a atanacak hanin sefimi konusunda; Osmanli Devleti hanlik makamina Giraylardan ba§ka birini atayamayacaktir, zira Karafu beyleri Cengiz ogullarinin hanlik makamini korumaktadirlar ve aksi bir uygulamanin kar§isinda yer alacaklardir. Dolayisiyla Osmanli Devleti, Kirim tah-tina han seferken, kendisine bagliligi ve sefere asker göndermesine göre sefim

26 Örnekler ifin bkz. Temür Kutluk Han'in oglu Polad Han'in öldürülmesi, [2, v. 271] Emir Edigü'nün Kebek'i öldürmesi, [2, v. 273] Baki Bey'in isläm Sultan'i katl etmesi, [2, v. 280] Aga§ Aga'nin Sahip Giray ve Gazi Giray'i katl etmesi, [2, v. 351].

27 Beylerin Rus Qarlarina yazdigi yazilar ifin bkz. [61, s. XL].

yapmaktadir. Karaçu beyleri bir yandan Kirim Hanlannin yûkseliçinin karçisindaki gûç olarak tanimlanirken, öte yandan hanlik makaminin koruyucusu olarak da gö-rülmektedir. Karaçu beyleri cephesinde ise, söz konusu seferler içlerine gelmedigi takdirde (ganimet vaat etmiyorsa) sefere içtirak etmeyerek Kirim Hanini Osmanli Devleti karçisinda zor durumda birakabiliyorlardi. Hanlik makaminin otoritesi dü-çerken Osmanli Devleti, Kirim kuvvetlerine karçi ayak direyemeyecegi için istegini yeri getiremeyen hani azledip, baçka bir Giray'i tahta çikarmiçtir. Yeni gelen han Karaçulari dize getirmek niyetinde ise taht süresi oldukça kisa olmuçtur, karaçularla birlikte hareket edince de Osmanli Devleti'ne verilen sözler yerine getirilememiç-tir. Dolayisiyla Kirim Hanligi'nda hanlik makaminin söz konusu dengeler arasinda sik sik el degiçtirmesi, hanlik cephesinde her geçen gün istikrari, buna bagli olarak da siyasi gücü zayiflatmiçtir. [23, s. 339]28 Karaçu beylerinin hanlik makaminin ve Osmanli Devleti'nin çikarlarina uygun dü§tügü zamanlarda, bir yandan hanin des-tegiyle öte yandan kontrollerindeki askeri güçle isteklerini elde ederek kiçisel (ka-bilelerinin) çikarlarini koruduklari görülmü§tür. Ancak süreç Kirim Hanligi'nin Rus hâkimiyetine girmesiyle farkli bir zemine ta§inmi§tir. Karaçu beyleri ve mirzalari kabileleri nezdindeki söz konusu statülerini koruyabilecekleri yer arayiçina girmiç-lerdir. Rus yönetiminde kalanlar ise zadegân belgesi edinmeye çaliçarak, Kirim'da geniç arazilere sahip olma hakki almanin yollarini aramiçlardir. [50, s. 647]

Sonuç

Cengiz imparatorlugu'nun kuruldugu cografyanin bozkir kültüründen ve ka-dim mirasindan devraldigi degerlerle ortaya çikan bozkir kabile aristokrasisi, Cen-gizogullari hanliklarinda geliçmiç ve hanliklarin siyasi, askeri, iktisadi ve içtimai yaçamlarina yön vermiçtir. Karaçu adi verilen, avami te§kil eden ve sahip olduklari hayvanlariyla üretimin temelini oluçturan kabileler, üretim çartlarini kontrol eden karaçu beylerinin ^çebe feodalin, aristokrat beyin, noyanin) emrindedirler. Dolayisiyla kabilelerin lideri olan karaçu beyleri, kontrollerindeki ekonomik ve askeri g^le, yönetimde söz sahibi olan bozkir aristokrasisinin beyleri olmuçlardir. Söz konusu ekonomik ve askeri g^ ile paralel olarak hanedanin yaninda yer alip, yö-netimdeki etkileri artarken, buna paralel kendilerine (lideri olduklari kabilelerine) tahsis edilen cografyaya istinaden ekonomik ve askeri g^leri daha da artmaktadir. Böylece Karaçu beyleri avamla hanedan arasinda, çift yönlü (ekonomik, askeri dolayisiyla siyasi) g^ akiçini kontrol eden kiçiler olmuçlardir.

Bozkir aristokrasisinin yönetimdeki varligi; hanlik makaminin ardinda ve yaninda dayanak noktasi olan yönetim unsuru olarak karçimiza çikmasi Altin Orda Hanligi'nda, Cengiz Han'in Cuçi'ye tahsis ettigi 4000 asker ve dört kabile; Kiyat, Secut, Kinhit ve Huçin ile baçlamiçsa da dört bey sistemi olarak ifade edilmesi Kirim Hanligi zamanindadir.

28 Söz konusu sûreç "Kirim Hanligi'nin 18. Yüzyilda Osmanli Devleti Himayesinden Çikiçi Ve Rus Hâkimiyetine Giriçinde Karaçu Beylerinin Rolü", baçligi altinda tarafimizdan yayina hazirlanmaktadir.

Karafu beylerinin hanlik nezdindeki statüleri rekabetinde, gücü elinde tuta-nin kimligi, Altin Orda Hanligi'nin Türk-isläm Devleti olu§ sürecindeki islam-la§masi ve Türkle§mesiyle paralellik göstermi§tir. Hanligin Batu Han döneminde kurulu§unda De§t-i Kipfak'a gelen Mogol kabileleri yerli Türk unsurlara oranla fok az olmalarina ragmen Mogol beyleri häkimiyeti ellerinde tutmaya fali§mi§-lardir. Emir Nogay ile islämla§an Mogol asilli Mangitlar, Emir Nogay'in §ahsin-da Berke Han'dan Tokta Han dönemine kadar hanlik makaminin ardindaki kabile olmu§lardir. Emir Nogay'in ölümü ile bertaraf edilen Mangitlar'in yerini Tokta Han döneminde yükselen güf olarak yine Mogol asilli Kiyat Kabilesi almi§tir. Tokta Han'dan itibaren Ak Orda hanedaninin sükütuna kadar, Altin Orda Hanligi iferisindeki Türk unsurlarin häkim kabile olma gücünü ele gefirmek ifin Uygur Bacir Tokboga ve Kangli Tulibay gibi ataliklarin §ahsinda firsat kolladiklari gö-rülür. Ancak Kiyatlar kar§isinda yeterince güflü degillerdir. Kiyat istay Bey, kar-de§i Kiyat Alaf Bey ve ogullari itil'in saginda Kirim merkeziyle, itil'in solunda Sirderya boyunda etkin güflerini Urus Han zamanina kadar korumu§lardir. Kiyat Mamay ba§ta olmak üzere Mogol asilli Kiyatlardan ve Mangitlardan destek bu-lamayan Toktami§'in Emir Timur'dan aldigi askeri destekle tahti ele gefirmesi, onun §ahsinda Toktami§'in mahsus nökerleri olan ba§ta As'lardan §irin kabilesi olmak üzere, Barin, Argin ve Kipfak kabilelerini aristokrat yapida yukariya ta§i-mi§tir. Emir Rektemür'ün, Kiyat Mamay Bey'in öldürülmesindeki ki§isel hareketi, Kiyat ve §irin Kabileleri arasindaki söz konusu aristokratik rekabeti, -ki§isel hu-sumetin de eklenmesiyle-, Kirim Hanligi'na aktarmi§sa da §irinlerin elinde yeti-§en Kiyat Murtaza'nin ilmiye sinifinda olmasi §artiyla ya§amina izin verilmesi, Kiyat kabilesinin Kirim Hanligi'nin aristokrasisindeki sükütu olmu§tur. Kirim Hanigi'nda korunan bozkir aristokrasisi, §irin, Barin, Kipfak, Argun, Mangit ka-bileleriyle devam etmi§tir. Kabilelerin yönetimdeki güfleri ve etkilerindeki sira-lamada e§itlikten ve süreklilikten bahsetmek zordur. Liderlik genellikle §irinlerin elinde olmakla birlikte Mangitlar Mansurogullari olarak, siralamada yükselmi§ler kisa bir süre de olsa Canibek Giray zamaninda liderligi ele gefirmi§lerdir. Karafu beyleri söz konusu gücün ve etkinin devami konusunda birbirleri ile rekabet ve mücadeleden fekinmemi§lerdir. Askeri gücünü Karafu beylerinden alan Cengizo-gullari ise (hanlik makami veya muhalif taraf olmak üzere) söz konusu rekabet ve mücadelede genellikle bedel ödeyen taraf olmu§ ve siyasi istikrar her gefen gün zayiflami§tir. Dolayisiyla Kirim Hanligi XVIII. Yüzyilda Karadeniz'in kuzeyinde Osmanli Devleti- Rusya mücadelesi baglaminda, Karafu beylerinin güf ve fikar fati§malarinin merkezi olmu§tur.

KAYNAKLAR

1. Abdullah ibn Ridvan. Tevärih-i De^-i Kipgak 'An Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hänän-i Kadim ve Ahväl-i De^t-i Kipgak. Haz.: Akif Erdogru, Selfuk Uysal. izmir, 2012. 80 s.

2. Abdülgaffar Kinmî. Umdetü'l-Ahbär. Transcript: Derya Derin Paçaoglu. Kazan, 2014. 418 s.

3. Acar, Serkan. Kâsim Hanligi (1445-1681)'nda ïdarî Yapi ve Ekonomik Faali-yetler. Tarih araçtirmalari. Cilt: 27, Sayi: 43, 2008. S. 119-130.

4. Akbiyik, Hayrunnisa. Mangitlar. ÏA, Türkiye Diyanet Vakfi. C. 27. Ankara, 2003. S. 570-571.

5. Barthold, Wilhelm. Türk-Mogol Uluslari Tarihi. Çev.: Hasan Eren, TTK Yay. Ankara, 2006. 50 s.

6. Biyik, Ömer. Kirim'in ïdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi [1600-1774]. Ötüken Yayînlari. Istanbul, 2014. 300 s.

7. Bronevskiy, Martin. Kirim. Çev.: Kemal Ortayli. Ankara, 1970.

8. Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. At The Clarendon Press. Oxford, 1972. 647 s.

9. Derin Paçaoglu, Derya. Altin Orda ve Kirim Sahasinda Bozkir Aristokrasisinin Güglü Temsilcileri: Emir Rektemür ve §irin Mirzalar. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araçtirmalari Dergisi (TAD), C.33, S.56. Ankara, 2014. S. 147-190.

10. Derin Paçaoglu, Derya. Emir Edigü (Edige) ve Ogullarinin Nogay Ulusu'nda-ki Yeri. Crimean Historical Review. Vol. 1. Bahçesaray-Kazan, 2016. S. 33-56.

11. Derin Paçaoglu, Derya. Nogaylarin Hanlik ve Ulus Olma Sorunsali. Ankara Üniversitesi Tarih Araçtirmalari Dergisi (TAD). C. 35, S. 60. Ankara, 2016. S. 279-284.

12. Ebu'l-Gazi Bahadir Han. Türk'ün SoyAgaci. Çev.: Doktor Riza Nur, Sadeleç-tiren: Yunus Yigit. Istanbul, 2010. 336 s.

13. Fisher, Alan. Kirim Tatarlari. Selenge Yayinlari. Istanbul, 2009. 336 s.

14. Forbez Manz. Beatrice. The Clans of The Crimean Khanate 1466-1532. Harvard Ukrainian Studies. Vol.2, No:3. 1978. S. 282-309

15. François De Tott. Türkler ve Tatarlar Arasinda. Çev.: Reçat Uzmen. Istanbul, 1996.

16. Golden, Peter. Türk Halklari Tarihine Giri§. Çev.: Osman Karatay. Karam Yay. Ankara, 2002. 389 s.

17. Gômeç, Saadettin. Kök Tük Tarihi. Ankara, 1999. 167 s.

18. Grousset, René. Bozkirïmparatorlugu. Çev.: Reçat Uzmen. Istanbul, 1999. 518 s.

19. Gül Bülent. ïbni Mühennä Lügati. Türk Kültürü Araçtirma Ens. Yay. Ankara, 2016. 369 s.

20. Gündogdu, Abdullah. Hive Hanligi. Ankara, 1995.

21. Hudyakov, Mihail. Kazan Hanligi Tarihi. Çev.: A. Îshakî. Haz.: Î.Kamalov, TTK Yay. Ankara, 2009. 480 s.

22. Îbn Battuta. îbn Battuta Seyahatnamesi II. Çev.: A. Said Aykut. YKYay. Istanbul, 2000. 517 s.

23. Înalcik, Halil. Kirim Hanligi Tarihi Üzerine Araçtirmalar 1441-1700. Türkiye Îç Bankasi Kültür Yayinlari. Istanbul, 2017. 593 s.

24. Înalcik, Halil. Han Ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Han Döneminde Kirim Hanligi. Emel, 135 (Mart-Nisan). Kit-San Matbaasi. Istanbul, 1983. S. 51-73.

25. inan, Abdülkadir. Mogollarin Gizli Tarihi. Makaleler ve incelemeler, I. Ankara, 1998. S. 510-517.

26. ivanics, Maria. Bozkirdaki Bir Kabilenin Kökeni ve Yükseliqi: §irinler. Dogu Avrupa Türk Mirasinin Son Kalesi Kirim. £ev.: Mustafa I§ik. Editör: Yücel Öztürk. istanbul, 2015. S. 53-71.

27. ivanics, Maria. Die §irin Abstammung und Aufstieg einer Sippe in der Steppe, askovs Publikationen erschienen in zwei Zeitschriften, Zapiski Odesskogo obscestva istorii i drevnostej [Veröffentlichungen der Odessa-Gesellschaft für Geschichte und Altertümer] undIzvestija Tavriceskoj ucenoj archivnoj komissii [Mitteilungen der tau-rischen wissenschaftlichen Archivkommission]. Sie sind im Internet zugänglich: http:// www.library.chersonesos.org (Stand:30. März, 2011), S. 27-44.

28. Kafali, Mustafa. Ötemiq Haci 'ya Göre Cuci Ulusu'nun Tarihi. Türk Tarihi Ara§tirmalari Yay inlari. Ankara, 2009. 160 s.

29. Kafesoglu. TürkMilli Kültürü. Ötüken Yayinlari. istanbul, 2004. 466 s.

30. Karatay Osman. Iran Ile Turan. istanbul, 2012.

31. Kesbi Ha§im Mehmed Efendi. Ahval-i Anapa ve Qerkes, Anapa ve Qerkesya Hatiralari. Haz. Mustafa Özsaray. Kafkas Vakfi Yay., istanbul, 2012. 160 s.

32. Kildiroglu, Mehmet. Kirgizlar ve Kipgaklar. TTK Yayinlari. Ankara, 2013. 311 s.

33. Kirim Kadi Sicilleri-Kirim Hanliginin Kadiasker Defterleri. Cilt: 47 (H.1128-1130-M.1716-1719)

34. Kirim Kadi Sicilleri-Kirim Hanliginin Kadiasker Defterleri. Cilt: 58 (H.1146-1148-M.1735-1735)

35. Kirim Kadi Sicilleri-Kirim Hanliginin Kadiasker Defterleri. Cilt: 68 (H.1157-1165-M.1744-1751)

36. Kirzioglu, Fahreddin. Yukari Kür ve Qoruk Boylari 'nda Kipgaklar. TTK Ya-yinlari. Ankara, 1992. 278 s.

37. Kofak Kür§at, Bakir Cagri. Eski Türk Devlet Felsefesinin Kozmolojik ve Mi-tolojik Temelleri Üzerine Bir Degerlendirme. Oguz-Türkmen Ara§tirmalari Dergisi (OTAD) III, 2. Aralik, 2019. S. 106-120.

38. Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII Yüzyillarda Karadeniz'in Kuzeyindeki Türk Kavim ve Devletleri. Ankara, 2002. 516 s.

39. Lessing, Ferdinand D. Mogolca-Türkge Sözlük. C. 2. £ev.: Günay Karaagaf. TTK Yay. Ankara, 2003. 1769 s.

40. Mogollari Gizli Tarihi. £ev.: Ahmet Temir. TTK Yay. Ankara, 1995. 300 s.

41. Müsevi, Mustafa. Dä'iretü'l-Ma'ärif-i Bozorg-i Islämi Ansiklopedisi 'Oguz' Maddesi. Oguz-Türkmen Ara§tirmalari Dergisi (OTAD) III, 2. £ev.: Fatih 0FT£i, 2019. Aralik, S. 156-167.

42. Onat, Ay§e; Orsoy, Sema; Ercilasun, Konuralp. Han Hanedani Tarihi, Hsiung-nu (Hun) Monografisi. TTK Yayinlari. Ankara, 2015. 152 s.

43. Ögel, Bahaeddin. TürkMitolojisi. C. I, TTK Yay. Ankara, 2014. 745 s.

44. Ötemi§ Haci. Qengiz-Näme. Haz.: ilyas Kamalov. TTK Yay. Ankara, 2009, 87 s.

45. Özdem, Zeynep. Kirim Karasubazar 'da Sosyo-Ekonomik Hayat. Ankara, 2010. 197 s.

46. Özel, Ha§im. Kipqak Uruk ve Boylari. TTK Yayinlari. Ankara, 2020. 216 s.

47. Re§idüddin Fazlullah. Camiü't-Tevarih. £ev.: Abdülbaki Gölpinarli. Milli Egitim Basimevi. TTK Kütüphanesi, AII/7509.

48. Shamiloglu Uli. Altin Orda Hanligi Ve Halef Devletlerinde Türk Kabile Te^kilati. Türk Devlet Yönetimi Gelenegi (I. Uluslararasi Türk Devlet Yönetimi Gele-negi Kongresi Bildiri Kitabi-3/4 Nisan 2014). Bi§kek, 2016. S. 12-16.

49. Shamiloglu, Uli. Tribal Politics and Social Organization in the Golden Horde. Thesis Of Phd, Colimbia University. New York, 1986. 286 s.

50. Smirnov, V. D. Osmanli Dönemi Kirim Hanligi. £ev.: Ahsen Batur. Selenge Yayinlari. istanbul, 2016. 681 s.

51. Soysal, Abdullah. Kirim Hanzadelerinin Kafkasya'dan Talim ve Terbiyesi. Emel, 36. istanbul, 1966. S. 17-20.

52. §e§en Ramazan. Islam Cografyacilarina Göre Tükler ve Türk Ülkeleri. TTK Yay. Ankara, 2001. 300 s.

53. T'ang, C'hi, Mogol Sülalesi Devrinde Türk ve Islam Dünyasi Ile Temasta Bu-lunan §ahsiyetler. istanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Umumi Türk Tarihi Kür-süsü Yayimlanmami§ Dr. Tezi. istanbul, 1970. 464 s.

54. Ta§, Kenan Ziya. Klasik Dönem Osmanli tdare Anlayi^ini Etkileyen Kültür Havzalari. Oguz-Türkmen Ara§tirmalari Dergisi (OTAD )III, 2. Aralik, 2019. S. 54-69.

55. Ta§agil, Ahmet. Qin Kaynaklarina Göre Eski Türk Boylari. TTK Yayinlari. Ankara, 2013. 187 s.

56. Togan, A. Zeki Velidi. Mogollar, Qingiz ve Türkler. istanbul, 1941.

57. Ünlü, Suat. Qagatay Türkgesi Sözlügü. Egitim Yay. Konya, 2013. 1286 s.

58. Ünlü, Suat. Harezm Altin Ordu Türkgesi Sözlügü. Egitim Yay. Konya, 2012. 716 s.

59. Üren, Umut. Asya'ninBozkir Halklari-Alanlar ve Aslar. Ankara, 2019. 239 s.

60. Vasary, Istvan. Eski lg Asya'nin Tarihi. £ev.: ismail Dogan. Ötüken Yay. istanbul, 2007. 270 s.

61. Velyaminov-Zernov, V. V. Kirim Yurtina ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlig-lar ve Hatlar,Kirim Hanligi Tarihine dair Kaynaklar. Haz.: A. Melek Özyetgin, ilyas Kamalov. TTK Yayinlari. Ankara, 2009. 941 s.

62. Vladimirtsov, B. Y. Mogollarin Ictimai Tarihi. £ev.: A. inan. TTK Yayinlari. Ankara, 1995. 339 s.

63. Yakubovskiy, A. YU. Altin Ordu ve ^ökü$ü. £ev.: Hasan Eren. TTK Yay. Ankara, 1992. 277 s.

64. Zemah§eri. Mukaddimetü'l-Edeb Mogolca-Qagatayca Qevirinin Sözlügü. Haz.: N. N. Poppe, Cev.: M. S. Kagalin. TDK Yay. Ankara, 2017. 213 s.

Yazar Hakkinda: Derya Derin Pa§aoglu, Dog. Dr. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü (61080 Ortahisar, Trabzon, Türkiye); [email protected]

Наследие степной культуры и Золотой Орды: родовая аристократия в Крымском ханстве и Карачи-беи

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Дерья Дерин Пашаоглу

(Караденизский технический университет)

Аннотация. Крымская родовая аристократия сформировалась под влиянием Золотой Орды и ее наследников, а также степной культуры, вобрав в себя особенности данной географии с древнейших времен. В политической, военной и социальной сфере на первый план вышла доставшаяся в наследие от гуннов система «четырех», названная в честь четырех Карачи беев. Возникновение системы уходит во времена Чингисхана, когда после разделения земель между сыновьями, Джучи досталось 4000 воинов, которые относились к родам Кият, Сейджут, Кинхит и Хушин. В Дешт-и-Кипчаке немногочисленные монгольские племена пытались удержать лидерство киятов, но, после ослабления Белой Орды, они потеряли свое влияние. Главенство среди крымских родов попеременно переходило из рук в руки Мангытов и Ширинов. Баланс сил был распределен между Аргынами, Барынами, Кипчаками, Мангытами и Ширинами, сыгравшими большую роль в образовании Крымского ханства. Вышеперечисленные рода активно влияли на внешние и внутренние дела государства. После того, как Крымское ханство перешло под протекторат Османской империи, беи, с одной стороны, стали гарантом Чингизидов на престол, с другой - стали контролирующим элементом их власти. Однако Карачи-беи были и причиной нестабильности в регионе, так как ставили интересы своих родов превыше государственных.

Ключевые слова: Крым, Золотая Орда, Ширин, Кипчак, Барын, Аргын.

Для цитирования: Derin Pagaoglu D. Bozkir Kültüründen ve Altin Orda Hanligi'ndan Devralinan Miras: Kirim Hanligi'nda Kabile Aristokrasi ve Ka-ra?u Beyleri // Крымское историческое обозрение. 2021. № 1. С. 51-82. DOI: 10.22378/kio.2021.1.51-82

Сведения об авторе: Дерья Дерин Пашаоглу - Ph. D. (история), доцент кафедры истории Караденизского технического университета (61080, Трабзон, Турция); [email protected]

Heritage Inherited from Steppe Culture and Golden Horde Khanate: Tribal Aristocracy and Karachu Beys in the Crimean Khanate

Derya Derin Pa§aoglu

(Karadeniz Technical University)

Abstract. The tribal aristocracy in The Golden Horde Khanate and its successors, shaped by the steppe culture, developed with the elements inherited from the ancient heritage of geography. Since the Asian Hun State, the legacy of four numbers, which has come to the forefront in political, military and social life, has found its place in the name of the Four Beys System / Four Kara^u Beys. The four beys system has become one of the essential elements of the administration in addition to the Khanate position in the Crimean Khanate. The beginning of this system is based on the 4000 soldiers given to Cu?i in the land and tribal division made by Genghis Khan to his sons and the Kiyat, Seycut, Kinhit and Hu§in tribes to which they belong. Although the Mongolian tribes, which were a few in number in the ancient Turkish homeland of Cumania, they tried to keep the rule under the leadership of the Kiyat, and lost their authority after the silence of the Ak Orda (White Horde) dynasty. With the leadership that changed hands between the Mangit and the Sirins, the intertribal balance of power was transferred to the Sirin, Barin, Argin, Kipchak and Mangit tribes under the leadership of the Sirins, who played an active role in the establishment of the Crimean Khanate. The Tribes played an active role in both, internal and external affairs of the Crimean Khanate under the chief Kara^u of the Sirin tribe. After the Crimean Khanate came under the Ottoman protection, the Karachu beys, on the one hand, became the assurance of the Genghisids to hold the throne, on the other hand, they became the control element of power of the Genghisids. The Karachu beys' keeping the interests of their tribes above everything, has turned the relations in the north of the Black Sea into a slippery ground where the balances were constantly changing.

Keywords: Crimea, Golden Horde, §irin Mirzas, Kipchak, Barin, Argin.

For citation: Derya Derin Pagaoglu. Heritage Inherited from Steppe Culture and Golden Horde Khanate: Tribal Aristocracy and Karachu Beys in the Crimean Khanate. Krymskoe istoricheskoe obozrenie=Crimen Historical Review. 2021, no. 1, pp. 51-82. DOI: 10.22378/kio.2021.1.51-82.

REFERENCES

1. Abdullah Îbn Ridvan. Tevârîh-i Deç-i Kipçak 'An Hitta-i Kirim veya Tevârîh-i Tatar Hânân-i Kadîm ve Ahvâl-i Deçt-i Kipçak [Stories about the kipchak steppe and the Crimean khans]. Haz.: Akif Erdogru, Selçuk Uysal. Îzmir, 2012. 80 s.

2. Abdülgaffar Kirimî. Umdetü'l-Ahbâr [Umdet ul-Ahbar]. Transcript: Derya De-rin Paçaoglu. Kazan, 2014. 418 s.

3. Acar, Serkan. Kâsim Hanligi (1445-1681)'nda ïdarî Yapi ve Ekonomik Faali-yetler [Administrative Structure and Economic Activities in the Kâsim Khanate (14451681)]. Tarih araçtirmalari. Cilt: 27, Sayi: 43, 2008. S. 119-130.

4. Akbiyik, Hayrunnisa. Mangitlar [Mangyts]. ÎA, Türkiye Diyanet Vakfi. C. 27. Ankara, 2003. S. 570-571.

5. Barthold, Wilhelm. Türk-Mogol Uluslari Tarihi [History and philology of the Turkic and Mongolian peoples]. Çev.: Hasan Eren, TTK Yay. Ankara, 2006. 50 s.

6. Biyik, Ömer. Kirim'in ïdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi (1600-1774) [Administrative and Socio-Economic History of Crimea]. Ötüken Yayinlari. Istanbul, 2014. 300 s.

7. Bronevskiy, Martin. Kirim [Crimea]. Çev.: Kemal Ortayli. Ankara, 1970.

8. Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth-Century Turkish. At The Clarendon Press, Oxford, 1972. 647 s.

9. Derin Paçaoglu, Derya. Altin Orda ve Kirim Sahasinda Bozkir Aristokrasisinin GuçM Temsilcileri: Emir Rektemür ve §irin Mirzalar [Strong Representatives of the Steppe Aristocracy in the Golden Horde and Crimean Field: Emir Rektemür and §irin Mirzas]. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araçtirmalari Dergisi (TAD), C. 33, S. 56. Ankara, 2014. S. 147-190.

10. Derin Paçaoglu, Derya. Emir Edigü (Edige) ve Ogullarinin Nogay Ulusu'nda-ki Yeri [Emir Edigü (Edige) and His Sons in the Nogai Nation]. Crimean Historical Review. Vol. 1. Bahçesaray-Kazan, 2016. S. 33-56.

11. Derin Paçaoglu, Derya. Nogaylarin Hanlik ve Ulus Olma Sorunsali [The Problem of Nogais Being Khan and Nation]. Ankara Üniversitesi Tarih Araçtirmalari Dergisi (TAD). C. 35, S. 60. Ankara, 2016. S. 279-284.

12. Ebu'l-Gazi Bahadir Han. Türk'ün Soy Agaci [Turkish Family Tree]. Çev.: Doktor Riza Nur, Sadeleçtiren: Yunus Yigit. Istanbul, 2010. 336 s.

13. Fisher, Alan. Kirim Tatarlari [Crimean Tatars]. Selenge Yayinlari. Istanbul, 2009. 336 s.

14. Forbez Manz. Beatrice. The Clans of The Crimean Khanate 1466-1532. Harvard Ukrainian Studies. Vol. 2, No: 3. 1978. S. 282-309

15. François De Tott. Türkler ve Tatarlar Arasinda [Between Turks and Tatars]. Çev.: Reçat Uzmen. Istanbul, 1996.

16. Golden, Peter. Türk Halklari Tarihine Giriç [Introduction to the History of Turkic Peoples]. Çev.: Osman Karatay. Karam Yay. Ankara, 2002. 389 s.

17. Gômeç, Saadettin. Kök Türk Tarihi [Kok Turk History]. Ankara, 1999. 167 s.

18. Grousset, René. Bozkir Imparatorlugu [Empire of the Steppe]. Çev.: Reçat Uzmen. Istanbul, 1999. 518 s.

19. Gül Bülent. Ibni Mühenna Lügati [Ibni Mühenna Dictionary]. Türk Kültürü Ara§tirma Ens. Yay. Ankara, 2016. 369 s.

20. Gündogdu, Abdullah. Hive Hanligi [Khiva Khanate]. Ankara, 1995.

21. Hudyakov, Mihail. Kazan Hanligi Tarihi [History of Kazan Khanate]. £ev.: A. ishaki. Haz.: i.Kamalov, TTK Yay. Ankara, 2009. 480 s.

22. ibn Battuta. Ibn Battuta Seyahatnamesi II [Ibn Battuta Travel Book II]. £ev.: A. Said Aykut. YKYay. istanbul, 2000. 517 s.

23. inalcik, Halil. Kirim Hanligi Tarihi Üzerine Araqtirmalar 1441-1700 [Studies on the History of the Crimean Khanate 1441-1700]. Türkiye i§ Bankasi Kültür Yayin-lan. istanbul, 2017. 593 s.

24. inalcik, Halil. Han Ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Han Döneminde Kirim Hanligi [Khan and Tribe Aristocracy: Crimean Khanate During the Period of Sahib Giray Khan I]. Emel, 135 (Mart-Nisan). Kit-San Matbaasi. istanbul, 1983. S. 51-73.

25. inan, Abdülkadir. Mogollarin Gizli Tarihi [The secret history of the mongols]. Makaleler ve incelemeler, I. Ankara, 1998. S. 510-517.

26. ivanics, Maria. Bozkirdaki Bir Kabilenin Kökeni ve Yükseli§i: §irinler. Dogu Avrupa Türk Mirasinin Son Kalesi Kirim [The Origin and Rise of a Tribe in the Steppe: The Shirins]. £ev.: Mustafa I§ik. Editör: Yücel Öztürk. istanbul, 2015. S. 53-71.

27. ivanics, Maria. Die §irin Abstammung und Aufstieg einer Sippe in der Steppe, askovs Publikationen erschienen in zwei Zeitschriften, Zapiski Odesskogo obscestva istorii i drevnostej [Veröffentlichungen der Odessa-Gesellschaft für Geschichte und Altertümer] und Izvestija Tavriceskoj ucenoj archivnoj komissii [Mitteilungen der taurischen wissenschaftlichen Archivkommission]. Sie sind im Internet zugänglich: http://www.library.chersonesos.org (Stand:30. März, 2011), S. 27-44.

28. Kafali, Mustafa. Ötemiq Haci 'ya Göre Cuci Ulusu'nun Tarihi [History of the Cuci Nation according to Ötemiq Haji]. Türk Tarihi Ara§tirmalari Yayinlari. Ankara, 2009. 160 s.

29. Kafesoglu. TürkMilli Kültürü [Turkish National Culture]. Ötüken Yayinlari. istanbul, 2004. 466 s.

30. Karatay Osman. Iran Ile Turan [Turan and Iran]. istanbul, 2012.

31. Kesbi Ha§im Mehmed Efendi. Ahval-i Anapa ve Qerkes, Anapa ve Qerkesya Hatiralari [Anapa and Circassian Memories]. Haz. Mustafa Özsaray. Kafkas Vakfi Yay. istanbul, 2012. 160 s.

32. Kildiroglu, Mehmet. Kirgizlar ve Kipgaklar [Kyrgyz andKipchaks]. TTK Yayinlari. Ankara, 2013. 311 s.

33. Kirim Kadi Sicilleri-Kirim Hanliginin Kadiasker Defterleri [Kadiasker Notebooks of the Crimean Khanate]. Cilt: 47 (H.1128-1130-M.1716-1719)

34. Kirim Kadi Sicilleri-Kirim Hanliginin Kadiasker Defterleri [Kadiasker Notebooks of the Crimean Khanate]. Cilt: 58 (H.1146-1148-M.1735-1735)

35. Kirim Kadi Sicilleri-Kirim Hanliginin Kadiasker Defterleri [Kadiasker Notebooks of the Crimean Khanate]. Cilt: 68 (H.1157-1165-M.1744-1751)

36. Kirzioglu, Fahreddin. Yukari Kür ve QorukBoylari 'nda Kipgaklar [Kipchaks in the Upper Cure and Qoruk Tribes]. TTK Yayinlari. Ankara, 1992. 278 s.

37. Kogak Kür§at, Bakir Cagri. Eski Türk Devlet Felsefesinin Kozmolojik ve Mi-tolojik Temelleri Üzerine Bir Degerlendirme [An Evaluation on the Cosmological and Mythological Foundations of the Ancient Turkish State Philosophy]. Oguz-Türkmen Ara§tirmalari Dergisi (OTAD) III, 2. 2019, Aralik. S. 106-120.

38. Kurat, Akdes Nimet. IV-XVIII Yüzyillarda Karadeniz'in Kuzeyindeki Türk Kavim ve Devletleri [Turkish Peoples and States in the North of the Black Sea in IV-XVIII Centuries]. Ankara, 2002. 516 s.

39. Lessing, Ferdinand D. Mogolca-Türkge Sözlük [Mongolian-Turkish Dictionary]. C. 2. £ev.: Günay Karaagag. TTK Yay. Ankara, 2003. 1769 s.

40. Mogollari Gizli Tarihi [The Secret History of the Mongols]. £ev.: Ahmet Te-mir. TTK Yay. Ankara, 1995. 300 s.

41. Müsevi, Mustafa. Dä'iretü'l-Ma'ärif-i Bozorg-i Islami Ansiklopedisi 'Oguz' Maddesi [The Great Islamic Encyclopaedia. 'Oguz'Article]. Oguz-Türkmen Ara§tir-malari Dergisi (OTAD) III, 2. £ev.: Fatih CiFTCi. Aralik, 2019. S. 156-167.

42. Onat, Ay§e; Orsoy, Sema; Ercilasun, Konuralp. Han Hanedani Tarihi, Hsiung-nu (Hun) Monografisi [Han Dynasty History, Hsiung-nu (Hun) Monography]. TTK Yay inlari. Ankara, 2015. 152 s.

43. Ögel, Bahaeddin. TürkMitolojisi [Turkish Mythology]. C. I, TTK Yay. Ankara, 2014. 745 s.

44. Ötemi§ Haci. Qengiz-Näme [Book about Genghis Khan]. Haz.: ilyas Kama-lov. TTK Yay. Ankara, 2009, 87 s.

45. Özdem, Zeynep. Kirim Karasubazar 'da Sosyo-Ekonomik Hayat [Socioeconomic Life in Crimean Karasubazar]. Ankara, 2010. 197 s.

46. Özel, Ha§im. Kipgak Uruk ve Boylari [Kipchak Uruk and his Tribes]. TTK Yayinlari. Ankara, 2020. 216 s.

47. Re§idüddin Fazlullah. Camiü't-Tevärih [World History]. £ev.: Abdülbaki Gölpinarli. Milli Egitim Basimevi. TTK Kütüphanesi, AII/7509.

48. Shamiloglu Uli. Altin Orda Hanligi Ve Halef Devletlerinde Türk Kabile Te^kiläti [The Golden Horde Khanate and Turkish Tribal Organization in the Successor States]. Türk Devlet Yönetimi Gelenegi (I. Uluslararasi Türk Devlet Yönetimi Gelenegi Kongresi Bildiri Kitabi-3/4 Nisan 2014). Bi§kek, 2016. S. 12-16.

49. Shamiloglu, Uli. Tribal Politics and Social Organization in the Golden Horde [Tribal Politics and Social Organization in the Golden Horde]. Thesis Of Phd, Colim-bia University. New York, 1986. 286 s.

50. Smirnov, V. D. Osmanli Dönemi Kirim Hanligi [The Crimean Khanate under the Rule of the Ottoman Empire]. £ev.: Ahsen Batur. Selenge Yayinlari. istanbul, 2016. 681 s.

51. Soysal, Abdullah. Kirim Hanzädelerinin Kafkasya'dan Talim ve Terbiyesi [Education and Discipline of the Crimean Hanzade from the Caucasus]. Emel, 36. istanbul, 1966. S. 17-20.

52. §e§en Ramazan. tsläm Cografyacilarina Göre Tükler ve Türk Ülkeleri [Turkish peoples and Turkish Countries According to Islamic Geographers]. TTK Yay. Ankara, 2001. 300 s.

53. T'ang, C'hi. Mogol Sülalesi Devrinde Türk ve Islam Dünyasi Ile Temasta Bu-lunan §ahsiyetler [Persons in Contact with the Turkish and the Islamic World during the Mongolian Dynasty]. istanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Umumi Türk Tari-hi Kürsüsü Yayimlanmami§ Dr. Tezi. istanbul, 1970. 464 s.

54. Ta§, Kenan Ziya. Klasik Dönem Osmanli Idare Anlayi^ini Etkileyen Kültür Havzalari [Cultural Basins Influencing the Understanding of Ottoman Administration in Classical Period]. Oguz-Türkmen Ara§tirmalari Dergisi (OTAD ) III, 2. Aralik, 2019. S. 54-69.

55. Ta§agil, Ahmet. Qin Kaynaklarina Göre Eski Türk Boylari [Ancient Turkish Tribes According to Chinese Sources]. TTK Yayinlari. Ankara, 2013. 187 s.

56. Togan, A. Zeki Velidi. Mogollar, Qingiz ve Türkler [Mongols, Chingis and Turks]. istanbul, 1941.

57. Ünlü, Suat. Qagatay Türkgesi Sözlügü [Chagatay Turkish Dictionary]. Egitim Yay. Konya, 2013. 1286 s.

58. Ünlü, Suat. Harezm Altin Ordu Türkgesi Sözlügü [Harezm Altin Ordu Turkish Dictionary]. Egitim Yay. Konya, 2012. 716 s.

59. Üren, Umut. Avrasya'ninBozkirHalklari-Alanlar veAslar[SteppePeoples of Eurasia - Fields and Aces]. Ankara, 2019. 239 s.

60. Vasary, Istvan. Eski lg Asya'nin Tarihi [History of Ancient Inner Asia]. Cev.: ismail Dogan. Ötüken Yay. istanbul, 2007. 270 s.

61. Velyaminov-Zernov, V. V. Kirim Yurtina ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlig-lar ve Hatlar, Kirim Hanligi Tarihine dair Kaynaklar [Materials for the history of the Crimean Khanate]. Haz.: A. Melek Özyetgin, ilyas Kamalov. TTK Yayinlari. Ankara, 2009. 941 s.

62. Vladimirtsov, B. Y. Mogollarin Ictimai Tarihi [The Administrative History of the Mongols]. Cev.: A. inan. TTK Yayinlari. Ankara, 1995. 339 s.

63. Yakubovskiy, A. YU. Altin Ordu ve ^ökü^ü [Golden Horde and its collapse]. Cev.: Hasan Eren. TTK Yay. Ankara, 1992. 277 s.

64. Zemah§eri. Mukaddimetü'l-Edeb Mogolca-Qagatayca Qevirinin Sözlügü [Dictionary of Mongolian-Chagatay Translation]. Haz.: N. N. Poppe, Cev.: M. S. Ka-ijalin. TDK Yay. Ankara, 2017. 213 s.

About the author: Derya Derin Pa§aoglu - Ph. D. (History), Assistant Professor, Department of History, Karadeniz Technical University (61080, Trabzon, Turkey); [email protected]

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Пользовательское соглашение Политика конфиденциальности
Открытая наука