CC BY
311УДК 929.52:930.85
Emir Edigü (Edige) Ve Ogullarinin Nogay Ulusu'ndaki Yeri
Derya Derin Pa§aoglu
(Karadeniz Teknik Üniversitesi, Türkiye)
Özet. Altin Ordu Hanligi'nda Toktamij Han'in ardindan bajlayan taht mücadeleleri sonucu Dejt-i Kipfak cografyasinda Cufi neslinden gelen jehzadelerin etrafinda toplan-maya bajlayan Cufi ulusu XV yüzyilda Kirim, Kazan, Kasim, Nogay, Küfüm ve Astra-han gibi siyasi parfalara ayrilmijtir. Söz konusu Cufi Ulusu parfalarindan olan Nogay Ulusu'nun ortaya fikiji ve siyasi yapilanmasi Emir Edigü (Edige) ve ogullari tarafindan gerfeklejtirilmijtir. Bugünkü Nogay kabileleri Edigü neslinden gelen mirzalarla tejkilat-lanmij ve kabilelerin isimleri yine bu mirzalara dayanmaktadir.
Qalijmamizda Nogay Ulusu'nun ortaya fikijinda Emir Edigü'nün kimliginden ha-reketle, Edigü ogullarinin (Nogay mirzalarinin) liderliginde Nogay Ulusu'nun parfalara ayrilmasi ve bu sürefte Emir Edigü neslinden mirzalarin Nogay kabilelerindeki yerleri meselesi; yerli kaynaklarda ve Osmanli arjiv kayitlarinda adi gefen kabileler afisindan ele alinmijtir. Nogaylarin Osmanli Devleti, Kirim Hanligi ve Rusya üfgeninde siyasi ilijkilerdeki yeri meselesi bu falijmanin hacmini ajacak kapsamda bir konu olmasi ha-sebiyle burada söz konusu siyasi ve askeri ilijkilere girilmemij sadece bu ilijkilerde rolü olan Nogay liderlerinin tespiti noktalarinda deginilmijtir.
Anahtar kelimeler: Nogay, Kirim, Tatar, Edigü (Edige), Nevruzogullari, Kasayo-gullari, Mamayogullari, Ormembetogullari, Yedisan.
Nogaylar1, Altin Ordu Hanligi'nin parfalanma sürefinde, bozkir kültürüne sahip, savajfi ve Dejt-i Kipfak cografyasinda hakimiyet mücadelesi sürdüren-lerin bajari ifin kendilerine taraf olmaya falijtiklari bir ulus olmujtur. Nogay Ulusu'nun ortaya fiktigi cografya, XV. Yüzyilda idil Nehri'nin dogusunda, Sa-raycik2 jehri merkez olmak üzere Yayik ve Cim (Emba) nehirleri sahasi olup Sirderya'ya kadar uzanmaktadir. Bu yüzyilda bölgede göf eden uruglar Altin Orda Hanligi'nin sol kol uruglaridir ve §irin, Arin, Kipgak, Argun, Algin, Katay ve Mangit olmak üzere Yedisan adiyla bilinmektedir [40, s. 281]. Yetmi§ bin kaz-
1 Nogaylarin menjei, uruglari, isminin menjei ve ulus veya hanlik olmalan konusu tarafimizdan Nogaylarin Hanlik ve Ulus Olma Sorunsali, bajligi altinda incelenmij ve yayina hazirlanmijtir.
2 Seracuk (Saraycik) ismindeki cuk (cik) kü^ük anlamina gelir ve Ulu-su (Yayik) Nehri'nin kiyisindadir [27, s. 519].
gan anlamina gelen Yedisan3 uruglarindan §irinlerJl ba§ta olmak üzere ilk dördü Kirim tarafina göfmü§lerdir, kalanlar ise Nogay-Mangit adi ile anilmi§lardir [40, s. 281]. Nogaylarin dogu kaynaklarinda Mangit olarak bilinmeleri [8, s. 22] Emir Edigü'nün Mangit lideri Kutlu Kiya Beg'in oglu olmasi hasebiyle Nogay Ulusu'nda hakim ulusun Mangitlar5 olmasindandir. Keraytov, Nogay Ulusu'nun ifinde yer alan boylarin otuz ikisinin ismini vermiß ve Kipgak, Kangli, Uysun, Nayman, Kereyit, Kongrat, Mangit, Katagan, As, Kitay, Bayis, Baydar, Bayata, Bayteke, Kobek, Tama, Keneges, Matakay, Bodrak, Majar, §ijuvit, Nukus, Ming, Uygur, Abaz, Bulgar, Kirgiz, Türkmen, Sirak, Koban§i, Durmen, Merkit olarak listelemi§tir [36, s. 17]6. Trepavlov bu listeyi yetmi§e fikarmi§tir [56, s. 499]. An-cak bu boylar sadece Nogay ulusunun ifinde degillerdir. Boylarin birfogu yine birlikte Kazan, Özbek, Karakalpak, Kirgiz, Ba^kir, Türkmen, Yakut, Tatar, Kirim Tatari, Hakas, Altay uluslarinin olu§umunda da etkin rol oynami§lardir [36, s. 17; 7, s. 33; 6, s. 570]. Nitekim bu boylarin bazilari; Kipgak, Hitay, Burlak, Kondra meyk, Kilgi, Nayman, Agran-Qapgak-Tuma ve Haydaroglu Türkmenleri, Kara Kipgak, Mangit, Altiayakoglu, Kizilbayoglu, Aksüyün, Nartaylak, Kangli olmak üzere 18. yüzyilda Kirim Hanligi himayesindeki Edigü neslinden gelen mirzalarin nökerleri olarak kar§imiza fikmaktadirlar [5, s. 234-239]7.
Emir Edigü liderliginde ba§ta Mangitlar olmak üzere Sirderya boyunda kalan Yedisan uluslarinin olu§turdugu askeri bir güf olan Nogaylar, onun ölümünden sonra oglu Nureddin zamaninda büyük bir siyasi birlik saglami§lardir. Ancak kisa bir süre sonra Kazan ve fevresinin Rus hakimiyetine girmesi, saf bir bozkir
3 Yedisan: Yedi Tümendir. Bir Tümen: on bin, yedi tümen yetmij bin kazandir [37, s. 17].
4 Ba^larindaki Karafi beylerinin liderliginde Kirim yönetiminde söz sahibi olmu^lardir. §irin Beyleri, Karafi Beylerini temsilen ba§ karafiligi elinde tutmu^tur [15, s. 222; 32, s. 22].
5 Mangitlar, De^t-i Kipfak'ta Türk boylariyla kari^ip Islamla^an bir Mogol kabilesidir. Mogollarin efsanevi atalari olan Alan-koa'nin evlatlarindan Nirunlara -i^igin oglu-pak nesile [17, s. 59] baglanan Mangitlar Alan-koa'nin yedinci göbekten torunu Tumine'nin dokuz oglundan en büyügü Caksu'nun; Nuyaktin, Urut ve Mangkut adli üf oglunun kendi isimleriyle birer urug te^kil etmeleriyle ortaya fikmi^tir [6, s. 570; 43, s. 14].
6 Ayrica Nogay etnik adi, Manas Destaninin bütün nüshalarinda gefmekle birlikte Ak Nogay, Kara Nogay ayrilmasi dahi vardir ve Kirgizlarin ifinde Nevruz (Nooruz uulu), Mamat ve Urak (Orak) boylari da yer almaktadir [38, s. 158]. Söz konusu ortakligin sebebi, gerek Nogaylarin ve Kirgizlarin iferisinde yer alan Kipfak ve Kirgiz uluslarinin tarihi ve cografyasinda gerekse Nogay-Mangitlarin Sirderya boyunda oldukfa genij bir cografyada etkin olmalarinda aranmalidir.
7 Qali^mamizda; söz konusu boylarin kökenleri tarti^masina ve Nogay kabilelerinin adlandirilmalarinda bu boylarin rolü meselesine, müstakil fali^ilmasi gereken husus olmasi ve fali^mamizin hacmini a^masi hasebiyle deginilmemi^tir. Sonuf kisminda verilecek olan kabileler tablosuna da eklenmemi^tir. Qali^mamiz sadece Nogay Ulusu'nun Emir Edigü ogullari liderliginde parfalanmasi ve bu kabilelerin alt dallara ayrili^i nezdinde ele alinmi^tir.
kültürüne ve ekonomisine sahip ve bagimli Nogaylan zor duruma sokmu§tur. Ge?im sikintisi, kitlik ve hastaliklar Nogaylar arasinda huzursuzluk ve i? mü-cadeleye zemin hazirlami§tir. Sorunlarin ?özümü konusunda Edigü ogullari arasinda ?ikan görü§ ayriliklari, kopmalarla ve De§t-i Kip?ak8 cografyasinda farkli bölgelere ayrilmalarla sonu?lanmi§tir. Bu hareketlilik 21. Yüzyila kadar devam edecek hareketliliklerin ba§langici olmu§tur. Öte yandan Nogay Uluslarini ince-leyebilmeyi de gü?le§tirmi§tir.
Nogaylar, farkli zaman araliklarinda farkli bölgelerde, ?e§itli boy ve kabile-ler halinde Edigü neslinden gelen mirzalar etrafinda ve mirzalarin isimleriyle kar§imiza ?ikmi§lardir. Kirim Hanligi, Osmanli Devleti ve Ruslar arasindaki siyasi ve askeri mücadelelerde farkli saflarda yer alarak bölgede kaygan bir zemin olu§turan Nogaylar, idil'den Tuna'ya kadar Karadeniz'in kuzeyinde atli ve bozkir kültürünü muhafaza etmi§lerdir. Rusya'nin cografyadaki yayilmaci po-litikasiyla paralel olarak hareket sahalari daraldik?a, Kirim Hanligi ve Osmanli himayesini talep eden binlerce Nogay 19. ve 20. Yüzyilda Osmanli topraklarina gö? etmi§tir.
Emir Edigü, Ogullari ve Nogay Kabileleri
Emir Edigü, hayati kahramanlik ve maceralarla dolu, özellikle Ruslara kar§i sava§lariyla sadece Mangit-Nogay uruglar arasinda degil Karadeniz'in kuzeyinde ve idil boyundaki kavimler arasinda da destanlara [51, s. 1; 18, s. 1] konu olmu§ §ahsiyeti ile bilinen Altin Ordu emiridir [40, s.141-142].
Emir Edigü, Mangitlarin önderi Kutli Kiyali'nin oglu idiki (idigü, Edigü, Edige) Beg'dir [23, s. 270]. Emir Edigü'nün Hz. Ebubekir'e dayanan soyu hakkinda ?e§itli kaynaklarda §ecereler verilmi§tir. Bu konuda yapilan en kap-samli ara§tirma DeWeese'n eserinde [16, s. 385] yer almaktadir. Tablo 1'de de görülecegi üzere Edigü'nün soyunu Hz. Ebubekir'e dayandiran kaynakla-rin vermiß oldugu §ecereler arasinda farkliliklar bulunmaktadir. Ancak kay-naklarin genel olarak Baba Tukles'den Edigü'ye kadar olan nesilde hem fikir olduklari görülmektedir. Bilindigi üzere Baba Tukles, Altin Orda Hanligi'nda Özbek Han'i islamiyet'e davet i?in De§t-i Kip?ak cografyasina gelen dört ule-madan biridir. Nitekim Özbek Han'in islamiyet'i kabulüyle birlikte burada kalarak De§t-i Kip?ak cografyasinda islamiyet'in dini hükümleri konusunda egitimler vermi§ler ve §eyh Baba Tukles nesli emirlik makaminda devam et-mi§tir [14, s.118]. Emir Edigü'nün siyasi gücünün yani sira hanlik i?erisinde Baba Tukles neslinden gelmesi hasebiyle Müslüman halkin gözünde sahip oldugu saygin statüyü göz ardi etmemek gerekir. Nitekim a§agida ifade edile-cegi üzere ibni Arap§ah tarafindan, Emir Edigü'nün samimi ve takva ehli bir Müslüman olarak tanimlanmasi, söz konusu statüyü hak ettiginin göstergesidir.
8 De$t-i Kipgak tanimi iqin bkz. [4; s. 9; 35, s. 11]
Tablo 1: Emir digü Soyunu Hz. Ebubekir' Baglayan Çecereler
Defter-i Umdetü'l- Osmanov Defter-i Lusupov Lusupov Matlab'et- Kara
Cengiz- Ahbär* Celayir Çeceresi Çeceresi Talibin Nogay
name [16, s. 386] 1654 1686 [16, s. 386] Destan
[12, s. 88, [5, s. 232] [16, [16, [16, Rivayeti
249] s. 386] s. 386] s. 386] [16, s. 386]
Ebubekir Ebubekir Ebubekir Ebubekir Abubekir Ababuk Ebubekir Ebubekir
Muham-med Muham-med Muham-med Muham-med Magamet Magomel Muham-med -
Sultan Ka'b Sultan Ka'b Sultan Ka'b Sultan Ka'b Kegap Kegab Ka'b Kiab
Hürmüz Murad Hürmüz Hürmüz Girmez Girmis - Irmiz
Halid Halid Halid Halid Haleb Halid Valad Hanit
Velid Haydar Velid Velid Zalid - Haldar Valit
Kayuda Has Kaydah Kaydah Kyiaye - Mevlut Kaida
Mevlüd Safa Mevlüd Mevlüd Kuled Kuliud Haydar Mavlut
Ebu'l-gas Bahaüddin Veled Ebu'l-As Ebu'l-As Abulgazi Abulgazi Abul-As Abul-Az
Selim ibrahim Salim Salim Selim Selim Salim Selim
Sadak - Sadak Sadak Siddik Siddik Safa Sudak
Ebu'l-Hak - Ebu'l-Hak Ebu'l-Hak Abdülhak Abdelhak - Abdulhak
Celaleddin
sultanü'l-
Osman ulema e§-§eyh Bahaüddin Veled" Osman Osman Usmanor Osman Osman
Celaleddin ibrahim Celaleddin Celaled-din Celaled-din Celaled-din Celaled-din Celaddin
Baba Baba Tukles Baba Baba Baba Baba Baba Tukles Baba
Tukles Tukles Tukles Tukles Tukles Tukles
Terme Tureme Terme Terme Termes Termia Turm Turme
Kazici Karap£i Kazicin Karapçi Karapçi Karapçi - Kzeçi
islam Kiya islam Kiya islam Kiya islam Kiya islamKaia Slamkai islamkiya islamkaya
Kadir Kiya Kadir Kiya Kadir Kiya Kadir Kiya Kadulkaia Kadurkai - Kadirkaya
Kutlu Kiya Kutlu Kiya Kutlu Kiya Kutlu Kiya Kudukaia Kadlukai Kiya Biy Kulukaya
idigü Biy idigü Beg idige idige Edigi iddigei Edigi Biy Adige
* Umdetü'l-Ahbarin sonunda Edigü Begve EvladininAhvali adli bir ba§lik bulunmaktadir. Eserde gerek bu bölümde, gerekse Altin Ordu ve Kirim Hanligi'nin tarihini izah eden bölümlerde Edigü ve ogullari hakkinda oldukqa hacimli veriler iqermektedir. [5, s. 232]
** Kirimi eserinde bu ismi bir bütün olarak Celaleddin sultanü'l-ulema ef-feyh Bahaüddin Veled, §eklinde ifade etmi^tir; Baba Alim $eyh Arifibillah Tuglas bin $eyh Ibrahim bin Celaleddin sultanü'l-ulema ef-feyh Bahaüddin Veled bin ef-feyh Safä §eklinde devam etmektedir, ayrintilar i^in bkz.: [5, s. 232].
Yakubovsky, ibn Arab§ah'a atifla Emir Edigü'nün, gayet esmer yüzlü, orta boylu, tiknaz vücutlu, akilli, cömert, güler yüzlü, basiretli ve dirayetli bir adam oldugunu belirtmi§tir. Emir Edigü ile ilgili bilgilere ula§irken, Arap ve Acem kaynaklarin bu konuda yetersiz oldugunu, Rus kroniklerinin ?ok zengin bilgiler i?erdigini vurgulami§, özellikle Nogay menkibesindeki Edige adli kahramanin, gögebe aristokratlarinin gönlünü yapmak üzere tertip edilmi§ oldugunun ve bu destanin Edige'nin ki§iligi üzerine tarihi realiteye uygun bir fikir vermeyecegi-nin altini ?izmi§tir. Ayrica, yine bu kaynaklara dayanarak Edige'nin esas özel-liginin sadakatsizlik oldugu söyleyip onun, en dessas ve haris bir Altin Orda hükümdari oldugunu nakletmi§tir [59, s. 190]. Yakubovsky'nin kaynaginin Rus kronikleri olmasi ve Edige'nin de Altin Orda Devleti'nin güglü bir emiri olmasi ve Ruslara kar§i mücadelesi ile dikkat gekmesi göz önünde bulunduruldugunda bu yakla§imi anlamak zor degildir.
Oysa Yakubovsky'nin kaynak gösterdigi ibni Arap§ah, Emir Edigü'yü bir yandan fiziksel tanitirken, Yakubovsky'nin almaktan imtina ettigi askeri yönünü; bütün dü§üncesi; dü§manini tuzaga dü§ürmek, sava§ hileleri ve sava§mak olup, görü§ ve dü§ünceleri diger insanlardan farkli, tanimiyla ifade etmi§tir. Ayrica siyaset konusunda degerli görü^leri vardir ve älimlere ve faziletli ki§ilere himmet eder, sözleriyle yöneticiligini izah etmi§tir. Özellikle takvädar, fakirlere yakinlik gösterip, onlarla §akala§arak, §irin sözler söyler, orucu hakkiyla tutar, §eriati gözetip, gecelerini ibadetle gegirir Kur 'an'a, sünnete ve älimlerin sözlerine bag-lidir, [28, s. 151] diyerek Edigü'nün insani ve dini vasiflarini siralami§ ve samimi bir Müslüman oldugunu vurgulami§tir. Nitekim Kirimi, Edigü ile oglu Nuredin arasinda gelten siyasi görü§ ayriligi problemini izah ederken, Nureddin'in ba-basinin mescidini par?aladigindan bahseder ki bu; yaylaya ?ikildigi vakit cemaat namazlarinin bo§a ge?memesi amaciyla yaptirdigi, arabalarla ?ekilen büyük bir mescittir [5, s. 94] ve yönetici sorumlulugundaki dini hassasiyeti görmemiz a?i-sindan ehemmiyetlidir.
Edigü, kaynaklarda kar§imiza ilk defa Altin Orda Han'i Toktami§ Han döneminde ?ikar. Toktami§ Han tahta fiktigi zaman, Edigü 18 ya§inda mirza olup, han hizmetinde bulunan i? oglan statüsündedir. Ancak bu gö-revden, Hz. Ebubekir'in oglu Muhammed'in neslinden gelmesi hasebiy-le (gulam mesabesinde olmaktan) ar edip, kazak ?ikmi§ ve ?evrede yilki sürmü§se de her ka?i§inda yakalanip hanin dergahina getirilip, hapsedil-mi§tir. Edigü Mirza'nin babasi Kutlu Kiya Bey'in kü?ük karde§i Eseney Bey (Edigü'nün amcasi), bu dönemde mir-i miran olan (§irin Mirzalarin atasi) Emir Rektemür'ün arkada§i ve yakin dostudur. Bu dostluga istinaden Emir Rektemür, Edigü Mirza'nin affedilmesi hususunda hana ricaci olup, Emir Edigü'yü himaye etmi§tir. Ancak Edigü Mirza yeniden kazak ?ikip, yakalaninca katledilmesine karar verilmi§tir. Dokuz nefer nökerini yanina
alarak kazak9 çikan Edigü, Emir Timur'a iltica etmiçtk (1З91) [5, s. 91; 52, s. 194, 195].
Timw'un íran, Maveraünnehir ve Türkistan'l ele geçkmesi üzerine, Tokta-mi§ Han'in çevresindekiler de bu durumdan rahatslz olup, ecdadinin topraklaпш almasi konusunda Toktamiç'i tahrik ettikleri slrada, Timur, Edigü rehberiiginde Aladag üzerinden Harezm'e gkmiç ve Toktamiç üzerine harekete geçmiçtk. Edigü, Harezm'de yegeni, §iban neslinden Melik Timur oglu Kutluk Temw Oglan ile karfeçi Ktoçek Oglan'i bulup Timur'a getkmiçtk. Timw, De§t-i Kipçak iç-lerine çekerek Timur ordulaпш periçan etmek isteyen Toktamiç'i üç ay boyunca takip etmiç ve sonunda iki oráu ka^la^m^te. Edigü ve Timur-Kutluk, Timw'un ordusunun ilerisinde bulunup, Toktamiç Han karçisinda büyük ba§anlar kazan-ml§lar ve Toktamiç askerleri bozulmuçta. Timu-, Edigü'yü Timur-Kutluk'l ve Künçek Oglan'i dagilan boylan ve askerleri toplamalan için göndemi§se de sadece Ktoçek Oglan Emir Timur'a geri dönmü§, aralaпnda anlaçan Edigü ve Timw-Kutluk Yayik Irmagl'na dogru ileriemi§lerdk. Dummu fark eden Timur, onlan durfumak istese de baçanli olamamiçta.10
Edigü, topladigi illerde Timur-Kutluk'u han ilan edip, kendisi de bey olmu§ ve Toktamiç'a karçi mücadele etmiçtk (1З99). Bu mücadeleler slrasmda Kara Don nehri yakininda ati yaráan uçan Toktamiç Han'in ölümü üzerine Timw-Kutluk hanlik makamina oturtan Edigü, kendisi de emirü'l-ümera olarak Cuci Ulusuna hâkim olmu§lardlr. Hâkimiyetleri, Harezm, Saraycik, Krnrn, Kazak, Kazan, Ba§kurá, Alatar, Ejder Han, Rus ve Bulgar vilayetlerini kapsamaktadlr. Bk süre sonra Timur-Kutluk ölmü§ [5, s. 9З; 28, s. 151]11, Temür ve Polad adli iki oglu kalmiçta.
Temür Kutluk'un vasiyeti üzerine birader zadesi §adibek, Edigü Beg tara-findan hanliga getirilmiçtk [5, s. 9З]. Yönetimi elinde tutan Edigü Bey, kendi reformlaпnl baçlatmiçta. Düzen ve disiplini tesis ettikten sonra Cengiz yasasi'na ilaveto yapmiç, vergi sistemini degiçtirip eskiden süregelen Mlslr'a yapilan köle ticaretini yasaklamiçta. Söz konusu uygulama ticarete önem vermemesinden
9 Kazak çikmak kavrami, Cengiz Han soyundan bk prens veya kabile reisi olan liderin nökerleriyle birlikte bozklra kaçiçini ifade eder. Söz konusu kaçiç, güç toparlamak amaciyla uzakla^makta. Kazak çikmada gidilecek yerin seçimi, baçanyi belirleyen en önemli amil olmu^tur Han soyundan gelenler için söz konusu yerie^ bazen atalik ve kabilesi bazen karaçi beylerinden biri olurken bazen komju topraklardaki Leh ve Rus müttefikler dahi olmu^tur Uygun destekleyici bulamayanlar ise bozkiráa yilki sürnp asker toplamaya çall§ml§lardlr [15, s. 159].
10 Nizamüddin §amî'nin Zafernamesïnde Emir Edigü'nün, Timm Kutlug ve Künçek oglanla bklikte Toktamij Han'in düjmani olarak Emk Timur'a sigindiklan ve tabiiyet bildkdikleri, ancak daha sonra evlerini toplayip gelmek üzere gidip, verdikleri sözde durmayarak, vefasizlik ettikleri ifade edilmektedk [44, s. 152; 51, s. 184].
11 1400'de Timur Kutlug'un ölmesi üzerine Edigü taraflndan hanliga §adibek getirilmi^ ve §adibek, selefi Timur Kutlug kadar bile bagimsiz kalamamij, aynca zevk ve eglenceye düjkünlügü nedeniyle bütün hâkimiyet Edigü'ye geçmi$tir [59, s. 194].
degil, Türk nüfusunun azalmasini engellemek olmalidir. Kisa süre sonra tahtta tek baçina kalmak isteyen §adibek, Misir'la ticaret yapan tüccarlarin destegiyle Edigü'ye karçi çikmiçsa da baçarili olamamiçtir. 1408 yilinda Rus knezlerinin aralarindaki gerginlikten yararlanmasi bilen Edigü, Moskova üzerine sefere çik-mi§ ve Toktamiç Han dönemindeki seferin sonuçlarina benzer bir baçari ile dön-mü§tür [33, s.110].
§adibek Han'in ölümü üzerine Nureddin Mirza, babasi Edigü Beg'e ya sen han ol veya bana ruhsat ver ben han olayim demiçtir. Gelecek için endiçeye dü§en Edigü, bizim neslimiz Hz. Ebubekir 'den sonra saltanat tahtina ayak bas-mami§ ve me§ihat (§eyhlik) merkezinde olmu§lardir. Bazilari me§ihat ve emâreti birleçtirmiçlerdir. Bu fikir fasiddir, diyerek ogluna karçi çikmiç ve Temür-Kut-luk Han'in oglu Temür'ü hanliga getirmiçtir. Babasina kizan Nureddin Mirza ise Temür'ün k^ük kardeçi Polad'i han ilan etmiç12 ve Uyçin Kabilesinden Pîr Muhammed'i emir yapip, asker toplayip, babasinin üzerine yürümü§tür. Edigü Beg oglunun bu hareketine üzülüp, kar§isina çiksam ona ya da bana bir zarar gelse her ikisi de banadir, ben ihtiyarim korkmak ayip degil diyerek yanina bir miktar adam alip Harezm Kalesi'ne çekilmiçtir. Babasinin vilayetine giren Nureddin Mirza burayi yagmalamiç, hatta babasinin yaylaya çiktiklarinda cemaatle namazlarinin bo§a geçmemesi için yaptirdigi, arabayla çekilebilen bir mesci-din keçelerini bile parçalamiçtir. Bu sirada Toktamiç'in büyük oglu Celaleddin Sultan, Edigü Beg'in Harezm'e gittigini ve Nureddin'in yaptiklarini duymuç ve askerleri ile Nureddin üzerine yürümü§tür. Polad Han ve Nureddin, babasinin yanina kaçmiçlarsa da onlar Harezm'e ulaçmadan Celaleddin, Barin Seray Beg ve Cihan Mirza ile birlikte yetiçip, Polat Han'i öldürmü§ler ve Nureddin'i öldür-mekle Edigü nesli tükenmez, hile yapip Edigü Beg'i ve neslini topluca öldürelim diyerek onu ali koymuçlardir. Cihan Mirza ve Barin Seray Bey, Nureddin'i yanina alip Harezm'e giderek Celaleddin Han buyruguyla bariç için geldiklerini bildirmiçtir. Edigü Beg hile oldugunu anlamiç ama çevresindekileri ikna ede-memiç ve gelenleri kaleye almiçtir. Toktamiç'i öldürdügü zaman kizi Canibek Hanuç'u oglu Nureddin için saklamiç olan Edigü, Celaleddin'in begleri ile birlikte ogluna dügün yapmiç ve Celaleddin Han'a gitme zamani gelince tedbir olarak önce k^ük oglu Seyyid Ahmet'i gôndermiçtir. Ancak dügün hikâyesini ve Nureddin'in öldürülmedigini duyan Celaleddin Han, Seyyid Ahmet'i öldür-
12 Yakubovsky, "Rus kroniklerine göre; Polat ve Temür-Kutlug'un oglu Timur'un tahta çikijlarini ayni anda vermez. §adibek'in 1408'e kadar tahta kaldigini ölümüyle yerine Polat Han'in geçtigini ve 1409'da Edigü'nün Rusya üzerine büyük bir sefer yaptigini ve dogu kaynaklarinin bu seferden beklenildigi gibi habersiz oldugunu vurgulamijtir. 1410 yilinda Polat Han'in ölümü üzerine Temür'ün han oldugunu ve Edigü'ye cephe aldigini bu nedenle Edigü'nün kaçarak, Saray-i Cedid, Kefe, Azak, Harezm, Saraycik, Haci Tahran ve Racan'da Polat Han adina para bastirmaya devam ettigini (ancak Polat Han'in hayatta olmasi görüjünün dogru olamayacagini) belirtmijtir [59, s. 196-199].
mu§tur ve beylerin yapmi§ oldugu Edigu'yu yok etme plani bozulmu§tur [5, s. 96].13
Celaleddin'in han olmasiyla, Toktami§'in diger ogullari onun etrafinda top-lansalar da O, karde§lerinin hif birine iltifat etmemi§tir. Bunun uzerine, karde§i Kebek, ataligi olan Rektemur oglu Yah§i Hoca'nin destegiyle Celaleddin'i ol-durmu§tur. Tahtin Kebek'in ele gefirmesinden korkan ve ta§rada bulunan Cab-bar Berdi kendisi Saray'a ula§mcaya kadar karde§i Kerim Berdi'yi tahta fikart-mi§, daha sonra gelip tahti devralmi§tir. Ancak kisa bir sure sonra bir §arho§luk ortaminda bu iyiligin gundeme gelmesiyle fikan kavgada Kerim Berdi, Cabbar Berdi'yi oldurmu§, ardindan fikan karga§ada Kerim Berdi de oldurulmu§ ve Cuci Ulusu ba§siz kalmi§tir. Bo§ kalan tahta Kebek (Toktami§'in oglu) fikmi§sa da ki§lamak uzere Kebek Han'in Bozan Suyu kenarina gitmesini firsat bilen Edigu Beg, §iban Han neslinden £ekre Oglan'i hanlik makamina oturtmu§, Kebek Han'in ordasini basip onu oldurmu§, boylece £ekre Han mustakil han olmu§tur [5, s. 99].
£ekre Han, hanliginin ufuncu yilinda artik Edigu Beg'den kurtulmak iste-mi§tir. Durumu fark eden Edigu Beg, £ekre Han'i kovalayip, Muyesseroglan ev-ladindan Seyyid Ahmed'i tahta fikarmi§tir. Kisa bir sonra Seyyid Ahmet eceliy-le olunce, (Turkistan'a giden £ekre Han da eceliyle olmu§tur) mecburen nesl-i Muyesser'den Dervi§ adli, mecnun, pejmurde, akilsiz ve pis bir adami han yap-mak zorunda kalmi§ ancak bir yandan da hanliga uygun ki§i ara§tirmaktadir14.
Cabbar Berdi ile Kerim Berdi'nin karde§i olan Kadir Berdi, onlarin katl olu-nup Kebek'in tahta fiktigi sirasinda, buradan kafarak, Kirim, Kabartay civa-rinda Tatartob adli yere gidip, yerle§mi§tir. Bir gun §irin, Barin, Argun, Kipgak ve sair uruglarin begleri hep birlikte oturmu§larken, bir kufuk kopegin etrafina, fok sayida buyuk kopegin toplandigini ve kavga ettiklerini gormu§lerdir. Han bu tabloyu beylere gostererek, hepsi kavga ediyor ama hig biri ortada ki kuguk kopege dokunmuyor diyerek nedenini sormu§tur. Begler kuguk kopek kudurmu§-tur, digerleri korkudan yakla§miyorlar dediginde Kadir Berdi, bize ve sizlere korku ayiptir, Edigu dedikleri adam hepimizi, dar-i diyarimizdan, evladimizdan, yarimizden ayirmi§, §a§kin ve peri§an gezmemize sebep olmu§tur. Evlatlarimiz
13 Muellif Kirimi, bu bilgileri Tarih-i Dost Sultan'dan almi^tir.
14 Yakubovsky,'nin Edigu hayatinin son yillarinda sikintili gunler gegirmi^tir. Altin Orda artik butun Tatar uluslarini kucaklayan birlegik bir devlet degildir, sadece Batu ve §iban sulalelerine mensup Tatar uluslari kalmi^tir. Timur Han ve Celaleddin mucadelesinden sonra Edigu siyasi rolunu kaybetmi§tir, [59, s. 204] jeklinde degerlendirmesi yerli kaynaklardaki bilgileri ile felixir. Umdetu'l-Ahbar'a gore; Celaleddin Han'dan sonra Qekre, Seyyid Ahmed, Dervij donemlerinde tahtin kontrolunun tamamen Emir Edigu'nun eline geftigi gorulmektedir [5, s. 99; 35, s. 2930]. Kafali, Otemij Haci'ya atifla Emir Edigu, Qekre, Seyyid Ahmet ve Dervi§ adinda ug Prensi daha Altin Orda tahtina gikarmaya muvaffak olmu§tur jeklinde Edigu'nun hanliktaki rolunu vurgulami^tir [30, s. 100; 31, s. 42].
kar^isinda ar etmektense cesurca ölmek daha izzetlidir, diyerek beyleri gayrete getirmi§ ve ü? bin atli toplanip Edigü üzerine yürümü§tür. idil irmagi henüz buz tutmadigi i?in ge?emeyen atlilar bir süre burada nehrin donmasini beklemek is-temi§lerse de Kadir Berdi onlara hitaben;
idil tonsa kim ötmes, Edigü ölse kim almas,
idilni tonmas burin gegmek gerek, Edigünü ölmes burin almak gerek, yani
idil donsa kim gegmez, herkes geger, Edigü ölse yurdunu kim almaz, herkes alir, lakin erkek olana idil buz olmadan gegmek gerektir, Edigü ölmeden katl ederekyurdunu almak gerektir, demi§tir. Büyük gü?lükler ?ekilerek idil'i ge?-mi§lerdir. Edigü durumu haber almi§ ve atmi§ binden fazla askerle kar§i gel-mi§tir. £ok zorlu ge?en muharebede Edigü'nün oglu Keykubat ka?mi§15, Kadir Berdi16 Han Edigü'yü ok ile vurmu§ ancak Edigü, agir yaralansa da Han'i öl-dürmü§tür17.
Muharebeden sonra hanlarini kaybeden §irinler ve diger mirzalar toplanip kimi han yapacaklarini bilememi§lerdir. Hanin karde§i Giyaseddin'i bulamami§lar ve sonunda askerler arasinda gördükleri, Toktami§'in ba-basi Toyhocaoglan'in karde§i £agayoglan'in oglu i?kili Hasanoglu Ulug Muhammed'i han yapmaya karar vermi§lerdir. Öte yandan muharebede agir yaralanan Edigü'yü, Kadir Berdi'nin askerlerinden ka?iran beyleri, gece ge-lip almak üzere yanina bir nöker birakarak sazliklar arasina saklami§lardir. Edigü'nün yerini ögrenen nöker Cantemür Merkan, Toktami§'in hizmetinde bulunmu§ bir nökerdir ki Kadir Berdi'nin adamlarina haber vermi§tir. Seray Beg gelip, göl i?inde saklanan Edigü'yü ok ile vurup ?ikarmi§tir. Edigü kiyi-ya ?iktiginda Kadir Berdi Bogacik sag midir? diye sormu§tur. Kü?ük ve yi-git olmasi sebebiyle ona böyle dermi§ ki, Edigü Kadirberdi'nin öldügü ha-beri üzerine Sayin Han (Batu Han) yurdu sahipsiz kaldi diyerek üzülmü§tür. iki rekat namaz kilip, §ehadet getirdikten sonra katledilmi§tir1419 [7, s. 27]. Edigü'nün ölümü ile ilgili Tatarlar arasinda ifade edilen rivayetleri degerlen-diren Kirimi, Seray Bey veya Rektemür oldugu söylenmektedir. Cihangü§ay-i Cengizi ve Tarih-i Dost Sultan 'a göre; Rektemür 'ün emir-i kebirligi Tokta-mi§ Han zamanindadir ve Toktami§ öldügünde Rektemür ölmü§tür, Edigü'nün ölümüne ula§amami§tir. Ayrica Edigü'nün öldügü zaman ba§ karagi Rektemür degil Rektemür 'ün oglu Tekene'dir ve Tekene Edigü'nün kizi Turan Hanu§ ile evlenmi§tir. Edigü'yü de Rektemür degil Barin Seray Bey katletmi§tir §eklinde konuyu izah etmi§tir [5, s.103].
15 Mücadele sirasinda Edigü büyük oglu Keykubat'i ordusu ile ileri sevk etmijtir. Kadirberdi Han'in hücumuyle korkuya kapilip bozulan Keykubat'a hay negacisli ceman ne kildin diye feryad etmijtir. Qünkü Keykubat'in annesi umeradan gayretsiz bir kijinin kizidir, negacisli: validesi tarafi korkak, bi-mürüvvet demektir [5, s. 101].
16 Edigü'den kurtulmak isteyen ümera ve Kadir Berdi'nin yapmij oldugu bu mücadele hakkinda ayrica bkz.: [58, s. 130].
17 Müellif, Tarih-i Zübde'den almijtir [5, s. 100].
Edigü Ogullari
Edigü Beg'in, 90k sayida focugu oldugu ifade edilir. ibni Arapjah'a göre yirmi kadar oglu vardir, Trepavlov bunlardan dokuzunu tespit etmijtir18 ancak Tablo 2'de de görülecegi üzere Altin Orda sahasinda ön plana fikan ve en fok bilinenler; Keykubat, Nureddin, Mansur, Seyid Ahmed, Gazi ve Nevruz'dur ve 1 de kizi vardir. Turan Hanuj, §irin Begi Tekene Beg'in ejidir. Seyyid Ahmed adli oglu yukarida izah edildigi üzere Celaleddin Han'in Edigü'yü ortadan kal-dirma girijimi sirasinda öldürülmüjtür. Edigü'nün katledildigi muharebeden kafan Keykubat ve Nureddin, Tura vilayetindeki Bajkurd halki arasina gitmij-lerdir. Mansur, Gazi ve Nevruz ise daha önce bahsedilen §adibek Han'in oglu Giyaseddin'i de yanlarina alarak Moskova'ya kafmijlardir.
- tdieii s Julian ;ruilar-3. titj 4. kujalc
Emir Ed 1-Mansur ? ?
2-Gazi
3-Nevruz
4-Keykubat
5-Nureddin ^ 1-Abbas
2-Vakkas ^.1-Mansur
Z-Yagmurg
3-Musa -
K
6-Seyid Ahmed 4-Hasan
7-Tu ran Hanui 11
Mansur, Gazi ve Nevruz Mirzalar ile Giyaseddin Sultan (§adibek Han'in oglu) ile birlikte Moskova'da iken hava muhalefeti nedeniyle fok sayida adamla-rini kaybetmijlerdir. Bunun üzerine Mansur Mirza; Müslümaniz ama ölülerimiz käfiristanda kalmakta, gidelim ve sava§alim, ölürsek de ölümüz topragimizda kalir diyerek üf bin atli asker toplamij ve Yayik Irmagina ulajmijlardir. Haberi alan Ulug Muhammed Han hazirliklara bajlamij ve §irin begi Tekene Beg'den ordusuyla kendisine katilmasini istemijtir. Tekene Beg, Edigü'nün öldürüldügü muharebenden sonra geride kalan kizi Turan Hanu§ ile evlidir. Kardejlerinin gelmekte oldugu haberine fok üzülen Turan Hanuj'a elinden gelen yardimi ya-pacagina söz veren Tekene Beg, askerleri ile han ordasina ulajinca bir yardim-cisini Mansur Mirza'ya göndermijtir. Adam, Mansur Mirza'ya, Tekene Beg'in Ulug Muhammed Han'in ordusunun ön safinda sava^a girecegini, kendi üzerine az bir asker gönderilirse bozulup, dagilacagini ancak sol kolda bulunan Kongrad Haydar Beg'i kendi gügleri ile a§mak zorunda olduklari haberini iletmijtir. Savajta Tekene Beg sözünü tutup kisa sürede bozulup, dagilmijtir ancak, yedi bin askeri ile Kongrad Haydar Beg'in sürdürdügü savaj fok fetin gefmij ancak
18 Nureddin, Mansur, Keykubad, Gazi, Nevruz, Kasim, Said Ali, Sultan Mahmud, Mübarekjah'in isimlerini veren Trepavlov da sadece Nureddin ve Mansur Mirza nesline ait ayrintili jecere vermijtir.
зопипёа Машиг Мкга ка2апш1§ уе idil tahtlш е1е ge9irmi§tiг. и1и§ МиИаш-шеё Нап, ha1kml Ктш taгafma gбtйrmй§ [32, 8. 403; 26, 8. 7; 5, 8. 106]19 idi1 tahtma ise, §adlbek о^1и Glyaseddin ge9mi§tiг. Ви duгum bйtйn Edigй о^и11ап i9in biг уe1inimettiг уе Машиг Мкга Ьи kadaг Nogay Tataпna hйkmetmi§-tiг. Ктш! eseгinde i1k defa buгada Nogay Ыши'пА^п bahsetmi§tiг. Daha бnceki bб1йm1erde Emiг Nogay уе Кага Nogay Han i1e i1gi1i §аЫБ adl o1aгak ^Па^^ Nogay ke1imesini ^ defa Ыи§ Nogay Tatarlarl ^еЫМе и1ш adl o1aгak Машиг Мгаа^т hйkmettigi и1ш i9in ku11anml§tlг [5, 8. 107].
iki Ь^Л у11 sonгa Glyaseddin Han б1шй§ уе Mansuг Miгza bu kez Тешйг Han'm og1u Kй9йk Muhammed'den ba§ka §ehzade ka1madlgl i9in onu tahta 91-karml§tlг. Ancak onu yeteгsiz ьыш^, hanhglш begenmemi§ уе Rus Han og1u Baгak'l han yapmak istemi§tiг20. Ви istegini уаЛшсш ihtiyaг Cantemйг'e da-ш§ш1§, Са^ешйг; Muhammed, devenin gev§egi gibidir, araba дектеуе gelmez ama zararl da olmaz, Barak ise gtiдlti, kuvvetli erkek devedir, arabanl geкer ama devenin sarho§lugu gibi kudurmasl vaktinde seni ayagl altlna allr te§bihiy1e, Вага^т han o1masly1a Машиг М^а'уа ge1ecek teh1ikeyi an1atml§tlг. Mansuг М^а bu sбz1eгi din1emeyip, Baгak'l han yapml§tlг. Baгak Han biг Бйге sonгa, mйstaki1 han o1ma yo11anш aгa§tlгaгak, Mansuг Miгza'yl бЫйгшй§Шг. Sбz nusu te§bihte gбгй1dйgй йzere A1tm Oгda Шп1^1'ШП mukaddeгatma У6П уeгen Edigй уе ogu11aгmm, ^ЬаЫап tahta 9lkanгken еБаБ a1dlk1aп klstas y6netimdeki hakimiyetlerini stirdtirebilmeleri o1mu§tuг. Машиг М^а^т bu klstasl dikkate а1шашаБ1 yбnetimde gй9 dengesini han1lk makammdan yana £еукш^йг.
Mansuг Miгza'nm б^ш^М aгdmdan, Gazi уе Neугuz М^а1аг Kй9йk Muhammed'in yanma ka9lp, Yaylk Nehгi'ni ge9ip, Yaylk i1e Yem (Сеш) Nehгi aгasmdaki Kaynaг Saklz Suyu 9еугеБМе konmu§1aгdlг. Baгak ШП ise ka1an ha1km kendine kaг§l ge1mesinden endi§e1endigi i9in on1aп sйrek1i dag1lk Ь61-ge1eгe gб9йгeгek21 fakiг1e§tirmi§tiг. Duгumu бgгenen Gazi уе ^уг^ Miгza1aг, Baгak Han'l duгduгmak i9in askeг top1aylp, Yaylk Irmagl'ш ge9mi§1eг уе iki oгdu kaг§l1a§ml§, Barak Han'm oгdusundaki Mansuг Miгza'dan ka1an askeг1eгin de destegiy1e Baгak ШПЧ бЫйгшй§1е^к.
Kй9йk Muhammed Han yeniden22 tahta 91^1$ уе Gazi М^а^а ba§ beg o1-ши^Шг. Ви arada, Yedisan ha1kmdan so1 Ы deni1en haIk ауш zamanda Barak Han'm yakml уе nбkeг1eгidiг. Машиг'ш б1dйгй1mesinde tahrik1eгi o1masl hase-
19 Ктш! bu klssayl Нйау КаЫ1е8тт Бег defteгi Seyyid A1i'ye а^ yapaгak nak1etmi§tiг.
20 Маши" Miгza'nm annesi игш Han'm klzldlг [5, б. 106].
21 Ви gб5ler Klyan aгkasl adl уеп^ уеге gidip ge1me ^еШ^е birka5 kez tekгaг1anmca Klyan kahtl adl уeгi1en 5ok bйyйk biг ^ЙЖ o1uг уе ha1k aгasmda daha sonгa ya§anan bйyйk klt1lk1aг da bu ad1a ad1andm1ml§ o1up, klyan kahtl oldu ifadesi Nogay1aг агаБ1Ма deyim1e§mi§tiг [5, Б. 108].
22 Kй5йk Muhammed Han'm ikinci han1lk dбnemini 1427-1440 у111аг1 aгasmdadlг [32, Б. 403].
biyle Gazi Mirza, bu halka eziyet etmeye ba§lami§tir. Mallarina ve focuklarina sahip fikamaz hale gelen Turdi Hoca liderligindeki soz konusu Yedisan sol kol halki yine bir hile ile Gazi Mirza'yi oldurmu§lerdir. Gazi Mirza'ya bagli ulus, ortaya fikan kari§iklikta Kalmuk topraklarina gitmek istemi§se de han onlari kendine mahsus noker yapmi§tir. Kirim'da bulunan ve bu karga§ayi haber alan Ulug Mu-hammed Han, idil yakinlarina gelmi§ ve uf ay boyunca yapilan sava§in sonunda, idil sahili, Saraycik ve Haci Tarhan'in Kufuk Muhammed Han'da, Kirim ve fev-resinin Ulug Muhammed Han'da kalmasina karar verilmi§tir [5, s.11; 26, s. 7-8]. Boylece Altin Orda cografyasi idil boyu ve Kirim olmak uzere ikiye ayrilmi§tir.
Keykubat, sara hastasidir, suda yikanirken sarasi tutmu§, bogulmu§tur [5, s. 11].
Nureddin Mirza: Emir Edigu, Temur Kutluk Han'in vasiyeti uzerine §a-dibek Han'i tahta fikardiginda oglu Nureddin'i de onun yanina saklav (rehine) vermi§tir. §adibek Han ise Ejder Han darugaligini ve Saray §ehrinin otuz bin altinlik yarmak? mahsulunu Edigu oglu Nureddin'e hediye etmi§tir. Nureddin Mirza, Toktami§ Han'in kizi Canibek Hanu§ ile evlidir [5, s. 93, 96].
Edugu oglu Mansur'un Barak Han ile yaptigi sava§ta olumu ve haleflerinden Gazi Beg'in yanli§ yonetimi (Yedisan halkina muamelesi) ordanin parfalanmasi-na yol afmi§, fok sayidaki ogullarinin buyuk fogunlugu diger hanlarin hizmeti-ne girmi§tir. Kayda deger topluluklar ise Bati Sibirya'ya gitmi§tir. Goferlerin ha-reketliligi dikkate alinirsa onderler bir boy tara^arini elde tutabilmek ifin etkin fali§malidirlar. Bo§alan ordanin temel ozu, en kufuk ogul Nureddin Mirza'nin §ahsinda (1426-1440) eski gofebe adetini koruyarak, Yayik Nehri'nin kalp bol-gesi olan Saraycik'da kalmi§tir. Nureddin Mirza, idil -Yayik Irmaklari arasinda Nogay iktidarini yeniden kurmu§tur [23, s. 270].23
Nureddin Mirza var olan nefes darligi hastaligindan dolayi Tura vilayetin-de olmu§tur. Naa§i Saraycik'a getirilip defnedilmi§tir. Geride kalan Abbas ve Vakkas adli iki ogluna ise Sadem Kipfagi'nin babasi olan Atalik Sadem sahip fikmi§tir. ^ocuklara zarar ula§mamasi amaciyla onlari vilayet vilayet gezdirip, tebdil-i hal ile yeti§tirmi§tir [5, s. 234].
Emir Edigu Oglu Nureddin Oglu Vakkas
Nogaylar'in toparlanmasinda Nureddin'den sonra onemli bir ki§ilik olarak, Ozbek hani Ebu'l-Hayr Han'dan ayrilip Ozbek birligi ifinde bulunmu§ olan diger boylari da kendisi ile birlikte getiren Nureddin oglu Vakkas (Qaqqas-Okas) gorulmektedir. Nogay Ordasi'nin nihai olarak §ekil almasi Vakkas zamaninda gerfekle§mi§tir [7, s. 39; 45, s. 25]. Bu donemde Kipfak bozkirinin hem dogu hem de bati tarafinda etkin olan Nogaylar, Ebu'l Hayr'in olumunu (1468) takip
23 S. Nogay, M. Ozergin'e yaptigi atifla, Edigu Beg'in dlduruldugu (1419) ve devletin merkez idaresinin dagilip, ulkenin pargalandigi siralarda (1420-1430) Nureddin Mirza, Nogay Ulusu'nu bagimsiz bir devlet halinegetirmi^tir. Boylece butun Nogaylar, devletin ilk hukumdari Nureddin Mirza doneminde (1426-1440) onun hukum surdugu bolgede ve gevresinde toplanmi^lardir, ifadeleriyle Nogaylarin ilk te^kilatini Nureddin Mirza'yla ba^latir [45, s. 23].
eden, bagli boylann isyanina ve onun birliginin dagilmasina yol afan, XV. yüz-yil sonlarindaki degijen bozkir siyasetine katilmijlardir [23, s. 270; 25, s. 32].
Vakkas ve Oglu Musa Nesli
Vakkas'in ogullari, Yagmurfi, Musa, Hasan [56, s. 114] ve Mansur'dur. Man-sur hakkindaki bilgiye sadece Mamay Destani'nda rastliyoruz. Destan'a göre, Mansur Kirim'a gider ve orada Kirim Hani'nin kiziyla evlenir. Ak Mirza adli bir oglu vardir. Ve onun da oglu Bek Mirza'dir [42, s. 26].
Vakkas'in ölümünden sonra kardeji Abbas baja gefmijse de 1491'de onun ölümüyle Nogaylarin yönetiminde Vakkas oglu Musa söz sahibi olmujtur. 1502 yilinda Musa Mirza'nin ölümüyle24 Yagmurfu baja gefmij, 1505 yilinda onun da ölümüyle Musa oglu §aydak (§eydak, Seyid Ahmed) Mirza Nogay Ulusu'nun yönetimini devralmijtir.
Musa Mirza'nin kaynaklardan tespit edebildigimiz on oglu vardir25. Han-zade Hatun ve Seyyid Berke kizi jerife26 Hatun olmak üzere Musa Mirza'nin iki eji oldugu ifin Musa ogullarina Iki ananin ogullari tabiri de kullanilmijtir [5, s.235]. Seyyid kizinin asil isminin Sultan olmasi nedeniyle jerife Sultan Hatun'dan olan focuklar Sultanoglu diye bilinirler; Mamay, Alfagir, Togan ve §aydak'tir. Hanzade Hatun'dan ogullari ise; ismail,Yusuf, §agim, Abdullah, Ca-narslan, §ikmamay'dir.
1540'da §aydak Mirza'nin ölümüyle Nogaylarin yönetimi §ihmamay'a (§ehy Mamay) gefmijtir27. 1549'da §ihmamay'in ölümüyle Musaoglu Yusuf Mirza baja gefmij ve bu tarihten itibaren Nogay Ulusunun mukadderatinda Musa ogullari etkin rol oynamijlardir.
24 Musa'nin ölüm tarihi konusunda kaynaklar yetersizdir. Tarihfiler 1502'ye tarihlerler [57, s. 45].
25 Mamay Destani'nda ise ilk hanimindan yedi, ikinci hanimindan bej olmak üzere on iki oglun ismi verilmijtir; birinci hanimdan doganlar: Yusip, Ali, Kosim, Sigim, Dosim, Simayil ve diger biri. ikinci hanimindan doganlar: Aljagir, Mamay, Siydak, Yanmuhambet ve Yavkajti'dir [42, s.14].
26 Seyyid ve jerif, neseben Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'e dayanan kijiler ifin kullanilmaktadir. §erif (jerife) hususi bir manada kullanilmamij ise Seyyidle ayni anlami ifade eder. Ancak tefrik var ise, §erif (§erife) Hz. Hasan'in neslini, seyyid ise, Hz. Hüseyin'in neslini ifade eder. [50, s. 208].
27 Alpargu, §ikmamay ifin Musa Mirza'nin kardeji [7, s. 40-42] ifadesini kullanmijsa da Musa Mirza'nin §ikmamay adli bir kardejine rastlamadik, kaynaklarda bahsedilen §ikmamay Musa Mirza'nin ogludur.
1 Edigü ogullan мгийаг-З. lex* 4. kujak D.kujak
Emir Edigü 1-Mansur ? ? 1-Divey M i rza
2-Gazi 2-Baki Bey
3-Nevruz 3-Akbibi M i rza?
4-Keykubat
S-Nureddin ^ Д-Abbas
2-Va к к as ^ 1-M a risu г 1-Ak M i rza?
2-Ya gm unci
3-Musa T^ s 1-M a may
&-Seyid Ahmed 4-Hasari V fr S 2-Alçagir
-Л <D ■3-Togan
4-§aydak
5-Canarslan
ra T3 6"5ikmamay
^ 7-§ag¡ m
m B-Abdullah
ТЭ 9-Yusuf
с 10-lsrnail
ш
§erife Sultan Hatundan Musaogullari ve Nogay Kabileleri
Musa Mkza'nin §erife Sultan Hatun'dan; Mamay, A^agu28, Togan ve §ay-dak olmak üzere dört oglu varáff
1 Edifü- ofullari miniar-3. kc-} 4. ku^ak ikuí-ak 1 б.ки^ак | '.ku;ak S.fojak 9. kujak 10.kupak lLkujak
Emir Edigü 1-Mansur y ? ? 1-Divey Mirza 1-Eseney 1-Ali
2-Gazi 3-Nevruz 4-Keykubat 5-Nureddin j 6-Seyid Ahmed 7-Turari H anus 2-Arslanay 1-Kantemür Paja
2-Baki Bey 3-Akbibi Mirz
a?
1-Abbas 2-Vakkas^
1-Mansur 1-Ak Mirza? 1-Bek Mirza?
2-Yagmurç
3-Musa К - 1-Mamay 1-Yahsisat 1-Kanmirza
2-Alçagir + 1-Огак ^ 1-Kara§ay ^ 2-Gazi 1-Ali 2-Azamat 3-Biymirza
4-Hasan 3-Togan 1-Kàsim 1-Cavim
I 1 1-Kanmirza 1-Dâvîbek
4-$aydak ^ 1-Boran Gazi 2-lslàm Mirza
1-Kasay Bey ^ 1-Abdullah
2-Elmirza 3-Bir Km var ^
1-Cantemür Beg
?-Musal 1-Çolak Bahadir^i 1-Muradjah Mirza
2-Kobek 3-Karamirza
4-Kanmehmed —
1-Toktarmirza 1-Kazakmirza
5-Nevruz 1-Bahadir * „, 2-inavetsah S "g с 3-Bahadirsah 'S 'щ fi 4-Davi
a
■o 6-lkitemür ¿¡ E 7-Mehmedsah 1 E 8-Hatâeuxuk u 1 9-Toktakücük
ff
и
Mamay: Mamay'in neslinden gelenler Mamayogulla-n olarak ad^dra^^^^^ [5, s. 236]. Mamay oglu Yahçisat 1558'de Orak oglu Kadi Mirza ve Yusuf Mkza'nin ogullan ile bklik-te idil'in batisina geçmiç ve K^ük Nogay Ulusu'nun içinde yer almi^ta
28 Adolf Beqe'nin 1860 yilinda Kafkaslar'da yaptigi tespitlere göre; Kipçak Nogaylan olarak tanimladigi ve Kuban'in sol kiyisinda Nikolayevsk ve Bareukovaya stanitsalan araslnda yaçayan Nogaylann, en önemli aileleri Devlet Girey ve Mamay Sultanlar, Alçaglrlar ve Abulla^d^ [10, s.14]. Bahsedilen Mamay ve A^ag^te, Musa ogullan Mamay ve A^agtf neslinden gelmij olabilk, ancak elimizde kesin bir delil yoktur
[54, s. 142]. 1588 yilinda Kirim Han'i tarafindan Azak fevresine yerlejtiril-mijlerdir. Onlarla birlikte gelen ancak Don nehrinin solunda kalmakta israr eden Ulug Nogay Ulusu'ndan ismail oglu Urus oglu Sati ve §eydahmed Mir-zalarla fatijmaya girmij, onlari öldürmüjtür. Ogullarinin ölümü üzerine Urus Mirza Yahjisaat üzerine gelmijse de Urus Mirza ve oglu Kan Mirza'da haya-tini kaybetmijtir. Bu olay üzerine kalan Ulug Nogay mirzalari toplanip Gazi ulusu üzerine yürüyüp Yahjisat'i öldürmüjlerdir 1590. Yahjisat oglu Kan Mirza 1590 yilinda Gazi Ordasi adina hareket etmijtir [46, s. 35]29. 1593 yilinda Kozaklar Azak Kalesi'ni kujattiklarinda Kan Mirza bütün Kadi Nogaylarini birlejtirerek Don kozaklarinin hücumunu püskürtmüj ve Azak jehrini kurtar-mijtir [7, s. 85]. Mamayogullari, Kirimi'ni eserini tahrir ettigi dönemde (174448) Akkirman Adasi'ndadirlar [5, s. 236]30. 1608-1751 yillari arasi Kirim Kadi Sicil Kayitlarina göre Kirim'da Mamayogullarinin bulundugu yerler; Baymak-li, Kongrat ve £aplik/Celayirköy adli köylerdir [11, s. 97, 98].
Al^agir: Kirimi, Alfagir'in ismi dijinda hakkinda herhangi bir bilgi verme-yip, kabile isimlendirmelerini oglu Orak üzerinden vermijtir.
Orakogullari
Mamay Destan'ina göre; Alfagir erken yajta ölünce küfük yajtaki oglu Orak, Musa Mirza'dan sonra Nogaylarin bajina gefen Musa'nin büyük oglu Mamay31 Mirza'nin himayesinde Musaogullari ile birlikte büyütülmüjtür [42, s. 22]. Kirimi'nin bu nesilden gelen mirzalarla ilgili birkaf olayda Orak ve
29 Ancak Novoselskiy'nin ifade ettigi Gazi Ordasi'nin bajina gefen Kan Mirza Yahjisat'in oglu olmayabilir. Qünkü Gazi ulusunun kurucusu olan Gazi Mirza'nin da oglu vardir ve adi Kan Mirza'dir [5, s. 236] ve babasinin yerine gefmij olabilir.
30 Selim Giray Han H. 1111 (1699-1700) yilinda tahta fiktiginda Bucak seraskeri olan kardeji Gazi Giray, Orak ve Mamayogullari'nin beslemesidir (Gazi Giray'in ataliklaridir). Orak ve Mamayogullari'nin kabilesi oldukfa güflü olup, Orakoglu kabilesinden Biy Mirzaoglu tabir edilen kirve mirzalarin müstesnasi olan Urus oglu Biy Arslan Mirza ve Kasimoglu Cavim Mirza beslemeleri olan Gazi Giray Sultan'i alip Leh üzerine akin yapmijlar önemli miktarda ganimet (mal ve esir) almijlardir. Devlet Giray Han, Lehistan ile sözü oldugu gerekfesi ile bu harekete riza göstermemij ve ganimeti reddetmij ve ganimetin reddi hususunda yarlik tahrir edip, mübrim (zorlayici) agalar tayin etmijtir. Ancak mirzalar Sultan'i aralarina alip, hanin emrine muhalefet etmijler ve Devlet-i Aliye'ye durumu arz edip, Devlet Giray'dan yüz fevirip, müstakil olarak hizmet etmeyi istirham etmijlerdir. Bunun üzerine orduyla harekete gefen Devlet Giray Han, Bucak üzerine yürümüjtür. Bucak askeri ve donmuj Özü Nehri'ni gefen Orak-Mamayogullari ile Brezen üzerinde karjilajmijlardir. Hifbir jey elde edemeyen han Kirim'a dönmüj ancak Kuban tarafinda bulunan Yedigekioglu Nogayindan asker talep etmijtir. On binden fazla Nogay askeri ile hanin tekrar harekete gefmesi üzerine Gazi Giray Sultan ve mirzalar kazak fikmijlar ve Moskov sinirina Qehrin civarina kafmijlardir. Cavim Mirza bajta olmak üzere diger mirzalar küffar elinde kalmaktansa af dilemeyi tercih etmijlerdir. Han'in affettigi Gazi Giray Sultan önce istanbul'a, ardindan Rodos'a gönderilmijtir. Cavim Mirza ise, Han'in oglu isläm Giray'in atalik makamina getirilmij ve Osmanli Devleti'nden talep edilerek Bazar Kal'asina mir-liva olarak atanmijtir [5, s.154-155; 15, s. 173].
31 Edige Destani 14. yüzyilin sonu 15. yüzyilin bajinda Altin Orda cografyasinda cereyan eden olaylarin üzerinde jekillenmijtir. [38, s. 9].
Mamay isimlerini birlejtirerek Orak-Mamayogullari [5, s. 154] ifadesini kul-lanmasi söz konusu birlikteligin sonucu olmalidir. Orak'in nesli Akkirman Ada-si'ndaki Orakogullaridir [5, s. 236] Sahip Giray döneminde Akkirman'a yerlejti-rilmijlerdir [29, s. 452]. Orak'in Gazi ve Karajay adli iki oglu vardir [5, s. 236].
Togan bajta olmak üzere kaynaklar [54, s. 142; 40, s. 282; 7, s. 85] Orak oglu Kadi Mirza'dan bahseder, (Kirimi'de Kadi Mirza ismi yerine Gazi Mirza vardir). Söz konusu kaynaklara göre 1558-59 idil'in batisina geferek ayrilan küfük bir gurup olan Nogaylar, bajlarinda bulunan Kadi Mirza'dan dolayi Kadi Mirza Nogaylari olarak da adlandirilmij olan Kügük-Kigi Nogay Ulusu'dur. Orak oglu Kadi Mirza 1577'de Kabartay üzerine yapilan akinda ölmüjtür32. Orak'in diger oglu Karajay kardeji Kadi Mirza ile birliktedir ve 1582 yilina ait Mühimme Def-terlerinde Karajay Mirza'nin adi gefmektedir [7, s. 85]. Kirimi'de de Gazi'nin kardeji Karajay vardir. Bu bilgiler ijiginda Kirimi'de bahsedilen Orak oglu Gazi Mirza'nin diger kaynaklarda gefen Orak oglu Kadi Mirza ile ayni kiji oldugu söylenebilir. Nitekim Novoselsky'de Gazi Mirza'nin Ulusu ifadesini kullanarak söz konusu tespiti dogrulamijsa da Gazi Mirza'yi Orak oglu degil §aydak'in torunu olarak vermijtir [46, s. 8]. Oysa ne Kirimi ne de Trepavlov §aydak'in torunu olan Gazi'den bahsetmemijlerdir. Öte yandan Trepavlov'da Kirimi ile paralel bilgiler verip, Kügük Nogay Ulusu'nun kurucusu olarak Orak oglu Gazi Mirza'yi göstermijtir [56, s. 179].
Karajay'in ogullari Ali, Azamat ve Biy Mirza'dir ve 1748'de Akkirman'da Orakogullari olarak bilinenler bu Karajay'in ogullaridir. Nitekim Biy Mirza oglu Kasim oglu Cavim Mirza, H. 1111'de (M.1699) tahta fikan Selim Giray oglu Devlet Giray'in kardeji Bucak seraskeri olan Gazi Giray'in ataligidir. Leh üzerine izinsiz yaptiklari akin nedeniyle Devlet Giray Han ile sorun yajamijlarsa da kisa bir süre sonra Devlet Giray Han'dan af dileyip geri dönen Cavim Mirza, Han'in oglu islam Giray'a atalik tayin edilmijtir [5, s. 156,157].
Orak oglu Gazi'nin oglu Kan Mirza ve onun oglu Davibek Akkirman'a gelip, Karagayoglu'na hisim olmujlardir [5, s. 236].
32 Alpargu, Nogaylar'da görülen parfalanmanin sebepleri üzerinde dururken farkli görüjlerin varligini belirtir. Bu görüjlerden biri, A. N. Kurat'in da verdigi, Yusuf Mirza ve kardeji ismail Mirza arasinda ba§ gösteren görüj ayriligidir. Diger görüj ise; Yusuf Mirza'nin idaresine bag kaldiran kitlelerin faaliyeti Kügük Nogay Ordasi'nin ortaya gikigini hazirlamigtir ve Seyyid Ahmed soyundan gelenler Yusuf Mirza'nin yöneticiligini kabul etmeyerek ayaklanip Seyyid Ahmed'in oglu Gazi yönetiminde Kuban Qerkesleri'nin yanina gög etmigler ve bu ordaya 'Kügük Nogay Ordasi'adi verilmigtir, jeklindedir [7, s. 59]. Oysa Novoselskiy'ye gör; Kügük Orda'nin kurucusu Gazi Mirza'dir. Gazi Mirza, Ismail Mirza'nin iktidarini tanimak istemedigi halde onunla agikga mücadeleye girecek gügte olmadigi igin kazak gikmig ve Kabarda ve Azak arasinda Türk tebaasi olarak kalmayi tercih etmigtir. Kirim Hani Devlet Giray Han ile iyi iligkiler kuran Gazi Mirza, Kirim gehzadelerine atalik yapmigtir. Ismail Mirza ile girigtigi mücadeleyi kaybeden Yusuf Mirza ogullari Gazi Mirza'ya katilmiglardir. Hatta Ismail Mirza'nin ogullari Kirbay ve Kutlubay'da babalarindan ayrilarak Gazi Mirza ile birlegmiglerdir. Gazi Mirza, 1577'de Kabarta akini sirasinda ölmügtür [46, s. 8, 9].
1608-1751 yillan arasi Kirim Kadi Sicil Kayitlarma göre Kmm'da Orakogullari'nin bulundugu yerler; Temur Haci, Afali, Tarakli, Abakli, Celil, Yeni Turan, Güne§, Lur, Ak Mehmed Mirza, Beg Mirza Köyleri ve Akkirman'dir [11, s. 97-98].
19. Yüzyilda Osmanli topraklarina gö? edip burada iskan edilen Nogaylardan Eski§ehir/Alpu Esence Köyü'nde bir sülale vardir. Sakarya/Merkez Kalayci Kö-yü'ndeki Akkirman Adasi'ndan gelen Nogaylar ve Tekirdag/Muratli Balli Hoca Köyü'nde iskan edilenler Orakogullari''dir [39, s. 30-35-39].
Togan hakkinda herhangi bir bilgiye ula§ilamami§tir.
§aydak'm Boran Gazi Beg ve islam Mirza adli iki oglu vardir, Akkirman Adasi'ndadirlar.
- Boran Gazi neslinden gelenlere AkkirmanAdasi'nda, Gazioglu adi veril-mi§tir.
- islam Mirza'nin (karisi §irin kizi Fatima Hanim Hatun'dan dogan) oglu ise Kasay'dir ve bu soy Kasayogullari olarak bilinir [5, s. 237].
1748'de Kasayogullari'nin bir kismi Kirim i?indedirler ve Sultek33 rütbesine ula§an ?ok sayida ümera vardir ve yine bu yilda Akkirman Adasi'nda köylü ara-sinda ya§ayan; Sari Adalu Kantemür, Kangli Mirzasi olan El-hac Narit gibi büyük mirzalar Kasayogludur [5, s. 204].
1786 yili ar§iv kayitlarina göre Demirkapi'ya yakin mahalde bulu-nan Kasayoglu kabilesinin 20 bin civarinda süvarisi bulunmaktadir [20, s. 14].
Kasayogullari
Kasay Bey'in be§ oglu vardir; Abdullah Mirza, Seltan Mirza Kasbolat Mirza, Kanmehmed Mirza ve Nevruz Mirza olmak üzere.
l-Kasay Bey S.l-Abdullah 1
1-Tenakmat 2-EI mirza
3-BirKiziwaf 1-Cartemür Ee|
?-Musal . t 1-iolak Eahadir^l H-Murad^ah Mirza
1-Arslanbek 2-Köbek 3-Karamirza
1-Toktarminza ^ 1-Ka:akmirza
5-Nevruz 1-Bahadir
2-inavetsah S m с 3-Bahadirsah its 4-Oavi ^ 1 S-Miisa
6- ikiternür
V E 7-Mehmedsah B-Hatäeuzuk i-Toktakücük
^ %
U 31
Abdullah Mirza'nm ogullari Abdullahoglu denilen mirzalar olarak bilinir ve Kara Kipfak halkinin mirzalaridir.
33 Sultek?, Sulten? Seveltek? [5, s. 240/varak.324-a,1. Satir]
Seltan Mirza'nin neslinden gelenlere Seltanoglu denir. El-Mirza ve Tenakmat (Tenahmed) adli 2 oglu ve 1'de kizi vardir. Altiayakoglu, Kizilbayoglu, Aksü-yün ve Nartaylak adli Mangitlar, Seltanogullari'nin nökerleridir. §irin El-hac Cantemür Beg, Seltan Mirza'nin kizindan dogmu§tur. Ruslar, Kasayogullari'ni Kuban'dan gö?ürdükleri esnada Seltanoglu'ndan Musal oglu £olak Bahadir'in oglu Murad §ah Mirza'yi ve digerlerini de Moskova'ya götürmü§lerdir.
Kasbolat Mirza'nin ogullari; Arslanbek, Köbek ve Kara Mirza'dir. Kasbolat Mirza'nin neslinden gelen mirzalara Kasbolatoglu denmektedir [5, s. 237].
Evliya £elebi [19, s. 645], Kalmik tazyikinden ka?ip, Kabartay'a siginan Arslan Beg Tatari'ndan bahseder ki Kasbolatogullarf nin Kalmuk saldirila-ri sirasinda karde§i Nevruz Mirza ile birlikte Perkes topraklarina ge?tikleri [5, s. 237] bilgisine dayanarak Evliya £elebi'nin bahsettigi Arslan Beg'in, Kasbola-toglu Arslanbek oldugunu söyleyebiliriz.
A. Berje, 1860 yilinda Kuban'in sol kiyisinda ya§ayan ve ba§larinda Kara-murza ailelerinin bulundugu Karamurza Nogaylari'nin varligindan bahsetmek-tedir [10, s. 14]. Bahsedilen Karamurza Nogaylarinin, Kasbolat oglu Kara Mirza neslinde geldigini söyleyebiliriz. Zira daha erken dönemde (1782 tarihli belgeye göre) Laba Nehri üzerinden Kuban'i ge?en Rus askerlerince Nevruzogullari, Ka-ramirzaogullari ve Kasbolatogullari'na gece baskini yapilmi§tir [20, s. 37].
Kan Mehmed Mirza, oglu Toktar Mirza ve onun da oglu Kazak Mirza'dir. Kangli halki bu ogullarin nökeridir.
Nevruz Mirza'nin Cadik Hanim Hatun ve Perkes Buzadug Beg'in Kizi Begzade Hatun olmak üzere iki e§i vardir. Nevruz Mirza'nin her iki e§inden dogan ogullarina Nevruzogullari denir. Bu nesilden gelen Kalavlar muteberdir [5, s. 237]. 1786 yili kayitlarina göre Kuban Nehri'nin kollarindan Laba Nehri civarinda bulunan Nevruzogullari^ nin süvari sayisi 8 bin civarindadir [20, s. 14].
Nevruzogullari
Perkes Begzadesi Hatun'dan; Bahadir Mirza, inayet§ah, Bahadir§ah, Davi ve Musa adli ogullari vardir.
Cadik Hanim Hatun'dan; 10'dan fazla oglu vardir, ikitemür, Mehmed§ah, Hataguzuk34 ve Tokta Kü?ük isimlerini tespit edebildiklerimizdir.
34 Kirimli'nin falijmasinda Kayseri/Pinarbaji-Malakköy'deki Nogaylar i?in Adigelegmig-Hatukaylagmig [39, s. 32] ifadesi kullanilmijtir. Bu köydeki Nogaylarin Nevruz Mirza'nin Cadik Hanim Hatun'dan olan oglu Hataguzuk Mirza neslinden gelmij olabilecekleri göz önünde bulundurulmalidir. Qünkü Evliya Qelebi, Qerkes topraklarini anlatirken, QobaneliNogaylarinin Qerkes §agake kabilesiyle kardeg oldugunu ve onlardan kiz aldiklarini ancak hür olan kiz vermediklerini belirtmijtir. Yine Nevruzogullari ifin; Hatukay Qerkesinden kiz alarak kardeg olmuglardir, ifadesini kullanmijtir. Görüldügü üzere Nogaylarin Qerkeslerle akrabaligi sadece kiz alma sinirinda tutulmujtur [19, s. 603, 622].
Seltan ve Nevruz Mirzalar 1640 yillarmda Küfük Nogaylarm lider-leridir [56, s. 428]. Ruslar, Kalmuk ve Kabartay £erkesleri vasitasiyla Kasayogullari'ni Kuban'dan göfürüp, Kabartay ve Terek Nehri ötesine iskan etmi§lerdir. Daha sonra da Kalmuk Hani Dunduk-ombu ve Mos-kov vekilleri gelerek Haci Tarhan'a göndermi§lerdir. Kasbolat, Abdullah ve Nevruz Mirza'nin ogullari dagilip, peri§an olmu§lar, Kuban'a kafarak, Kabartay'a iltica etmi§lerdir. £ünkü Kabartay beyi Kaytuka oglu Arslan Bek, Nevruzoglu'nun yegenidir. Arslan Bek, dayisi Nevruz ve ogullarina sahip fikmi§ ve Kuban tarafina gefirmi§tir.
Kirim Hanligi'nda, Adil Giray'in H. 1075'de (M.1665) Kirim tahtina fik-masi esnasinda vuku bulan islam Aga'nin tahriki ile Sefer Gazi Aga'nin katli meselesinde arada kalan Karafi beylerinden §irin Mirzalar ve §irin ba§ beyi Mengli Giray kazak fiktiklari zaman Kuban'da bulunan Nevruz Mirza'ya gel-mi§lerdir. Kasayoglu Nevruz Mirza Kuban Nehri üzerindeki Kaplu adli kasa-badan 6 saat yukarida kale gibi bir §eranpu yaptirmi§ ve burada sakindir. Kazak fikan §irin Bey ve mirzalarin himaye edilme talebini endi§eyle kar§ilayan Nevruz Mirza, Kirim Han'ina isyan eden Osmanli Devleti'ne de isyan etmig sayilir. Biz gögmeyi birakip buraya yerlegtik, onlara sahip gikar isek burada oturamayiz demi§tir. Ancak ogullari Kirim'in asil sahibi Karagi Beyleridir ve bizden yardim talep ediyorlar. Eger bugün onlara yardim etmez isek yurtlarini aldiklarinda bize dostluk göstermezler diyerek babalarini ikna etmi§ler, halki toplayip, Kabartay semtlerine E§-Akayik Karatup adli yere göfmü§lerdir [5, s. 145]. Evliya £elebi Nisan 1666'da £erkes topraklarinda Hatukay Vilayeti'nde Nevruz Mirza Tatarlarinin, Kuban boyunda yerle§ip, £erkeslerden kizip alarak karde§lik ili§kisi ifinde olduklarini ve 10 bin asker, 6 bin obadan olu§tugunu bildirmektedir. Öte yandan Mehmet Giray Han'in Nevruz Mirza adina yap-tirmi§ oldugu kalenin fiziksel yapisi hakkinda ayrintili bilgiler vermektedir. Bu kale, topfusu, dizdari, neferi olmayan ve muhafazasini Nevruzogullari'nin yaptigi, Kalmuk saldirilarinda foluk focuklarini doldurup korunduklari Nev-ruzkirman Kalesi'dir. Yine Hatukay topraginda £erkesler if in imar edilmi§ Akupskirman Kalesi'nde de Nevruzogullari iskan edilmi§tir [19, s. 622].
Adolf Berje tarafindan 1860 yilinda yapilan tespite göre Nevruz No-gaylari, Kuban'in sol kiyisinda Ubejinsk ve Tiflissk stanitsalari arasinda ya§ami§lardir. Navruz Nogaylari bütün soyda§lari arasinda en sava§?i olan-laridir. 1822 yilinda Laba ötesine ge?mi§ler ve Ruslara kar§i sava§mi§lar-dir. Ancak 1823'de Laba ötesine düzenlenen Rus harekati sonucu bir kismi tekrar Kuban'a dönmü§, diger kismi ise orada kalarak büyük bir köy kur-mu§lardir. En önemli aileleri Mehmet ve Selim Girey Sultanlar, Dovletsey-ler, Biberdler, Beymurzalar, Ceti§kullar, Kaplan Ne?eler, Uruslar'dir. Adi sayilan bu Nogay topluluklarindan ba§ka Urup'ta Sultan adiyla bilinen bir Nogay köyü vardir ancak sonra yok olmu§tur [10, s. 52].
Kirim Sava§i'nin ardindan ya§anan büyük gö? dalgasinda Osmanli top-raklarina gö? edip, Türkiye'de iskan edilen Nogaylar arasinda Nevruzog-lu Kabilesi mensuplari da bulunmaktadir. Nevruzoglu Kabilesi'nden Hoca Süleyman Efendi takimi35 ve Nevruzoglu Kabilesi umerasindan Haci Timur Bey Kasayoglu takimindan 7 hane 42 nüfus Adana'da, Kasalayoglu316 Kabilesi Hoca Timur Beg takimindan 12 hane 68 Nüfus Adana'da, Nevruzoglu Kabilesi'nden 34 hane 242 nüfus ise Halep'te iskan edilmek istemi§ler ve bu §ehirlere gönderilmi§lerdir (1860)37. Ancak bugün Adana'da hi? Nogay nüfusu kalmami§tir. Öte yandan Afyon/^ay il?esindeki Ortaköy'e Nogay-larin Navruzun (Navruzul?) adi verdikleri görülmü§tür. Bu Nogay muhacir-lerinin Nevruzogullari'ndan olmasi kuvvetle muhtemeldir. Daha sonra bu köyden ayrilip Armutlu ve Orhaniye Köylerine yerle§mi§lerdir [39, s. 25].
Hanzade Hatundan Musa ogullari ve Nogay Kabileleri
Musa Mirza'nin Hanzade Hanimdan; Canarslan, §ikmamay, §agim, Abdullah, Yusuf ve ismail olmak üzere 6 oglu vardir.
35 A.MKT.NZD. 317-97; A.MKT.MHM.188-21. (Bajbakanlik Osmanli arjivi belgeleri dipnotta sadece fon kodlarinin kisaltmalariyla verilmijtir. Kaynak?ada fon kodlari verilecektir.)
36 Kasalayoglu yazilmijtir ancak Kasayoglu olmasi kuvvetle muhtemeldir. Qünkü 13 Agustos 1860 tarihli A.MKT.NZD.321-32 Nolu Belgede Nevruzoglu Kabilesi Kasayoglu takimi jeklinde yazilmijtir. Sonraki gelenler [18 Aralik 1860 (BOA, A.MKT. NZD. 335-61) ve 23 Aralik 1860 (BOA, A.MKT.NZD. 336-32) tarihli belgelerde] akrabalarinin yaninda iskan edilmek istemijlerdir, bu nedenle sonraki gelenlerin de Kasayoglu oldugunu düjünüyoruz.
37 A.MKT.N.Z.D.317-97, A.MKT.NZD.335-61, BOA, A.MKT.NZD.336-32.
5-Сапаг51ап 1-$ай
6-5|ктаппауу1"Кап ^¡гса
2-Ка51т М1гга
3-ВауМ1гга
4-Ак М1Г2а
5-Век Мша
6-В1уМ1гса
В-АЬс1и11аИ
Э-УизиГ 1-Уипи5
2-АМ
3-5йуит-В1ке ШещЪЩ
10-15таИ ^ 1-иги5М1гга^
2-Сапаг51ап ^ 1-Регго(игак М1ггз Уапаг£1а п)
2-А1ек5апс1г
П 3-Капаг51ап
"О 4-Кй£йкТта11тей
3 5-5еус1аЬтес1
I 6-МеЬтес1
2-Тепакта1е 1-0гтетЬй ^ 1-Кага Ке1тетЬе1 1Лгакказ -Ь Нокгакйсйк Л »1-[№гес1с1т Мепактат
га 2-Ве|т1гга дГ 1-Е1-НасУи5иГ >
га 2-1#егек
З-Кап М1гга
1-Аст
** 2-Ки^ик Тетйг
3-Кам:етйг
З-АИ
4-§аус1ак
1-игак М1гса
В-МетЬег 1-Кйсйк М1гса
4-Матау
5-Ак£ак АП
ЕН^егек
7-Уа£егек
З-ЮгЬау
4-КиИиЬау
5-ТтЬау
Сапагэ1ап уе о£1и §ай, Kilgi аё11 ИаШш ш1г2а1апё1г [5, 8. 237].
§1ктатау, 1549 у11тёа уеГа1 е1ш1§11г [7, 8. 64]. ЛИауШ (ЕтЬи1ик) 0^аэ1 (СетЬоу1ик)
§1кшашау'т о£и11ап СетЬоу1ик Ьа1ктт ш1гга1апд1г [5, 8. 236]. 1555Че Yusuf М^а'пт бЫйга1йр, isшai1 Мкга'шп и1и§ Nogay Шши'пип убпейшь ш е1е ge9irшesi йzerine Yusuf Мкга'шп о£и11ап уе О'пи ёе81ек1еуеп Мша Мкга'пт diger Штп1ап Nogay Отйая^п&ап коуиЫи^ипёа, еп Ъа^а
Огёа'ёап, §1кшашау Mirza'nm о£и11ап ауЫш^айи" [46, 8. 8]. Кап М^а, Ка81ш Mirza, Вау Mirza, Ак М^а, Век Mirza уе Biy М^а ad1l а1й о£и1 ЕшЪа ^Ип'пе giderek ЛШы1 (ЕтЬи1ик) 0^31^1 кити^а^и- [56, 8. 658]. Nйfus1aп ка1аЪа11к o1шadlgl i9in, Nogay Orda1aп i9indeki ro11eri azdlr уе Мо8коуа Пе Ш§кПеп о^аш^^ [46, 8. 8].
§agim уе о£и11ап СетЬоуЫк Ьа1ктт шirza1aпdlr [5, 8. 236].
АЬ^11аИ, уе о£и11ап Yedisan Ьа1ктт mirzasldlr [5, 8. 236]. Z.V. Togan, А1-tm Orda Нап'1 OzЪek Нап zaшanmda Ciш (ЕшЪа) уе БЫе^а arasmda копир gб9en Yedisan adl уeri1en 8о1 итё1апп Ъа§1^а §agiш уе AЪdu11ah Mirza'nm о£и11аппт оЫи£ипи ifade etшi§tir [54, 8. 143]. Оуэа КтшГуе gбre, §agim уе о£и11ап СетЬоуЫк ha1kmm ш^а1ап ]кеп sadece AЪdu11ah уе о£и11ап Yedisan ha1kmm шirzasldlr [5, 8. 236].
Yedisan; Yedisan adi daha önce de ifade edildigi üzere yedi-san, yedi tümen [56, s. 435] manasinda olup, yetmi§ bin asker veya aul veya kazan olarak kul-lanilmi§ ve Altin Orda Hanligi'nin sol kol uruglarini tanimlami§tir. Altin Orda hani Barak Han'in Edigü oglu Mansur Mirza ile olan mücadelesinde Yedisan halkini Barak Han'in nökerleri olarak görüyoruz. Nitekim Mansur Mirza'nin ölümünde onlarin tahrikinin olmasi, Edigü oglu Gazi Mirza'nin Yedisan halki-na sinirsiz eziyet etmesine sebep olmu§tur. Gazi Mirza'nin ölümünün ardindan Barak Han'in ölümüyle Kü?ük Muhammed Han tarafindan idil boyu, Saraycik ve Astrahan ?evresindeki uruglar sol kolda toplanmi§tir. Nogay Ulusu'nun te§ek-külünde etkin olan bu uruglarla birlikte Yedisan ismi de Kuban boyuna ve Kirim Hanligi topraklarina ta§inmi§tir. Musa Mirza'nin ogullari §agim ve Abdullah Yedisan halkinin mirzalaridir [54, s. 143].
Kirim Hanligi topraklarinda yerle§tirilen Yedisan Nogaylari'ni Kuban'dan Turla'ya kadar geni§ bir alanda görmek mümkündür. Öte yandan Kirim ordu-sunun sag kolunda ve kalgay sultanin mahiyetindeki ordunun önemli bir gü-cünü te§kil ettikleri görülür. H.1119 (M.1707-1708) yilinda Yedisan, Yedigeki ve Kasayoglu Nogaylari, Kuban Nehri'nin Elbruz Dagi'ndaki ?iki§ yerinden ba§layarak Temrük Kalesi'ne kadar olan yirmi be§ konak mesafede ve ayrica Celen?ekler Nehri, Orp ve Laba Nehirleri ile §ahakü?e Nehrinin etrafinda, ol-duk?a mamur ve abad, dillere destan bir gü?tedirler. Kirim Han'i bu yil yaptigi Perkes seferi i?in Nogaylardan ?ok sayida asker almi§tir [5, s.164]. M.1711 (H. 1123) yilinda Ruslar kar§isinda kazanilan zaferin ardindan Kuban boyuna Kirim §irin Mirzalari ile birlikte gittigi belirten Kirimi, Kuban boyundaki Yedisan Nogaylari arasinda ki§i ge?irdiklerini anlatmi§tir ki, Yedisan Nogay-larinin bir kisminin 18. Yüzyilin ba§inda hala Kuban boyunda olduklarini görüyoruz [5, s. 176]. Kirim askerinin Osmanli ile iran seferine gitmesini firsat bilen Ruslarin H. 1148 (1735-36) yilinda Kirim'a girmek istedigi sirada Or ta§rasinda bulunan Yedisan halkinin toplanip, Kirim'a gelerek, askersiz kalan Or savunmana kalabalik bir askerle destek verdikleri görülür. Öte yandan ye-ti§en Kirim ordusunun sag kolunda kalgay Fetih Giray Sultan'in mahiyetinin tamami yine Yedisan askeridir [5, s. 200].
1859-1862 yillari arasinda Osmanli topraklarina gö? edip, iskan edilenler-den yakla§ik 290 hane Yedisan Nogay'i Tekfurdagi ve ?evresinde [13, s. 339] yakla§ik 400 hane de Ankara/Haymana ?evresinde iskan edilmi§lerdir. Kurtulu§ Sava§i sirasinda iskan edildikleri yerlerden yeniden gö?en Yedisan Nogaylarinin önemli bir kismi Konya/Kulu ?evresindeki köylerde ya§amaktadirlar. Nogay di-liyle Cedisan, Cetisan §eklinde telaf^z edilmi§ olan isim günümüzde Türkiye'de ya§ayan Nogaylar arasinda t ve s seslerinin yer degi§tirmesiyle Cestan olarak söylenmektedir.
Yusuf38: 1549'da §ikmamay'in ölümünden sonra Nogay Ulusu'nun bacina Yusuf Mirza geçmiçtir. Rus yanlisi kardeçi Ísmail Mirza ile yaçadigi görü§ ayrili-gi Nogay Ulusu'nun parçalanma sürecini baçlatmiçtir. Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi ile Moskova'ya karçi oluçturulan ittifaka katilan YusufMirza, 1555'te Rus-lardan destek alan Ísmail Mirza tarafindan tuzaga dü§ürülerek öldürülmü§tür [4б, s. 8; 7, s. 59; 4G, s. 282]. Yusuf Mirza'nin, Yunus ve Ali39 Mirza, [57, s. 22] Íbra-him ve il [49, s.158] adli ogullari vardir.
-Ali Mirza: 1552'de Kazan'in Rus hâkimiyetine geçmesinin ardindan tahta çikarilan Astrahan çehzadesi Yadigar'in Ruslara esir dü§mesi üzerine, mücade-leye devam eden Kazanlilar - Cengiz evladindan olmamasina ragmen- Ötemi§ ve annesi Süyümbike'ye akrabaligina istinaden Ali Ekrem'i han seçmiçledir. Ali Ekrem, 155б yilinda Memi§ Berdi hükümeti ile birlikte Çalim Kalesi'nin savun-masi sirasinda §ehit dü§mü§tür [2б, s. 142].
-Süyümbike Hatun: Yusuf Mirza'nin kizi, Kazan Hanligi'nda Rusya'ya karçi mücadelenin simgesi olmuçtur. Kazan Hani Can Ali ile 17 yaçinda evlenen Süyümbike, Can Ali'nin ölümünden sonra tahta çikan Safa Giray'la evlendirilmiçtir. 154б^ Safa Giray'in ölümüyle üç yaçindaki oglu Ötemi§ Giray'in tahta çikmasi üzerine annesi Süyümbike Hatun Kazan tahtinda söz sahibi olmuçsa da Ruslara karçi yürüttügü mücadeleyi kaybetmiçtir. Oglu ile birlikte 11 Agustos 1551'de Ruslara teslim edilmiçlerdir [24, s. 352; 2б, s. 82, 12G]. Süyümbike'nin §ah Ali ile evlenmesi fikri 155G'den itibaren Ruslarin gündeminde idiyse de 1552 yili Ma-yis ayinda, Yusuf Mirza kizi Süyümbike'nin ve torunu Ötemi§ Giray'in kendisine gönderilmesini istemiçtir. Ancak §ah Ali ölen kardeçi Can Ali'nin karisi olmasi hasebiyle âdetimiz mucebince benim karim olmalidir diyerek göndermemi§, Yusuf Mirza'ya da Süyümbike'nin kedi rizasiyla evlendigi yazilmiçtir. Süyümbike'nin ri-zasiyla olmayan bu evliligin ardindan §ah Ali, onu vasilikten, oglu Ötemi§ Giray'i da hanliktan mahrum birakarak Rusya'ya göndermi§tir. 7 yaçinda iken annesinden zorla alinan Ötemi§ Giray, 8 Ocak 1553'de yine zorla vaftiz edilmiç ve Aleksandr adi verilmiçtir. IV. Ívan tarafindan çar sarayina terbiye edilmek üzere alinmiç ve 11 Haziran 15бб yilinda 2G yaçinda Moskova'da vefat etmiç, çar aile mezarligina, Athangelskiy Kilisesi'nin önündeki Kremlin'de defnedilmiçtir [2б, s. 155].
Ísmail: Ísmail Mirza kardeçi Yusuf Mirza'nin 1555'te ölümünün ardindan Nogaylarin baçina geçmiç ve 15б3 yilinda ölünceye kadar Ulug Nogay Ordasi'nin yönetimini elinde tutmuçtur. Ísmail Mirza döneminde Ulug Nogay-lar Rus hâkimiyetine tabi olmuçlardir [4б, s. 23]. ísmail'in Trepavlov'un tepit ettigi; Kirbay, Kutlubay,40 Kulbay Mirza, Urus, Tinbay, Ten Akmat (Tin Ahmet),
38 Kirimî, Yusuf Mirza'dan hiç bahsetmez. Bu nedenle Yusuf'un annesi hakkinda herhangi bir bilgiye ulajamadik ancak kaynaklar genel olarak Ísmail Mirza'nin kardeji olarak ifade etmeleri hasebiyle ayni anneden olduklari düjünülerek bu kisimda verilmijtir. Yusuf Mirza için bkz. [45, s. 25].
39 Hudyakov, Yusuf'un oglunu Ali Ekrem olarak vermijtir. [2б, s. 148].
40 Kirimî, Kirbay ve Kutlubay'dan bahsetmez, bu mirzalar hakkinda bk. [4б, s. 9].
Muhmammed, Hanbay, Canbay, ibrahim, Kurban Ali, adli 11 oglu vardir [5б, s. б57]. Ancak Kirimî ismail ogullarina Yediovul41dirler ifadesini kullaniyor [5, s. 235].
i:- sna V l-Uru5Mirzafc 1-Sati Mirza
▼ * 2-Canarslan ^ l-Petro[Urak Mirza Yanarsla n]
2-Aleksandr
3-Kanarslan
4-KûçiikTinahmed
5-5eydahmed
6-Mehmed 1-ToktakûçQk A
2-Tenakmat 1-Crmembet v Mara Kelmembet 1-Vakkas 1-Nureddin 1-Tenakmat
v 2-E¡e°mirza jf 1-EI-HacYiEuf '
2-lîterek
î-Kan Mirza
2-Arsl a " 1-Adil
2-KutlukTemiir
Hantemür
3-Ali
4-Saydak
Z-Tenmehnnedi 1-Urak Mirza
3-Membet -f Miiçiik Mirza
4-Mamay
5-AksakAli
6-l}terek
7-Yasterek
Hirbay
4-Kutlubay
VTinluiH
ismailogullari
Urus: ismail Mirza'nin ü9üncü ogludur. 15б3'ten 1578'e kadar Tenakmat Mirza'nin beyligi döneminde nureddin, veliahd olarak kalmi§tir.1578'den sonrada Nogay beyi olmu§, [41, s. 011, 012; 54, s.143] 1590 yilinda öl-mü§tür [4б, s. 3б]. Baçlangiçta Rus taraftari ise de Nogaylarin Rusya'nin karçismdaki konumunu iyi kavrayip ona uygun bir politika takip etmiçtir [7, s. 77]. 24 Ekim 1587 tarihli; Osmanli Devleti'nin Astrahan üzerine yapacagi sefere içtirak etmek üzere hazirlanmasi gerektiginin bildirildigi belge [41, s. 25] Rusya'nin karçismda ve Osmanli Devleti ile ittifak içinde izledigi politikayi ortaya koyar niteliktedir.
Urus Mirza'nin ogullari; Sati Mirza, Canarslan (Yanarslan), Kanarslan, Kü-9ük Tinahmed, §eydahmed ve Mehmed Mirza'dir.
Sati Mirza ve §eydahmed Mirzalar; 1588 yilinda Gazi Nogaylari, Divey No-gaylari ile birlikte Astrahan çevrsinden gelen Ulug Nogay Ulusu'ndan bir gurupla Kirim'a gidip Azak çevresine yerleçtirilmiçlerdir. Ancak Ulug Nogay Ulusu'nun baçinda bulunan Sati Mirza Don Nehri'nin solunda kalip, sag tarafa geçmeyi kabul etmemiçtir. Yahçisat Mirza'nin baçinda bulundugu Nogaylarla aralarinda çikan çatiçmada Sati Mirza ve §eydahmed Mirzalar ölmü§lerdir [4б, s. 34].
Çar Boris zamaninda bir Rus dü§mani olarak taninan Urus Mirza ve onun izinden giden oglu Canarslan Mirza çarin hedefi olmuçtur ve Canarslan Mirza'nin ogullari, Rus Çari'nin emriyle Yayik-Don Kazaklari tarafindan ya-
41 Ovul: Ogul demektir. [55, s. 207].
kalanip, Moskovo'ya rehin olarak götürülmü§lerdir. Hiristiyanla§tirilarak ogul-larm birine Petro (Urak Mirza Yanarslan), digerine Aleksandr ismi verilmi§tir.42 Tenakmat, ismail Mirza'nin ikinci ogludur. ismail Mirza'nin ölümünden sonra Ulug Orda'nin ba§ma ge?mi§ ve 1563-1577 yillari arasinda beylik yapmi§-tir. Babasi gibi Moskova ile dostluk siyasetini takip etmi§se de IV. ivan'a babasi ismail Mirza kadar bagli olmadigini hissettirmi§tir [46, s. 23; 7, s. 66]. Perkes Temrük Bey'in kizi ile evlidir [41, s. 33].43
Tenakmat'in (Tinahmed) yedi oglu vardir; Or Membet (Urmehmed), Ten Muhammed (Tin Mehmed), Membet, Mamay, Aksak Ali, i§terek, Ca§terek (Ya§terek). Bu ogullara Yediogul adi verilir ve YedigekiogluAA derler. 18. yüzyilin ortalarinda bu yedi ogul neslinden gelen mirzalar, bu ogullarin isimleri ile adlan-dirilmi§ olup, a§agida verilen halklarin mirzalari olmu§lardir. Yedi^ekiogullari
ismail oglu Tenakmat'in yedi oglunun nesline verilen isimdir ve a§agidaki kabileler Yedigekioglu'ndan olup Tenakmat'in yedi oglunun ismiyle adlandiril-mi§lardir. Ormembetogullari, Canmembetogullari, Membetoglu, Mamayoglu, Aksakoglu, i§terekogullari, Ca§terekogullari (Ya§terekogullan)'dir [5, s. 236].
Z-Tenakmat HJrmembet
3-Membet -■Mamay
5-Aksak А
6-l}terek ?-Ya}terek
Мага Kelmembet № fr Z-Bejmina ^ l-Toktaküfük к 1-Nureddin 1-Tenakmat
1-EI-HacYusuf ' 2-l5terek 3-Kan Mirza
2-Arsl а 1-Adil
3-Ali 4-5aydak Z-Kutluk Temür Hantemür
I-Urak Mirza
Mücük Mina
Yedigeki kelimesi üzerinde ayrintili izahatlar yapan Tepavlov'a göre; kelime yedi-geki, yedi-igki yani yedi-i^k, (ig: saray fevresinden olan ki§i)'den gelmek-tedir [56, s. 443].
Ferah Ali Pa§a tarafindan Anapa Kalesi'nin yapilmasinin ardindan Nogay Kalesi yapimina ba§lanmasini istedigi buyruldu, Cemetey Sahrasi'nda bulunan Yedici ve Yeti^kulu Nogaylarina hitaben yazilmi§tir [37, s. 59]. Kirimi ise Ku-muk vilayetinden gelerek meyk-i Tana'daki Kondura-meyk kabilelerinin mirzalari olduklarini ifade eder ki, ar§iv belgelerindeki Cemetay sahrasi ile Meyk-i
42 Tarihi belli degildir ancak 1594 öncesidir. Büyük ihtimalle Yanarslan'in üfüncü oglu Moskova'da vaftiz edilip ivan adini almi^tir ancak onun hayati hakkinda da herhangi bir bilgi yoktur [46, s. 33-36].
43 Temrük Bey'in diger kizi Marye IV. ivan'in karisidir.
44 Yedigeki, Yedi ifki demektir. Igki Beyleri, Kirim Hanligi'nda hanin hizmetinde olan beyler ifin kullanilir. Diger kullanim örnekleri ifin bkz. [48, s. 61, 75].
Tana ayni bölge üzerindedir. Yedigeki, Yedigki, (Yedi§kul, Betigkul*45), ismail oglu Tenakmat'in yedi oglunun neslinden gelenlerin farkli zamanlarda ve farkli kay-naklarda ge?en isimleri olarak kar§imiza ?ikmi§tir.
Ormembet (Urmehmed), 1590'da Urus Mirza'nin ölümünden sonra Rusya'nin destegiyle Ulu Nogay Beyi olmu§tur. 1601'de ölmü§tür [54, s. 144; 7, s. 77]. Ormembet'in Ali, §aydak, Arslan ve Kara Kel Membet adli dört oglu var-dir ve Ormembetogullari olarak bilinir. Canmembetogullari Kip?ak Mirzalarina denir; El-hac Yagmur?i ve El-hac Aga§ Mirza bu nesildendir46. 1608-1751 yillari arasi Kirim Kadi Sicil Kayitlarina göre Ormehmedoglu kabilesinin bulundugu yerler; Akkirman, Yilanli Türkmen, Tarakli Nayman, Sultan Ki§lasi, Kazayakli, Tok Türkmeni, Kara Nayman, Be§ Kip?ak, Ökke§ Mirza ve Barlak köyleridir [11, s. 97, 98]. 1859 sonrasi ya§anan gö? ile Türkiye'ye gelen Nogaylardan Ormembetogullari Kabilesi mensuplari bugün Adana/Ceyhan Yilankkale köyünde bulunmaktadir [39, s. 24].
-Ali ve §aydak ayni anneden olup, Longa nehri yakininda oturan Agran, £ap-?ak, Tuma ve Haydaroglu adli Türkmen halki bu ogullarin nökerdir.
-Arslan'nin, Adil, Kutluk Temir ve Kan Temür adli ü? oglu var-dir. Ormembet meyaninda olan Naymanlar bu ogullarin nökeridir [5, s. 237; 54, s. 144]. Naymanlar di§inda Mangit topraklarinda gö? eden Agrap, Cay?ik, Tuna ve Hidir-eli adli Türkmen boylari Ormembet Bey'e tabi illerdir [54, s. 144].
Kara Kel Membet, 1623'te ismailoglu Tinbay Mirza'nin beyligi döne-minde nureddinlik makamina getirilmi§tir. Kara Kelmembet, Ufa Kalesi'ni (Tura Hanlari döneminde, Ak idil havzasindadir) karargah edinmi§tir ancak Ruslar'in 1580'da Saraycik'i i§gal edip ardindan 1584'te Yayik Kalesini in§a ederek ?evrede ba§lattiklari yagmada Ufa Kalesi de Ruslarin eline ge?mi§tir [54, s. 145]. Kara Kel Membet'in Vakkas ve El-hac Beg Mirza adli iki oglu vardir.
-Vakkas'in oglu Tokta Kü?ük, Tokta Kü?ük'ün oglu Nureddin, Nureddin oglu Ten Akmat'tir.
-El-hac Beg Mirza'nin ogullari ise El-hac Yusuf, i§terek ve Kan Mirza'dir [5, s. 236].
Ten Muhammed (Tin Mehmed) Mirza, 1597'den sonra Ormembed'in ardindan kisa süreligine Ulug Nogay Ordasi'nin ba§ina ge?mi§tir [46, s. 36]. Oglu Urak Mirza vardir.
Membet Miza'nin oglu Kü?ük Mirza'dir [54, s. 144]. Hitay Mirzalarina Membetoglu denir, El-hac Sirtlan ve Rus Mirza bu nesildendir.
45 Trepavlov, §eglov'a yaptigi atifla Yedigkul kelimesinin yedi-göl anlamina da gelebilecegi üzerinde durur. [56, s. 443].
46 Kirimi Canmembet'ten bir kez bahseder, Ormembet'in hemen ardindan verir, Canmembet'in kimin oglu olduguna dair herhangi bir afiklayici bilgi vermez [5, s. 236]. Trepavlov da Ormembet ogullari arasinda verdigi i?in biz de burada verdik.[56, s. 657]; 1770 yilinda Ruslarla anla^ma imzalayan Yedisan Nogaylarinin ba^inda Can Membet Bey bulunmaktadir [21, s. 81].
Mamay'in ogullarina Mamayoglu denir ve Bayoglu denilen halkin mirzalari-dir, Uzunoklu Arslan Bey ve Kutlujah mirzalar bu nesildendir.
Aksak'in ogullarina Aksakoglu denir ve Burlak Mirzalaridir. Ak Membet, Sultan Ali, Caksat, Cabagi bu nesildendir.
ijterek Mirza, 1612 yilinda Ulu Nogay UlusUnun beyidir. Don ve idil ara-sindaki siyasi ve askeri mücadelelerden fekilerek47 idil'in gerisindeki Perkes daglarinda göfebe yajayan ijterek Mirza ve ulusu, Kabardin saldirilari sonucu Arstrahan ve Terek arasinda yerlejmek zorunda kalmijtir [46, s. 90]. igterekog-lu, Meyk-i Tana'da olan meyk mirzalardir [5, s. 236].
£obaneli Nogayi ismini Evliya £elebi kullanmijtir. Kirim! £oban Mirza'dan bahsetmez. Trepavlov ise sadece 1648 yili belgelerinde gefen ijterek Mirza oglu Uraz Ali48 oglu £oban Mirza'dan bahseder.
Cajterek neslinden gelenlere Cagterekoglu denir ve Kumuk'tan ge-lip meyk-i Tana'da oturan Kongurad Meyk Kabilesi'nin mirzalaridir [5, s. 236].
47 1601 yilinda Nogay ilinde yeni bir aflik sorunu bajlamij ve Nogaylar Samar Nehri sahasindaki göf yerlerini birakip, idil'in sag tarafina Kuban mintikasina gitmek zorunda kalmijlardir. Onlardan bojalan yerlere de Rus köylüleri yerlejmij bu jekilde Samar nehrinden Bajkurd arazisine kadar Rus häkimiyeti yayilmijtir. Kama'nin güneyi Ruslarin eline gefince, Ruslar ifin Nogay tehlikesi ortadan kalkmijtir. 1603'de Rusya'da bajlayan karijiklik Nogaylar'a ve idil boyundaki diger Müslüman Türk ahalisine Rus zulmünden kurtulmalari ifin yeni bir ümit olmujtur. Üzerlerindeki Rus baskisi oldukfa azalan Nogaylar, bundan faydalanarak Osmanli himayesine girmeye falijmijlar ve 1605'de Terek Nehri üzerindeki Rus kalesinin, Dagistan'daki Türkler tarafindan yikilmasi ve Ruslarin Kafkaslar'dan fikarilmasiyla Rus tahakkümünden kurtulma firsatini yakalamijlarsa da Osmanli ve Kirim tarafindan beklenen yardim gelmemijtir. Dogudan gelen Kalmuk hücumu sonunda Nogaylar'in bir kismi idil'in her iki tarafina dagilmijlar, bir kismi Kuban boyunda, bir kismi ise Kirim Hanligi tarafina Tuna mansibina göf etmijlerdir. 1607-1617 yillari arasinda Moskova'ya karji yapilan yikici akinlara Büyük Nogay Ordasi da katilmijtir. 1697-1698 yillarinda Kalmuklar, Kuban bölgesine yaptiklari akinlarda fok sayida Nogay'i katlederek, at sürülerini yagmalamijlardir. Ruslarin ve Kalmuklarin baskilarindan bikan 10.000 fadir civarindaki Nogay, Kirim Kalgayi Devlet Giray tarafindan Acu Kalesi civarinda §aha Adasi'na iskän edilmijlerdir. Murad Mirza önderligindeki 4.000 civarinda fadir halki da Osmanli topraklarina yerlejmek ifin yurtlarindan ayrilmijlardir. Bunlari takiben harekete gefen Kalmuklar, Kalgay Devlet Giray tarafindan yenilgiye ugratilmij ve Nogaylar sürüleriyle Qerkezistan'a iskän edilmijlerdir. Büyük Nogay Orda'sindan bir bölümünün daha idil havalisinden ayrilijlari Mirza Cakjit ve Agaj sayesinde olmujtur. 1696'da kendine bagli insanlar ile Kuzey Kafkasya'ya gelmijler, Yedisanlar ve Cemboyluklar ile birlejerek, Terek'te Küfük Nogay Ordasi'na katilmijlar ve Kirim Hanligi'nin egemenligini kabul etmijlerdir.
48 Trepavlov'un eserinin sonundaki jecerede ise Igterek oglu Muhammed oglu Qoban olarak verilerek bir karijiklik olujmujtur. Bkz. [56, s. 657].
Kirbay ve Kutlubay Mirzalar, Ulug Nogay Ordasi 'ndan ayrilarak Kadi Mir-za Nogaylari na siginmi§lar ve Kirim'a gitmi§lerdir. 1558'de Ruslar üzerine ya-pilan akinlara katilmi§lardir [7, s. 84].49
Tinbay Mirza: 1623'te Ulug Nogay Beyi olmu§tur [7, s. 99].
Emir Edigü oglu Mansur Nesli
Edigü oglu Mansur'un Barak Han tarafindan öldürülmesi ardindan H. 943 (1536-37) yilina kadar bu nesil hakkinda ?ok fazla veriye ula§amadik. Edigü oglu Mansur neslinden gelen Baki Beg ve karde§leri Akbibi Mirza ve Divey Mirza'lar islam Giray Han döneminde onun hizmetinde bulunmu§lardir. islam Giray'in tah-tan indirilip Sahip Giray'in tahta ?ikmasinda Sahip Giray'i tercih etmi§lerdir. £ün-kü anneleri Mengli Giray'in kizidir ve Sahip Giray ile ayni annedendirler. 1550-51 yillarinda Kirim Han'i Sahip Giray döneminde etkin olmu§lardir. Sahip Giray Han tahta ?iktigi zaman karde§i islam Giray'in ortadan kaldirilmasi görevini gizlice Baki Bey'e havale etmi§ ve sonunda olaydan haberi yokmu§ gibi davranmi§tir. Karde§ine bunun yapan kim bilir bana ne yapar diyerek öz dayisindan emniyeti olmayan Baki Bey sürekli ka?mi§ ve firsat bulduk?a Kirim askerlerine ta§rada bas-kinlar yapmi§tir. Önce karde§leri Akbibi Mirza ve Divey Mirza ardindan da Baki Bey Sahip Giray tarafindan öldürülmü§lerdir [5, s. 118-123]50.
Divey Mirza'nin Eseney ve Arslanay adli iki oglu vardir. 1588 Gazi Giray Han döneminde, Diveyogullari, Gazi Nogay Ulusu ile birlikte onlara katilan Ulug Nogay Ulusu'nun bir kisim Nogaylariyla Kirim'a gelip Azak ?evresine yerle§tirilmi§lerdir [46, s. 34].
Eseney'in oglu Ali Mirza ve Arslanay'in oglu Kantemür Mirza'dir ki sonra Kantemür Mirza, Pa§a olmu§tur.
Osmanli Devleti-Kirim Hanligi ili§kilerinde IV. Murad döneminde, Kirim Hani Muhammed Giray ve kalgasi karde§i §ahin Giray'in Osmanli Devleti'ne muhalefetleri hasebiyle H. 1037 (M. 1627)'de azledilmi§lerdir. Rodos'ta rehin olan Canibek Giray yeniden tahta ?ikarilmi§ ve Kefe'ye gönderilmi§tir. Kefe'ye donanmayla ula§an Canibek Han'i kar§ilayan Muhammed ve §ahin Giray kar-de§ler 7-8 bin askerle gelerek tahti vermemek üzere mücadeleye girmi§lerdir. Yeni?erilerin yenilmesinin ardindan Kantemür Mirza'nin destegiyle Canibek Han tahti ele ge?irebilmi§, Muhammed Giray mücadelede ölmü§ ve §ahin Giray kazak ?ikmi§tir. §ahin Giray'in Or ta§rasinda gezip, firsat kollamasindan
49 Kurat; 21 Kasim 1569'da Rus el?ilerine sunulan Semen Mal'tsev'in raporuna göre Don üzerinde Moskova adamlarina yakalanan ve Kirim'dan kagan Ismail Mirza'nin oglu Kulbay Mirza'dan bahseder [41, s. 011, 0012]. Ancak bu Mirza Kirbay veya Kutlubay Mirza olabilir veya ismail Mirza'nin bir diger oglu da olabilir bu konuda herhangi bir net bilgiye ula^ilamami^tir.
50 Baki Bey ve karde^leri Divey ve Akbibi Mirza'larin Sahip Giray Han ile ili^kileri, askeri ve siyasi mücadeleleri hakkinda en ayrintili bilgiyi 1532-1551 yillari arasi Kirim siyasi tarihini ve Sahip Giray Han'in hanlik dönemini anlatan Remmal Hoca vermi^tir. Bkz. [48, s. 24, 52, 70].
fekinen Canibek Giray Han Kirim yönetimini Kantemür Mirza'nin nezdinde Mansurogullari'na birakmijtir. Kirim yönetimi bu tarihe kadar Karafi Beylerin-den §irin Mirzalarin elinde iken bu dönemde Mansurogullari'nin eline gefmijtir.
inayet Giray Han Kirim Hanligi tahtina H. 1046'da (M. 1636-37) oturunca Osmanli Devleti'nin Revan seferine ijtirak etmesi emrine karji uygunsuz sözler sarf etmij ve Kirim Hanligi ile Osmanli Devleti ilijkileri bozulmujtur. Kirim Han'i Osmanli Devleti'nin iltifatini kazanmij Kantemür Mirza'yi da ortadan kaldirmak ifin Yedigekioglu Nogaylarini yanina alarak harekete gefmijtir. (Man-surogullari Akkirman Adasindadirlar. Yedigekioglu Nogay'i ise Kirim askeri ifindedir.) Kantemür Mirza Osmanli Devleti'ne iltica etmijtir. Han, Osmanli Devleti'nden Kantemür Mirza'yi rica ettigi yazilar yazilmijsa da olumlu cevap alamamijtir [5, s. 136, 141]51.
Bucak Nogaylari: Bucak bölgesi, dogusunda Karadeniz, kuzeyinde Turla (Dinyester) Nehri, güneyinde Tuna Nehri ve batisinda Bogdan Viläyeti bulunan Akkirman, Kili ve ismail jehirleri arasinda kalan düzlük bölgedir [9, s. 4]. Bucak ve Akkirman'in idari tejkilatlanmasi, II. Bayezid döneminde Akkirman'in alinmasi ve Kirim haninin yardimlarina karjilik 40.000 kadar Tatar'in Akkirman ve fevre-sine yerlejtirilerek vergiden muaf tutulmasiyla bajlamijtir. Kanuni döneminde ise, 1538'de Petru Rares'in yenilgisiyle Prut ve Turla arasindaki kara parfasi Bucak adi altinda idari bir bölge olarak tejkilätlandirilmij ve sancak hüviyetiyle Akkirman'a baglanmijtir. Bucak arazisi üzerine kurulmuj köy ve küfük kasabalarda Nogay ve Tatarlar'in häkimiyette olmalarina karjilik Akkirman, ismail ve Kili gibi idari-ticari merkezlerde Anadolu lehfesi konujan Türkler fogunluktadir ve bunlarin önemli bir bölümü Anadolu ve Rumeli'den gelmijlerdir [34, s. 341]52. Bucak böl-gesinin isminin kaynaklara Bucak Tatari [9, s. 1] olarak yansimasi bölgedeki Tatar varliginin etkisini gösterirken, bölgedeki Nogaylarin da Bucak Nogaylari olarak anilmasi Nogay varliginin bölgede kalici häkimiyeti ile alakali olmalidir.
Pe§tav (Pe§to) Nogaylari: Pejtav, bejdag demektir. Kabartay sinirinda olup bati tarafinda Kuban Nehri'nin bulundugu agafli bir ova ifinde bej adet yüksek dag, birbirine yakin yaratilmij, sanki her biri bir kaliptan fikmij gibi ortadaki dag hepsinden sivri ve yüksek diger dördü daha alfak ve yassicadir [19, s. 652]53. Pejtav
51 Berje'ye göre; Mansur Nogaylari: Kuban'in sol kiyisinda ve Küfük Zelenfuk'un her iki kiyisinda yajamijlar, 1846 yilinda aralarinda bir dalgalanma olmuj, ancak bu, prenslerin hukukunu ortadan kaldirmak amaciyla yapilan bir if kavgadan kaynaklanmijtir. En önemli prens aileleri Mansurlar, Bardaklar, Salangirler ve Uraklar'dir. Berje'nin bahsettigi bu Mansur Nogaylari'nin kimler oldugu konusunda net bir bilgiye sahip degiliz. Ancak Kirimi'de Mansuroglu ifadesi sadece Edigü oglu Mansur ve bu nesilden gelenler ifin kullanildigindan dolayi burada vermeyi uygun bulduk [10, s.14].
52 Söz konusu Türk nüfusunun varligi cografyada Selfuklu ve Osmanli egitim geleneginin devamliligi afisinda göz önünde tutulmalidir.
53 Battuta, Oguz lehcesinde Bijdag (Bejdag) olarak vermij ve Bij; Türkler nezdinde bej demektir jeklinde izah etmijtir. Pejtav ise Kazakfa ve Tatarca gibi Kipfak agziyla telaffuzdur [27, s. 473, 491].
(pe§to), Nogay kabile ismi olarak fogunlukla ar§iv belgelerinde kar§imiza £ikmi§-tir. Osmanli topraklarina yapilan 1859-62 yillari arasindaki büyük Nogay gofüyle Türkiye topaklarinda iskan edilen Nogaylardan Pe§to Kabilesine menup olanlar; Adana, Konya, £ankiri, Serez, Karasi/Sultanfayiri, Hüdavendigar/Karahisar-i Sa-hip, Kütahya, Tekfurdagi-Hayrabolu'da iskan edilmi§lerdir [13, s. 384, 384]54.
1 Edtni oruUan mmlaí-3. kuf. 4.lojjak iku;.ik | 6. ku=ak | T.kujak 8. knjat 9.ku¡& iO.fcu.5ak UbUik 12. ku§ak
Emir Edigü 1-Mansur ^ ? ? 1-Eseney 2-Arslanay l-Ali
2-Gazi 3-Nevruz 4-Keykubat l-Kantemür Pasa
2-Baki Bey
3-Akbibi Mirz a?
5-Nureddin v 1-Abbas
'2-Vakkas^ 1-Mansur 1-Ak Mirza? 1-Bek Mirza?
2-Yagmurgi 3-Musa 4-Hasan \
1-Mamay l-Yahsisat l-Kanmirza
2-Al^gir ^ 1-Kara$ay ^vl-Ali ^2-Azamat
6-Seyid Ahmed
7-Turan Hanus V 2-Gazi ^ 3-Biymirza ^ 1-Kásim ) 1-Cavim
I 3-Togan l-Kanmirza 1-Davíbek
2 4-Saydak ^ W 1-Boran Gazi 2-lslam Mirza
1-Kasay Bey ^ 1-Abdullah
m Q) 5 Q i 2-Seltan ) 1-Tenakmat 2-Elmirza
3-Bir Kizi var 1-Cantemür Beg
?-Musal A 1-Qolak Bahadiri ■l-Muradsah Mirza
3-^chnlat _ y 1-Arslanbek 2-Kobek 3-Karamirza
4-Kanmehmed — 1-Toktarmirza l-Kazakmirza
5-Nevruz w 1-Bahadir „ 2-Ínavetsah S "S = 3-Bahadirsah | '$> ü 4-Davi
6-lkitemür jí E 7-Mehmed5ah | a 8-Hatáeuzuk u i g-Toktakücük
S-Canarslan 5-$ikmamaft l-Sdti
1-Kan Mirza
7-5agim 2-Kasim Mirza
3-Bay Mirza
4-Afc Mirza
5-Bek Mirza
6-Biy Mirza
8-Abdullah 9-Yusuf ^ - 1-Yunus 2-Ali 3-Süyüm-Bike
l-Otemi§Giray
MMsmail . 2-TenakmatJ 3-Kirbay 4-Kutlubav 1-Sati Mirza
2-Canarslan ^ 1-Petro(ürak Mirza 2-Aleksandr Yanarsla i)
i 1 » i 3-Kanarslan 4-Kü(ükTinahmei 5-§eydahmed 6-Mehmed
1-Toktaküíük A
1-Ormembet y 2-TenmehmeO 3-Membet t 4-Mamay Miara Kelmembet X 1-Vakkas A 1-Nureddin 1-Tenakmat
2-Begmirza ^ 1-EI-Hac Yusuf 2-líterek 3-Kan Mirza
2-Ars 1 a | 1-Adil 2-Kutluk Temür
3-Kantemür
3-Ali
4-$aydak
1-Urak Mirza
l-Küfük Mirza
5-AksakAli 6-ljterek 7-Ya5terek
5-Tinbay
54 BOA.A.MKT.NZD.324-29; 356-70;329-53; 288-14; 327-92; BOA. A.DVN.156-49; A.MKT.MHM.222-40.
SONUC
Nogay Ulusu, Dejt-i Kipfak cografyasinda yer alan Altin Orda siyasi fatisi altinda toplanan Kipfaklar bajta olmak üzere cografyadaki Türk unsurlar ile islämiyet'i kabul etmij Mogol kabilelerin idil'in dogusunda Emir Edigü lider-liginde birlejmesiyle ortaya fikmijtir. Edigü Mangit lideri Kutlu Kiyali oglu Edigü'nün soyu, Altin Orda Hanligi'nda islämiyet'in kabulünde etkin isim-lerden Baba Tukles'e ve Hz. Ebubekir'in oglu Muhammed'e dayanmaktadir. Ruslara karji göstermij oldugu bajarilari destanlara konu olan Emir Edigü, kendinden yüzyil önce gelen ve Mangitlara liderlik yapan Emir Nogay gibi, Altin Orda tahtini elinde tutmujtur. Edigü ogullari Musa Mirza'ya kadar tahtin ardindaki güf olan karafi beylerinden olurken, Musa Mirza'nin son yillarindan itibaren müstakil hareket etmeye bajlamijlardir. Bu yönüyle Nogaylar, Altin Orda bakayasi olan diger hanliklardan ayrilmaktadir. Kirim bajta olmak üzere, Kazan, Kasim, Sibir ve Astrahan Hanliklarinda Cengiz ananesi devam etmij ve han soyundan (Cengiz neslinden) jehzadeler tahta fikmijlardir. Oysa Nogay Ulusu'nun Musa Mirza'dan sonra jekillenmesinde häkim unsur Edigü nesli olmujtur.
Nogay Ulusu'nun parfalaniji ismail Mirza ile Yusuf Mirza arasindaki gö-rüj ayriligi ile bajlamij olup 1555'te ismail Mirza tarafindan Yusuf Mirza'nin öldürülmesiyle jekillenmijtir. Nogay Ulusu'ndan ilk kopan parfa ismail Mirza'nin Rus yanlisi siyasetine karji fikip, Yusuf Mirza'yi destekleyen Musa oglu §ikmamay ogullari olmujtur. Alti kardej olan bu ogullar Emba Nehri'ne giderek Altavul (Embuluk) Ordasi'ni kurmujlardir. Nüfuslari kalabalik olma-digi ifin Nogay Ordalari ifindeki rolleri azdir.
Nogay Ulusu'ndan kopan ikinci parfa ise Gazi -Kadi, Kifi, Küfük- No-gaylari olmujtur. Bunlar; ismail Mirza tarafindan Ulug Nogay Ordasi'ndan kovulan Yusuf Mirza ogullari ve onlarai destekleyenlerdir. Rus karjiti bir si-yaset izleyen Kirim ve Osmanli himayesini tercih edenlerin toplandigi Kügük Nogay Ulusu; Orak oglu Gazi Mirza liderliginde, Musa oglu Mamayogullari ve ismailogullarinin bir kisminin 1557-58'de Kuban Nehri boyunda ve Azak fevresinde Kirim Hanligi'nin himayesinde yerlejtirilmeleriyle ortaya fikmij-tir. idil'in dogusundan kalan Ulug Nogay Ulusu zamanla, Rus ilerleyijiyle hareket sahasini kaybetmij askeri ve ekonomik sebeplerle batiya kaymijtir. Küfük Nogay Ulusu ise Kirim Hanligi'nin ve Osmanli Devleti'nin siyaseti dähilinde, Kirim Yarimadasi, Özi, Turla ve Tuna'ya kadar olan bölgelere ak-tarilmijlardir. Kalmuk baskinlarindan kafan Nogaylarin bir kismi ise Perkes topraklarina siginmijlardir.
idil'den Tuna'ya kadar fok genij bir cografyaya parfalanan Nogaylar ad-landirilmalarinda fejitli unsurlar etkili olmujtur. Söz konusu unsurlarin ilki;
Kirim Hanligi'nin Nogaylari yerlejtirdigi bölgelerin isimleridir; Kuban No-gaylari, Bucak Nogaylari gibi. ikinci unsur Nogaylarin häkimiyetindeki altinda bulunan uruglarin isimleri; Cemboyluk Nogaylari, Yedisan Nogaylari, Kipfak Nogaylari gibi. Üfüncü unsur ise Edigü neslinden gelen mirzalarin isimleriyle yapilmijtir. Bu isimlendirme diger isimlendirmelerden müstakil degildir. Ku-ban'daki, Bucak'taki, Kirim Yarimadasindaki, Perkes topraklarindaki olmak üzere bütün Nogaylar tabi olduklarin mirzalarin isimlerini kabile ismi olarak kullanmijlardir. Bu kullanim bazen tek bajina olurken bazen diger bölge ve urug isimleriyle birlikte de ifade edilmijtir. Gerek Kirim Hanligi himayesinde gerekse Osmanli topraklarina iskänlarda bu kabile isimleri de kullanilmijtir.
Nogaylar'da bajlarindaki mirzanin adiyla anilma gelenegi Edigü oglu Man-sur Mirza'ya kadar gitmektedir. Yerli kaynak olan Umdetü'l-Ahbär'da Man-gitlar, Mangit-Mansurogullari olarak adlandirilmijlardir.
Musa Mirza'nin ogullari iki Ananin Ogullari olarak adlandirilmij olup Musa Mirza'nin eji §erife Sultan Hanimdan olanlar Sultanogullari olarak bi-linmektedir.
Musa oglu Mamay nesli bir yandan Mamayogullari olarak bilinirken, Orak oglu Gazi ile birlikte Küfük Nogay Ulusu'nun ifinde yer alip, Orakogullari ile birlikte hareket etmeleri hasebiyle Kirim'da Orak-Mamayogullari olarak ifade edilmijlerdir. Musa oglu Alfagir oglu Orak neslinden gelenler Orakogullari olarak bilinmijlerdir.
Musa oglu §aydak oglu islam Mirza oglu Kasay neslinden gelenler Kasa-yogullari olarak adlandirilmijlardir. Kasay oglu Kasbolat'in nesline Kasbola-togullari adi verilirken, Kasay oglu Nevruz nesline Nevruzogullari adi veril-mijtir. iki eji olan Nevruz Mirza'nin ejinin biri Perkes Beyinin kizi olmasi ve Kalmuk saldirilarinda Perkes topraklarina siginmalari, Nevruzogullarinin bu cografyada etkin olmalarina salik vermijtir, bu nedenle Perkes kabilesi olan Nevruzlarla karijtirilmamalari gerekir.
Musa oglu ismail oglu Tenakmat'in nesline yedi oglu olmasi hasebiyle Yedigekiogullari adi verilmijtir. Yedifekiogullari; Ten Akmat'in yedi oglu-nun isimleriyle adlandirilmij olan; Ormembetogullari, Canmembetogulla-ri, Membetoglu, Mamayoglu, Aksakoglu, igterekogullari, Cagterekogullari (Yagterekogullari)'ndan olujur. Bu isimlendirmeler Osmanli topraklarinda iskän edilen Nogaylar arasinda ve günümüzde dahi kullanilmaktadir.
Nogay Kabile isimleri -Yedisan (Yedsan)-
SiYASi PARQALANMALARLA ALDIKLARI iSiMLER YA^ADIKLARI COGRAFLAR-DAN ALDIKLARI iSiMLER BA^LARINDAKi EDiGÜ NESLi MiRZALARDAN ALDIKLARI iSiMLER
-Büyük Nogay Ulusu -Kü9ük Nogay Ulusu (Ki<;i-Kadi-Gazi) -Altiul (Cemboyluk) Nogaylari -Bucak Nogaylari -Kuban Nogaylari -Pe§tav (Pe§to) Nogaylari -Cemboyluk Nogaylari (Cimboyluk- Camboyluk Yemboyluk) -Mansuriler -Sultanogullari -Mamayogullari -Orakogullari -Orak-mamayogullari -Kadi Mirza Nogaylari -Kara§ayogullari -Kasaogullari -Kasboatogullari -Karamirzaogullari -Nevruzogullari -Abdullahogullari -Seltanogullari -Kalavlar -Ormembetogullari -Canmembetogullari -Membetogullari -Mamayoglu -Aksakoglu -i§terekogullari -Ca§terekogullari (Ya§terekogullari) -Divey Nogaylari -Yedi9ekiogullari (Yedi§ki-Bedi§ki- Yedi§kul)
REFERENCES
1. BOA.A.DVN=Bajbakanlik Osmanli Arjivi, Sadäret Divan (Beylikfi) Kalemi Belgeleri: A.DVN.156-49.
2. BOA.A.MKT.MHM=Bajbakanlik Osmanli Arjivi, Mühimme Karari Evraki: A.MKT.MHM.188-21; A.MKT.MHM.222-40.
3. BOA.A.MKT.NZD=Bajbakanlik Osmanli Arjivi, Sadaret Mektubi Kalemi, Neza-ret ve Deväir Evraki; A.MKT.NZD.288-14; A.MKT.NZD.317-97; A.MKT.NZD.321-32; A.MKT.NZD.324-9; A.MKT.NZD.327-92; A.MKT.NZD.329-53; A.MKT.NZD.335-61; A.MKT.NZD.336-32; A.MKT.N.Z.D.317-97; A.MKT.NZD.335-61; A.MKT.NZD.336-32; A.MKT.NZD. 356-70.
4. Abdullah ibn Ridvan. Tevarih-i degt-i Kipgak'an Hitta-i Kirim veya Tevarih-i Tatar Hanan-i Kadim ve Ahval-i Degt-i Kipgak. Haz. M. Akif Erdogru, Selfuk Uysal. izmir, 2012. 80 s.
5. Abdülgaffar Kirimi. Umdetü'l-Ahbar. Transcript: Derya Derin Pajaoglu. Kazan, 2014. 418 s.
6. Akbiyik Hayrunnisa. "Mangitlar". IA. Türkiye Diyanet Vakfi Yay., C. 27, Ankara, 2003, s. 570-571.
7. Alpargu Mehmet. Nogaylar. istanbul, 2007. 260 s.
8. Barthold Wilhelm. Türk-Mogol Uluslari Tarihi. Qev. Hasan Eren. TTK Yay. Ankara. 2006. 50 s.
9. Bajer Alper. Bucak Tatarlari. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens-titüsü, Yayimlanmamij Doktora Tezi. Afyonkarahisar, 2010. 242 s.
10. Berje Adolf. Kafkasyali Dagli Kavimlerin Kisa Tasviri. Tiflis, 1858. 85 s.
11. Biyik Ömer. Kirim'in Idari ve Sosyo-Ekonomik Tarihi [1600-1774]. Ötüken Yay. istanbul, 2014. 300 s.
12. Das Buch Der Dschingis-Legende (Defter-i Qengizname). Haz. Maria Ivanics, Mirkasym Usmanov. Studia Uralo-Altaica. Szeged, 2002. 324 s.
13. Derin Pajaoglu Derya. Nogaylar, Nogay Gögleri ve Nogaylarin Türkiye'de Iskanlari. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü Yayimlanmamij Doktora Tezi. Ankara, 2009. 429 s.
14. Derin Pajaoglu Derya. Altin Orda Hanligi'nda islämiyet'in Yerli Kaynaklara Yansi-masi: Umdetü'l-Ahbär Ve Ötemij Haci Örneginde. ÖzbekHan Camii'nin 700. YildönümüIle Ilgili Kirim'daki Islam Mirasini Ögrenme ve Mirasin Korunmasinin Aktüel Sorunlari Ulusla-rarasi Konferansi, 14-18 Ekim. Akmescit (Simferepol), Kirim. 2014, s. 105-125.
15. Derin Pajaoglu Derya. Altin Orda ve Kirim Sahasinda Bozkir Aristokrasisinin Güflü Temsilcileri: Emir Rektemür ve §irin Mirzalar. Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Aragtirmalari Dergisi (TAD), C. 33, S. 56. Ankara, 2014, s. 147-190.
16. De Weese Devin. Islamization And Native Religion In The Golden Horde, Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and epic Tradition. Pennsylvania, 1994. 638 s.
17. Ebu'l-Gazi Bahadir Han. Türk'ün Soy Agaci. Qev., Doktor Riza Nur. istanbul, 2010. 336 s.
18. Edigey Destani. Yayina Haz. R. Sulti. Türksoy Yay. istanbul, 1988.
19. Evliya Qelebi. Günümüz Türkgesiyle Evliya Qelebi Seyahatnamesi. 7. Kitap, cilt: 2. Haz. Seyit Ali Kahraman. YKY Yay. istanbul, 2011. 828 s.
20. Fedakär Cengiz. Kafkasya'daImparatorluklar Savagi. istanbul, 2014. 320 s.
21. Fisher Alan. Kirim Tatarlari. istanbul, 2009. 336 s.
22. Forbez Manz Beatrice. The Clans of The Crimean Khanate 1466-1532. Harvard Ukrainian Studies, 1978, vol. 2, no. 3, September, s. 282-309.
23. Golden Peter B. TürkHalklari Tarihine Girig. Qev. Osman Karatay. Karam Yay. Ankara, 2002. 389 s.
24. Göme? Saadettin. Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklari Tarihi. Ankara, 2006. 480 s.
25. Gündogdu Abdullah. Hive Hanligi. Ankara, 1995.
26. Hudyakov Mihail. Kazan Hanligi Tarihi. Qev. Ayaz ishaki, Haz. ilyas Kamalov. TTK Yay. Ankara, 2009. 480 s.
27. ibn Battüta. Ibn Batuta Seyahatnamesi. C. I. Qev. Sait Aykut. YKY Yay. istanbul, 2010. 327 s.
28. ibni Arapjah. Acaibu'l-Makdur (Bozkirdan Gelen Bela). Qev. Ahsen Batur. Se-lenga Yay. istanbul, 2012. 580 s.
29. înalcik Halil. Kirim Hanligi. IA. Türkiye Diyanet Vakfi Yay. C. 25. Ankara, 2002, s. 452-458.
30. Kafali Mustafa. Cuci Ulusu'ndaki îl ve Kabilelerin Siyasi Rolleri ve Ehem-miyetleri. Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi. S. 2, Ekim, 1971. Istanbul, 1971, s. 99-110.
31. Kafali Mustafa. Altm Orda Hanligi'm Kuruluç Ve Yûkseliç Devirleri. Istanbul, 1976. 169 s.
32. Kafali Mustafa. Altin Orda Hanligi. Türkler. C. 8. Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, s. 397-410.
33. Kamalov Ilyas. Altin Orda ve Rusya (Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi). Ötü-ken Yay. Istanbul, 2009. 376 s.
34. Karpat Kemal. Bucak. ÎA. Türkiye Diyanet Vakfi Yay. C. 6. Istanbul, 1992, s. 341-343.
35. Kefeli îbrahim Efendi. Tevârîh-i Tatar Han ve Dagistan ve Moskov ve De^t-i Kipçak Ülkelerinindir. Yayina Haz. îsmail Otar. Eskijehir, 2005. 184 s.
36. Keraytov P.X. Nogaytsi. Stavropol, 2009. 464 s.
37. Kesbî Hajim Mehmed Efendi. Ahvâl-i Anapa ve Çerkes. Hazirlayan Mustafa Özsaray. Kafkas Vakfi Yay. Istanbul, 2012. 160 s.
38. Kildiroglu Mehmet. Kirgizlar ve Kipçaklar. TTK Yay. Ankara, 2013. 311 s.
39. Kirimli Hakan. Türkiye'de Tamgalar ve Nogay/Kipçak Kabileleri. Proje no. 107K312. Ankara, Mart, 2010. 55 s.
40. Kurat Akdes Nimet. IV.-XVIII. Yüzyillarda Karadeniz'in Kuzeyindeki Türk Ka-vim ve Devletleri. Murat Kitabevi Yay. Ankara, 2002. 516 s.
41. Kurat Akdes Nimet. Türkiye ve Idil Boyu. TTK Yay. Ankara, 2011. 195 s.
42. Mamay Nogay Türklerinin Kahramanlik Destani. Editör Murat Yilmaz. TÜRK-SOY Yay. Ankara, 2010. 186 s.
43. Mogollan Gizli Tarihi. Çev. Ahmet Temir. TTK Yay. Ankara, 1995. 300 s.
44. Nizamüddin §âmî. Zafername. Çev. Necati Lugal. TTK Yay. Ankara, 1987. 403 s.
45. Nogay Sami. Nogay Türkleri. Ankara, 1997. 111 s.
46. Novoselyskiy A.A. XVII. Yüzyilin Birinci Yarisinda Moskova Devleti'nin Ta-tarlarla Mücadelesi. Terc. Kemal Ortayli. Haz. Erhan Afyoncu, îlyas Kamalov. TTK. Ankara, 2011. 484 s.
47. Ötemij Haci. Çengiz-Nâme. Haz. îlyas Kamalov. TTK Yay. Ankara, 2009. 87 s.
48. Remmal Hoca. Tarih-i Sahip Giray. Haz. Özalp Gökbilgin. Istanbul, 2000. 411 s.
49. Rizaeddin Fahreddin. Altin Orda ve Kazan Hanlari. Çev. îlyas Kamalov. istanbul, 2003. 224 s.
50. Saricik Murat. Seyyidlerle ilgisi Açisindan Ahzab Suresi'nin Otuzüjüncü Ayeti ve Tarihi Tesirleri. Atatürk Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, s. 11, Erzurum, 1993, s. 183-210.
51. Schmitz Andrea. Edige Destani Bir Kahramanlik Geleneginin Içerigi, Oluçumu ve Etkileri. Çev. Can bulut. izmir, 2004. 243 s.
52. §erefüddin Ali Yezdî. Emîr Timur (Zafername). Selenge Yay. istanbul, 2013. 512 s.
53. Tiesenhausen W.De. Altmordu Tarihine Ait Metinler. Çev. ismail Hakki izmirli. istanbul, 1941. 456 s.
54. Togan A. Zeki Velidi Togan. TürkIli (Tükistan) ve Yakin Tarihi. istanbul, 1947. 704 s.
55. Toparli Recep-Vural, Hanifi-Karaatli Recep. Kipçak Twkçesi Sözlügü. TDK. Ankara, 2014. 338 s.
56. Trepavlov V.V. istoriya Nogayskoy Ord. Moscow, 2002. 752 s.
57. Trepavlov V.V. The Formation And Early History of The Manghit Yurt. Indiana University Research Institute For Inner Asian Studies. Indiana, 2011. 55 s.
58. Uzunçarçili îsmail Hakki. Osmanli Tarihi. C. 2. TTK Yay. Ankara, 1995. 756 s.
59. Yakubovskiy A.YU. Altin Ordu ve Çôkùçù. Çev. Hasan Eren. TTK Yay. Ankara, 1992. 277 s.
Yazar hakkinda: Derya Derin Paçaoglu - Yrd.Doç.Dr., Tarih Bolumi, Ede-biyat fakultesi, Karadeniz Teknik Universitesi (61080, Merkez, Trabzon, Turki-ye); [email protected]
The Place Of Edigu And His Descendants In The Noghai Nation
Derya Derin Pa§aoglu
(Karadeniz Technical University, Turkey)
Abstract. As a result of the throne struggles following the death of Toktamiç Khan in Golden Horde Khanate, Jochi nation becoming to gather around the princes coming from Jochi generation in Cumania geography had divided into political parts like Crimea, Kazan, Qasim, Noghai, Kuchum and Astrakhan in 15th century. The occurrence and political structure of Noghai nation that was one of the parts of that Jochi nation were achieved by Emir Edigu and his sons. Current Noghai tribes have been organised with mirzas coming from Edigu dynasty and the names of the tribes, again, reflect these mirzas.
In our study, with reference to the identity of Emir Edigu during the emergence of the Noghai Nation, separation of Noghai Nation under the leadership of the sons of Edigu (Noghai mirzas) and the places of mirzas from the Emir Edigu generation in Noghai tribes were considered in terms of the local resources and Ottoman archive registrations related with said tribes. The matter of place of Noghais in Ottoman State, Crimean Khanate and Russia triangle in political relations are not considered in this study, since the scope of the political and military relations exceed the limits of this study where these matters are only considered to define the role of Noghai leaders in these relations.
Keywords: Noghai, Crimean, Tatar, Edigu (Edige), Descendants of Nevruz, Descendants of Kasay, Descendants of Mamay, Descendants of Ormembet, Ye-disan.
About the author: Derya Derin Pa§aoglu - Ph.D., Assistant Professor, the Department of History, Faculty of Letters, Karadeniz Technical University (61080, Merkez, Trabzon, Turkey); [email protected]
Место Эдиге и его потомков в Ногайском улусе Дерья Дерин Пашаоглу
(Черноморский технический университет, Турция)
Аннотация. В результате борьбы за трон после смерти Тохтамыш хана в Золо-тоордынском ханстве Улус Джучи в XV веке был разделен на части, как-то: Крым, Казань, Касим, Ногай, Кучум и Астрахань, каждая из которых оформилась вокруг князей, происходивших из рода Джучи.
В исследовании упоминаются следующие события: появление Ногайского улуса и его связь с деятельностью Эмира Эдиге; времена правления сыновей Эдиге и разделение Ногайского улуса на части; роль мирз Ногайских племен из рода Эдиге. Данные взяты из местных источников и регистров Османского архива.
Вопрос о месте ногайцев в политических отношениях Османского государства, Крымского ханства и России в данном исследовании не затрагивается, так как политические и военные связи выходят за рамки настоящего исследования. В работе эти моменты рассматриваются только с целью определения роли ногайских лидеров в этих отношениях.
Ключевые слова: Ногай, Крым, татары, Эдиге, потомки Невруза, потомки Ка-сайа, потомки Мамая, потомки Ормамбета, Едисан.
Сведения об авторе: Дерья Дерин Пашаоглу - доктор философии, кафедра истории, филологический факультет, Черноморский технический университет (61080, Центр, Трабзон, Турция); [email protected]
