CC BY
22e-ISSN: 2687-3583 https://dergipark.org.tr/trad
TRAD - Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi Sayi: 3 (Yaz 2020)
TJORS - Turkish Journal of Russian Studies Issue: 3 (Summer 2020)
Baçlik / Title: Altin Orda Egemenligi Altinda Bir Knez: Moskova Knezi Daniil Aleksandroviç ve Zamani (1261-1303)
Yazarlar / Authors ORCID ID
Altay Tayfun ÔZCAN 0000-0002-6409-9711
Bu makaleye atif için: Altay Tayfun Ôzcan, Altin Orda Egemenligi Altinda Bir Knez: Moskova Knezi Daniil Aleksandroviç ve Zamani (1261-1303), Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 3 (Yaz 2020): 1-22.
To cite this article: Altay Tayfun Ôzcan, Altin Orda Egemenligi Altinda Bir Knez: Moskova Knezi Daniil Aleksandroviç ve Zamani, Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 3 (Summer 2020): 1-22.
Makale Turu / Type of Article: Ara§tirma Makalesi / Research Article Yayin Geliç Tarihi / Submission Date: 30.04.2020 Yayina Kabul Tarihi / Acceptance Date: 10.06.2020 Yayin Tarihi / Date Published: 30.06.2020
Tarandigi Indeksler / Abstracting & Indexing
DRJÎ
4 unir m ic Rfi.jur«
ESJI
v.ESJIndei.ore M"
AS OS
indeks
idea
i^Ot^actor
VS
CVBERLEMINKA
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
Yazar: Altay Tayfun OZCAN*
Altin Orda Egemenligi Altinda Bir Knez: Moskova Knezi Daniil Aleksandrovig ve Zamani (1261-1303)
Ozet: Mogollarin Rusya'da kurmug olduklari idare XIV. yuzyilin sonlarina dogru zayiflama egilimi igerisine girmigse de bunun dinamikleri XIII. yuzyil biterken olugmugtu. Batu ve ilk halefleri zamaninda oldukga baskin bir idare kuran Mogollar bu sistemi XIII. yuzyilin sonlarinda yumugatmiglardi. Boylelikle knezler bu donemde daha rahat edebilecekleri bir ortama kavugtular. Bilhassa knezlerin artik Han'dan izin almaya gerek duymadan bazi kentleri ele gegirmeye tegebbus etmeleri dikkate degerdir. Bu yeni bir donemdi ve bu yeni donem Rusya'nin sonunda Mogollardan bagimsizlik kazanmalarina neden olacakti. Bu yillarda pek gok knez dikkat gekici faaliyetlerde bulunmuglardir. Ancak bunlardan higbirisi Moskova Knezi Daniil Aleksandrovig kadar ilgi gekici degildir. O, tutarli bir siyaset ile cesur politikayi birbiri ile uyumlu bir gekilde kullanmasi ile diger knezlerden farkli bir kigilik olarak bir doneme agirligini koymugtur. Bu ozelligi sayesinde de buyuk knezligi higbir zaman elde edemese de Rusya'nin
XIII. yuzyildan XIV. yuzyila gegig doneminin en onemli aktoru olmayi bagarmigtir. Bu bagari ayni zamanda Moskova Knezligi'nin yukseligi agisindan da onemlidir. Onun kazanimlari ile Rusya
XIV. yuzyila gok guglu bir aktor olarak adim atmig, haleflerine de iddiali olma gansi saglamigtir. Bu galigmada Moskova Buyuk Knezligi'nin kurucusu ve atasi Daniil Aleksandrovig'in hayati
incelenecek, faaliyetlerinin Knezliginin yukseligi uzerindeki yansimalari ve Rusya'nin Mogollardan bagimsiz hale gelmeleri uzerindeki rolu uzerinde durulacaktir.
Anahtar Kelimeler: Altin Orda Hanligi, Rusya, Moskova Knezligi, Tver Knezligi, Tokta Han.
A Prince under the Golden Horde Rule: Prince of Moscow Daniil Aleksandrovich and His Time
Abstract: Although the administration of the Mongols in Russia tended to weaken towards the end of the XIVth century, its Dynamics was formed at the end of the XIIIth century. The Mongols, who established a very dominant administration during the time of Batu and his successors, softened this system in the late of the XIIIth century. Thus, Russian princes gained an atmosphere where the could more comfortably during this period. It is especially noteworthy that Russian princes attempted to take over some cities without the need for permission from the Khan anymore. This was a new era and his new era would eventually lead Russia to gain independence from the Mongols. In these years, many Russian princes have done remarkable activities. However, no one of them is interested in Moscow's prince Daniil Aleksandrovich. He used his influence in this period as a different person from the other princes by using coherent politics and bold politics in harmony with each other. Because of his feature, although he never achieved the Great Prince Office, he managed to be the most important actor in Russia's transition period from the XIIIth century to the XIVth century. This success was important also for the rise of the Principality of Moscow. With his achievements, Russia has stepped into the XIVth century as a very powerful actor and has given its successors the chance to be ambitious for the hegemony on the all-Russian lands.
* Dog. Dr., Kutahya Dumlupinar Universitesi, Fen-Edebiyat Fakultesi, Tarih Bolumu, Kutahya/Turkiye, E-mail: altayfun@gmail.com, ORCID ID: 0000-0002-6409-9711.
In this study the Ufe of the founder and the ancestor of the princes of the Moscow Principality, Daniil Aleksandrovich will be examined; a reflection of his activities on the rise of his principality and its role on Russia's independence from the Mongols will be discussed.
Keywords: Golden Horde Khanate, Russia, Principality of Moscow, Principality of Tver, Tokta Khan.
Giri§
Mogollar Itil Bulgar Hanligi'ni egemenlikleri altina alip da Ryazan hudutlarina dayandiginda Rus tarihi yeni bir döneme gegig yapmanin hemen egiginde bulunuyordu. Gergekten de 1237'de baglayan Mogol saldirisi1 Rus tarihinde etkileri asirlarca devam edecek yeni bir süreci baglatti ve yeni bir Rusya yaratti. Bu degigimin kügük bir örnegini Moskova özelinde görmek mümkündür. Kuzey Rusya'nin Mogol egemenligi ile birlikte Kiev ve gevresindeki Rusya'ya üstünlügünün yerlegtigi bu dönemde Moskova da diger Kuzey Rus kentleri gibi geligmig ve hatta XIV. yüzyilin ortalarina gelindiginde artik en üstün kenti haline gelebilmigti. Bu geligim elbette tek bir garta bagli olmayip birkag etken ile kendisini gösteren bir evrimdi. Bunda Mogollarin takip ettikleri siyasetin etkisinin hig de azimsanamayacak bir seviyede bulundugu bir gergektir. Gergekten de Mogol egemenligi ile birlikte Rusya öncesine göre farkli bir evrimlegme sürecine gegmig ve sonunda tüm bu gegmig XVI. yüzyilda bir imparatorluk iddiasinda bulunan bir ^arlik idaresine dönügmügtür. Ancak diger taraftan gu gergegi de asla yadsiyamayiz. Rus knezleri yetenekli kimseler olduklarini ortaya koyabilecekleri pek gok sinavdan bagariyla ayrildilar. Onlar büyük fetihlerde bulunmamiglarsa da en iyi bir gekilde Aleksandr Nevskiy örneginde görebilecegimiz gibi Altin Orda Hanlari ile iyi geginmekle topraklarini sükünet igerisinde idare edebilecekleri bir dengeyi yaratabilecek derecede kabiliyet sahibi kimselerdi. Öyle görünüyor ki bu tarihin evrimlegmesinde Mogol egemenligi bir gati olsa da altinda Rus knezlerinin gahsi yetenekleri son derece belirleyiciydi. Bu kimselerden birisi de Rusya'nin tamamini tek bir idare altinda birlegtirecek olan Moskova Knezligi'nin kurucusu olan Daniil Aleksandrovig idi.
Daniil ve Moskova'daki idaresinin Ba§langici
Mogollarin Bati seferi sirasinda saldiriya ugrayan pek gok kentten birisi de Moskva irmagi üzerinde, kurulali bir asir bile olmamig kügük bir yerlegim
1 Mogollarin Rusya seferi ile ilgili olarak bk. A.T. Özcan, Mogol-Rus ili§kileri (1223-1341) (Ankara: TTK yay., 2017), 69-121.
birimi olan Moskova idi.2 Mogollar Ryazan'i tarumar edip de Rusya'nin iglerine yoneldiklerinde kargilarina gikan yerlerden birisi de Moskova'ydi ve burada kargilarinda Vladimir-Suzdal Büyük Knezi Yuri Vsevolodovig'in ogullarindan Vladimir'i buldular.3 Ancak Vasiliy oyle gorünüyor ki kentin egemenliginin bahgedildigi bir knez olarak degil, Mogollarin ilerleyigi kargisinda kentin güvenliginin saglanmasiyla vazifeli olarak Moskova'ya gonderilmigti. Bu, Mogol saldirisi sirasinda Moskova'nin bir knezin idaresine verilmesine gerek duyulmayacak derecede kügük bir kent oldugunu gostermesi agisindan onemlidir. Bununla birlikte Moskova, Mogollar tarafindan yakilip yikilmasindan sonra hizli bir geligim gosterdi.4 Nitekim Yuri Vsevolodovig'in kardegi olup Mogol idaresindeki Rusya'nin ilk Büyük Knezi olan Yaroslav Vsevolodovig'in en kügük oglu Mihail Yaroslavig kaynaklarda Moskova Knezi olarak gegen ilk kigi olmugtur.5 Bununla birlikte Mihail'in geng bir yagta arkasinda herhangi bir varis birakmadan olümü6 buradaki knezlik idaresinin de sonunu getirmig, bir bagka ifade ile Moskova Knezligi'nin kurumsallagmasini daha baglangicinda yok etmigtir. Bununla birlikte bundan geyrek asir sonra kentin kaderi bir anda Aleksandr Nevskiy'in kügük oglu Daniil'in burada knezlik sürmeye baglamasiyla bir anda degigti. Aslinda degigen Moskova'nin kaderiydi. Daniil ve soyu Moskova ile bütünlegmig ve Moskova'da yeni bir hanedan kolu yükselirken kent de yükselige gegmigti. Tarihte hanedani ile bu denli bütünlegen bir bagka kent daha yoktur. Moskova Daniil ve soyuydu, Daniil ve soyu da Moskova'ydi.
2 Moskova'nin gegmigi ile ilgili olarak bk. Kentin tarihgesi igin bk. A.N. Kurat, Rusya Tarihi (Ankara: TTK yay., 1999), 89; V.O. Kluchevsky, A History of Russia, Vol. I, tr. C.J. Hogarth, (London: 1911), 272-275.
3 Ozcan, Mogol-Rus iligkileri, 81.
4 Bunun muhtemel nedenleri ile ilgili olarak bk. Ozcan, Mogol-Rus iligkileri, 123-124.
5Letopisniy Sbornik Imenuemiy Tverskogo Letopisyu, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 15 (Sanktpeterburg: izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigkoyu Kommissieyu), 1863, 395. Mihail'in Moskova'daki Knezligi ile ilgili diger ibareler igin bk. A.V. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'me knyaz'ya severnoy rusi v tatarskoy period s 1238 po 1505 g., Tom I (Sanktpeterburg: 1889), 24; V.A. Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy Territorii v Severovostognoy Rusi v X-XIV vv, (Moskva: izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1984), 117.
6Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 10 (Sanktpeterburg: izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigkoyu Kommissieyu, 1885), 137; Simeonovskaya Letopis', (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 18 (Sanktpeterburg: izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1918), 69; M.D. Priselkov, Troitskaya Letopis', Rekonstruktsiya Teksta, (Moskva-Leningrad: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR), 1950, 322; Letopisniy Sbornik Imenuemiy Tverskogo Letopisyu, 395. Mihail ile ilgili olarak ayrica bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'me knyaz'ya, I, 23-24; S.M. Solov'ev, istoriya Rossii s Drevneygih Vremen, Tom II (Moskva: 1988), 151; Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy Territorii v Severovostognoy Rusi, 117; Ozcan, Mogol-Rus iligkileri, 130, 183.
1261'in sonlarina dogru bir tarihte7 Aleksandr'in dorduncu8 ve son oglu olarak dunyaya gelen Daniil'in Moskova Knezligi'ni ne zaman elde ettigi kesin olarak bilinmemektedir. Bu hakkin henuz iki yagindayken kaybettigi babasinin olumunden sonra bir miras olarak olugtugu anlagilmaktadir. Herhalde Moskova'nin onun hakkina dugmesi,Buyuk Knez olan babasinin en kuguk oglu olmasiyla ilgiliydi. Nitekim kendisinden bahsedilen ilk Moskova Knezi Mihail de Yaroslav'in en kuguk ogluydu. Dolayisiyla Moskova muhtemelen Buyuk Knezlerin en kuguk ogluna dugen bir pay olarak goruluyordu ve Daniil'in de burayi pay olarak almasi bu kanun ile ilgiliydi. Bununla birlikte Daniil'in Moskova Knezligi'ni fiili olarak ne zaman ustlendigi hususu kaynaklarda agik bir gekilde ifade edilmemigtir. Kroniklerde bu yonde gegen ilk bilgi 1282'ye tarihlidir.9 Bununla birlikte V.A. Kugkin, Daniil'in 1271'de amcasi Yaroslav Yaroslavig'in olumu ile Moskova'da egemenlik kurdugunu ifade ediyorsa da10 kaynaklarda bundan bir iz bulunmamaktadir. Dahasi Moskova'daki idaresinin 1277'de bile baglamadigini gosteren guglu bir veri vardir. Bu, 1277'de Mengu Timur'un Dedyakov seferine destek veren knezler arasinda Daniil'in adinin zikredilmemesidir.11 Bundan oturu Daniil'in Moskova'da 1277 ile 1282 arasindaki bir tarihte 16 ila 21 yagi arasinda bulundugu bir sirada knezlige bagladigini kabul etmek gerekir.
Daniil Aleksandrovig'in Moskova Knezligi'nin Ba§indaki ilk Yillari ve Agabeyleri Dmitriy ile Andrey Aleksandorvig Arasindaki Mucadelelerde Tutumu (1282-1293)
Daniil 18'li yaglarda tarihte aniden, ancak gok buyuk bir atilimla kendisini gosterdi. Bu sirada Kuzey Rusya, Daniil'in iki agabeyi Buyuk Knez Dmitriy
7 Daniil Aleksandrovig'in dogum tarihi ile ilgili olarak bk. V.A. Kugkin, "Perviy Moskovskiy Knyaz Daniil Aleksandrovig", Otegestvennaya istoriya 1 (1995): 93.
8 Aleksandr'in Dmitri, Andrey ve Daniil'den bagka bir de Vasiliy isimli bir oglu daha vardir.
9Letopis' po Voskresenskomu Spisku, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 7 (Sanktpeterburg: Izdannoe Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1856),176; Novgorodskaya Pervaya Letopis', Stargego i Mladgego izvodov, pod. Redaktsiey i s predisloviem A.N. Nasonova, (Moskva-Leningrad: Izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1950), 325; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 176; Ermolinskaya Letopis', (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 23 (Sanktpeterburg: Izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1910), 92.
10 V.A. Kugkin Daniil'in knezliginin 1271'de Yaroslav Yaroslavig'in olumu ile bagladigini ifade etmektedir. Bk. Kugkin, "Perviy Moskovskiy Knyaz Daniil Aleksandrovig", 95.
11Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 173; Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 153, 155; Sofiyskiy Vremennik,ili Russkaya Letopis s 862 po 1534 god, ^ast 1: s 862 po 1425 god (Moskva: 1820), 286;Simeonovskaya Letopis', 75. Oysaki bu sefere Moskova ile benzer gugte oldugu tahmin edilebilecek Knezler bizzat destek vermiglerdir. Dedyakov seferi ile ilgili olarak bk. Ozcan, Mogol-Rus iligkileri, 252-254.
ile makamini elinden almak için mücadeleye girigen Andrey arasindaki iktidar kavgasinin gölgesinde agir bir gündemden geçiyordu. Büyük Knezlik konusunda büyük hirs sahibi olan, ancak bundan ötürü siyaset dengesini ayarlamakta zorluk çeken Dmitriy her ne kadar yetenekli bir kigi olsa da kargisinda çok kutuplu bir ittifak agi ile kargi kargiya kaldi. Dahasi 1281'de Büyük Knezlik unvani Altin Orda Hani tarafindan feshedilerek yerine Andrey getirilmig ve onun Vladimir'deki makamina yerlegmesi için beraberinde Kavadiy ve Alçeday isimli komutanlar da verilmigti. Adi geçen komutanlar Kuzey Rusya'da pek çok bölgeyi vurup yakip yiktiklari günlerde12 Dmitriy, onlara kargi durmanin bir mana ifade etmedigini görerek Pereyaslavl'i terk ederek Kuzeye dogru çekilmigti. Igte bu son derece tehlikeli günlerde Novgorodlular Büyük Knez üzerine yürürken Daniil de amcasinin oglu Tver Knezi Svyatoslav Yaroslaviç ile birlikte Dmitriy'e kargi sefer düzenledi.13 Bu onun tarihi bir hadisede adinin geçtigi ilk olaydi.
Daniil'in Dmitriy'e kargi bir cephede yer almasinin nedeni kaynaklara yansimamigtir. Bununla birlikte bu, Dmitriy'in diger knezlerin öfkesini çeken tutumunu Moskova Knezi'ne de yansitmasindan ileri geldigi üzerinde durulabilir. Diger taraftan onun tutumunu Dmitriy'in siyasi hayatinin bitmesinin an meselesi oldugunu gördügü ve bundan ötürü de yeni olugabilecek gartlarin nimetlerinden mahrum kalmamak niyetiyle de iligkilendirmek mümkündür. Nitekim Andrey bu sirada Altin Orda Hani'nin huzuruna çikarak Büyük Knezlik yarligini almig bulunuyordu ve Kuzey Rusya'da gimdi bir iktidar degigikligi yaganiyordu. Daniil bunun bölgedeki her geyi degigtirdigini görüyor, bundan ötürü de kendisine ileride yararlanacagi bir konum belirlemeye çaligiyor olsa gerektir.
Dmitriy, etrafindaki çemberin iyice daraldigini görerek Novgorodlularin isteklerine uygun bir anlagmayi ortaya atarak kendisini büyük bir tehditten kurtardi.14 Bunu, yine ayni yil Dnyeper'den Tuna boylarina kadar hâkimiyet kurmug olup Mengü Timur'un ölümünü takip eden süreçte Altin Orda Hanligi'ndan bagimsiz bir tutum takinan Nogay'in yanina gitmesi takip etti.15Burada askerî yardim talep eden Dmitriy'in, Kuzey Rusya meselelerinde
12 Hadiselerin geligimi ile ilgili olarak bk. Özcan, Mogol-Rus iligkileri, 255-257.
13Novgorodskaya Pervaya Letopis', 325; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 176; Ermolinskaya Letopis',
92.
1lNovgorodskaya Pervaya Letopis', 325; Letopismy Sbornik, imenuemty Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 160; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 176.
15Letopismy Sbornik, imenuemty Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 161; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 176; Sofiyskiy Vremennik, 287; Novgorodskaya i Pskovskaya Letopisi, (içinde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 4 (Sanktpeterburg: Izdannoe Po Visoçaygemu Poveleniyu Arheografiçeskoyu Kommissieyu, 1848), 43; Ermolinskaya Letopis', 92. Nogay'in izledigi bagimsiz
etkili olmak isteyen Nogay'dan destek bulmasi zor olmadi. Ayrilikgi Mogol komutaninin askeri desteginin egliginde Kuzey Rusya'ya dönen Dmitriy 1283'te eski konumunu yeniden, ama bu sefer daha da güglü olmak üzere saglamayi bagardi.16 Andrey'in durum kargisinda direnebilecek bir imkani bulunmuyordu. Zira Nogay'in tutumuna kargi Altin Orda Hani Tuda Mengü'nün bir müdahalede bulunmasi demek bir ig savag demekti ve bundan ötürü de Saray sessiz kalmayi tercih etti.17 Bu tercih Andrey'in de sessizliginin kaynagiydi. Tüm bu geligmeler olurken Daniil'in ne gibi bir konum alacagi da elbette önemliydi. Kaynaklarimizda Daniil'in vaziyet kargisinda ne gekilde davrandigina iligkin agik malumat yoktur. Ancak Nogay'in kuvvetlerinin Kuzey Rusya'daki faaliyetleri sirasinda Moskova'nin zarar gördügüne iligkin bir kaydin bulunmamasi, Dmitriy'in Rusya'ya dönmesinden hemen sonra Daniil'in eski Büyük Knez'e ve dolayisiyla Nogay'a biat ettigine igaret eder. Dahasi ikili arasindaki iligkiler hizli bir gekilde iyiye gittigini gösteren emareler de vardir. Nitekim Andrey'in 1288'de Altin Orda Hani Tola Buga'nin yanina giderek Dmitri'den gikayetgi olmasi, bunun üzerine de muhtemelen Algu'nun komutasi altindaki bir ordunun Rusya'ya gönderilmesi18 sirasinda Daniil Dmitri'den yana tavir alarak Tola Buga'nin ordusunu Rusya'dan gikartmasina yardim etmigtir.19 Benzer tutumunu ayni yil Mihail Yaroslavig idaresindeki Tver seferinde Dmitri'nin yaninda yer almasiyla devam ettirmigtir.20 Halbuki bu zamana kadar Daniil Tver Knezligi ile yakin iligkiler kurmugtu ve hatta 1285'te Tver Knezi
politika igin ayrica bk. V.L. Egorov, istorigeskaya geografiya zolotoy ordi v XIII-XIV. vv (Moskva: izdatel'stvo Krasand, 1985), 200; A.A. Gorskiy, Moskva i Orda, (Moskva: Nauka,2005), 14; E.P. Miskov, Politigeskie istoriya Zolotoy Ordi (1236-1313 gg.)(Volgograd: izdatel'stvo Volgogradskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 2003), 122. Nogay'in sinirlari ile ilgili bk. N.I. Veselovskiy, Han iz temnikov zolotoy ordi, Nogay i ego vremya, (Petrograd: Zapiski Rossiskoy Akademii Nauk, 1912), 23.
16Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 161. Hadiselerin geligimi ile ilgili olarak ayrica bk. Özcan, Mogol-Rus iligkileri, 258-259.
17 Hadiselere kargi Tuda Mengü'nün izledigi siyasi tutum ile ilgili olarak bk. Özcan, Mogol-Rus iligkileri, 259.
18Sofiyskiy Vremennik, 289; Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 166; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 178-179. Kaynaklarimiz Mogol ordusunun baginda kimin oldugundan bahsetmezler. Ancak bu kigi daha önce Tola Buga'nin Polonya seferine igtirak etmig olmasindan ötürü Algu olmalidir.
19Sofiyskiy Vremennik, 289; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 178-179. Kaynaklarda ifade edilmiyorsa da bu müttefikligin bu bagarisinda kugkusuz ki Nogay'dan aldiklari askeri yardimin da büyük bir payi vardir. Zira bu dönemde Rusya'daki higbir güg tek bagina Altin Orda idaresine kargi koyabilecek bir güce sahip degildi.
20Letopisniy Sbornik Imenuemiy Tverskogo Letopisyu, 406; Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 167; Sofiyskiy Vremennik, 290; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 179; Novgorodskaya Pervaya Letopis', 326.
Svyatoslav'in Litvanyalilarin uzerine bir sefer duzenleyerek Olegya'ya saldirdigi sirada ona askeri destek de vermigti.21 §imdi Daniil'in Tver Knezligi ile yakinligini bir kenara birakacak derecede Dmitriy ile beraber hareket ettigi gorulmektedir ki bu siyasi tutum degigikligi dikkate deger bir geligmedir. Onun da yardimi ile Dmitriy, 1288'de Tver Knezligi'ne diz gokturmug ve boylelikle Kuzey Rusya'da kurulan Nogay idaresi daha da gug kazanmigtir.22 1242'den itibaren suregelen Altin Orda egemenliginde Ruslar ilk defa Buyuk Han ve Altin Orda Hani haricinde bir egemen ile kargilagiyorlardi. Bunun psikolojik bir yansimasi vardi ve Rusya artik Altin Orda ig siyasetinde yaganan kaosun kendilerine yeni alanlar agtigini yahut ilyas Kemaloglu'nun ifadesi ile hareket alanlarini geniglettigini goruyorlardi23. Ancak ilerleyen donemlerde tam manasini bulacak bu zihniyet degigimini bir kenara birakip hadiselerin oldugu zamana donecek olursak Dmitriy, Mihail'i de itaat altina almasiyla artik Kuzey Rusya'da mutlak bir egemenlik kurdugu bir havayi soluyordu. Bu sirada en guvenilir muttefiki Moskova Knezi Daniil'di. Bununla birlikte 1293'te bu ittifak gok guglu bir sinav vermekle kargi kargiya kalacakti.
Kuzey Rusya'daki Buyuk Degi§im ve Daniil'in Durumu (1293-1296)
1291'de Altin Orda Hanligi tahtina Nogay'in destegi ile yeni bir Han, Tokta oturunca Hanlik igerisindeki gerginlik bir anda kesildi. Zira artik Nogay yeni Altin Orda Harn'm artik kendisi igin bir tehdit olarak gormuyor ve bundan oturu de girigimlerini kendisine kargi bir tutum olarak algilamiyordu. Dahasi, Tokta kendisinden gelen hemen her istegi hizla ve buyuk gevkle de yerine getiriyordu. Bundan oturu de Nogay, Tokta'nin 1293'te kendisinin verdigi gug ile Kuzey Rusya'da Buyuk Knezligi elde etmig olan Dmitriy'in konumunun feshedilerek yerine Andrey'in getirilmesine ses gikarmadi.24 Dolayisiyla Altin Orda Hanligi igerisindeki karmaganin sona ermesi, Kuzey Rusya'daki siyaseti bir anda tamamiyla degigtirdi. Bu degigimi hizli bir gekilde kavrayan Andrey hemen yurdunu terk ederek beraberinde Dmitriy'den gikayetgi pek gok knezle birlikte Saray'a dogru yol almaya
21Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 166; Simeonovskaya Letopis', 81.
22Letopisniy Sbornik Imenuemiy Tverskogo Letopisyu, 406; Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 167; Sofyskiy Vremennik, 290; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 179; Novgorodskaya Pervaya Letopis', 326. Hadiselerle ilgili olarak ayrica bk. A.N. Kurat, Rusya Tarihi, 86; Ozcan, Mogol-Rus iligkileri, 284-285.
23 Soz konusu gorug igin bk. i. Kamalov, Altin Orda ve Rusya, Rusya Uzerindeki Turk-Tatar Etkisi, (istanbul: Otuken Negriyat, 2009), 85. Ayrica bk. Ozcan, Mogol-Rus Iligkileri, 259.
24 Tokta'nin Altin Orda Hanligi tahtina gikmasinin Altin Orda-Nogay iligkilerine yansimasi hususunda bk. Ozcan, Mogol-Rus iligkileri, 285-286.
baglamigti. Daniil ise bu gartlar altinda memleketinde kalarak Dmitriy'den yana bir tutum takindi. Tver Knezi de buna uyunca, gimdi Rusya bir anda yeniden Dmitriy ile Andrey taraftarlari olarak iki cepheye ayrilmig bir hala geldi.25
Andrey ve beraberindeki pek çok knez, Tokta Han'in huzuruna çikmalarindan sonra Büyük Knez Dmitriy ile ilgili gikâyetlerini siraladilar ve bunu Han'in Dmitriy'i azlederek Büyük Knezlik yarligini Andrey'e vermesi takip etti. Ardindan da Andrey'in herhangi bir tehlike olmaksizin Büyük Knezlik merkezi olan Vladimir'e gidigini saglamak üzere kardegi Tudan'in idaresindeki bir orduyu Kuzey Rusya'ya gönderdi.26 Andrey bagta olmak üzere diger bazi Rus knezlerinin de igtirak ettikleri 1293 Kuzey Rusya seferi Dmitri'nin Kuzey Rusya'daki üstün konumunu yok etti. Tudan, Vladimir'i ele geçirip Büyük Knezlik makamina Andrey'i oturttuktan sonra Dmitriy'in merkezi Pereyaslavl'a ilerledi ve bu sirada kargisina çikan yerlegim birimlerini tahrip etti. Pereyaslavl'in zaptinin ardindan Tudan, Daniil Aleksandroviç'in üzerine Moskova'ya dogru ilerledi. Kenti kugatan Mogol ordusu kisa süre içerisinde kentin tahkimatini agmayi bagardi ve kenti yakip yikti. Durum kargisinda direnmenin herhangi bir netice vermeyecegini gören Daniil'in önünde Altin Orda Hani'na itaat etmekten bagka bir çare bulunmuyordu.27 Tudan bundan sonra Tver'e yönelirken28 ardinda Dmitriy'in yaninda bulunan tüm knezlerin itaat altina alindigi yeni bir Rusya birakiyordu. Bu yeni Rusya, sadece Dmitriy'in Kuzey Rusya'da bir g^ olmaktan çekilerek yerine kardegi Andrey'in geçmesi ile sinirli degildi.
Tudan'in seferi, Dmitriy'in yerine Andrey'in Büyük Knezlige getirilmesinden çok daha büyük bir mana tagiyordu. Artik Kuzey Rusya'da Altin Orda merkez idaresi saglanmig ve alternatif bir dünyanin
25 Tokta'nin Altin Orda Hani olmasindan sonra Kuzey Rusya Knezlerinin siyasi tutumlari ile ilgili olarak bk. Gorskiy, Moskva i Orda, 17.
26Novgorodskaya Pervaya Letopis', 327; Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 168, 169; Sofyskiy Vremennik, 290; Novgorodskaya i Pskovskaya Letopisi, 44; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 180; Priselkov, Troitskaya Letopis', 345; Ermolinskaya Letopis', 92. Hadiselerin geligimi ile ilgili ayrica bk. P.V. Golubinskiy, istoriya Smolenskoy Zemli, (Kiev: 1895), 308; A.N. Nasonov, Mongoli i Rus' (istoriya Tatarskoy Politiki na Rusi) (Moskva: izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1940), 75; Solov'ev, istoriya Rossii, 190. Tudan'in ismi kaynaklarda Dyuden olarak geger. Tudan ile ilgili olarak bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 51; Gorskiy, Moskva i Orda, 17.
27 Priselkov, Troitskaya Letopis', 346; Simeonovskaya Letopis', 82. Ayrica bk. V.A. Kugkin, "O Date Osnovaniya Moskovskogo Danilova Monastirya", Voprosu istorii7 (1990): 166. Daniil'in bu sefer sonucunda Mogol hakimiyetini benimsemesi ile ilgili olarak bk. N.M. Karamzin, istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, Tom IV (Sanktpeterburg: 1852), 142.
28 Tudan'in Tver uzerine yurumesi ve buradaki geligmelerle ilgili olarak Ozcan, Mogol-Rus iligkileri, 287.
kurulamayacagini burada bulunan herkese ispat edilmigti. Rus knezleri Altin Orda dunyasindaki gatlaklardan yararlanarak kendilerine bir dunya yaratabilirlerdi; ancak bu, Altin Orda merkez idaresi yikilmadan asla kalici olamazdi. Bu, onlar igin guphesiz onemli bir dersti, onemli bir tecrubeydi. Bununla birlikte bu sirada knezlerin asil meselesi, Dmitriy'in gucunun bertaraf edilmesinden sonra onun topraklarini paylagmak meselesiydi. Buyuk Knez Andrey, makami geregi Vladimir ve Novgorod uzerinde egemenlik kurarken Yaroslavl'knezlerinden Fedor Rostislavig Dmitri'nin merkezi Pereyaslavl'i29, Dmitriy'in oglu olup Andrey'e destek veren Ivan Andrey'den bogalan Kostrom'u30, Bryansk Knezi Aleksandr Glebovig Fedor'dan bogalan Smolensk'i, Roman Mihailovig ise Bryansk'i ellerine gegirmiglerdi.31 Zaman igerisinde bazi bolgeler yeniden el degigtirecek olsa da Dmitriy sonrasi Rusya'da hakim olan gey knezlerin biran evvel daha iyi gartlar igerisinde yagayabilecekleri bolgeleri kapma yarigiydi. Daniil, tipki Tver Knezi Mihail gibi Dmitriy'in yaninda yer almalarinin cezasini bu firsat doneminden yararlanamamakla gekiyorlardi. Bununla birlikte onlarin herhalde buna aldiracaklari yoktu, zira hayatta kalmalari bile gansti. Muhtemelen kendileri de bunu bu gekilde degerlendiriyorlardi. Bununla birlikte onlar da bu degigim doneminin igerisinde yer alan kimseler olduklari igin gok farkli bir donemin igerisine girdiklerini goruyorlardi. Artik eskiden oldugu gibi knezlerin belirli bir merkeze sahip olup hayatlari boyunca burada idare surmeleri devri bitmig ve yerini daha bagka bolgelere yayilabilmelerinin mumkun oldugu yahut topraklarini bir bagkasina birakarak daha iyi konumdaki bir kentte idare surebilecekleri bir donem almigti. Hem de bunu yapmak igin Altin Orda Hani'ndan izin almalarina da gerek yoktu. Artik Rus knezleri yayilmaci birer fatihe donugmenin egigindeydiler ve bu sirada paylagimdan nasiplerini alamamig olmalari iki knez Daniil ve Mihail igin pek de bir mana ifade etmiyordu. Gelecek bu iki kentin olacakti ve Daniil de Mihail de bunu baglatan insanlar olacakti.
Tudan'in seferinin sonlanmasindan sonra Rusya'daki en buyuk gug Buyuk Knez Andrey ve muttefikleri Yaroslavl' ve Pereyaslavl Knezi Fedor Rostislavig ile Rostov Knezi Konstantin Borisovig ittifakiydi. Buna bir sure
29Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 180; Priselkov, Troitskaya Letopis', 347. Lavrentskiy'de ise Fedor'un Yaroslavl'i aldigindan bahsedilir ki bu durum Fedor'un zaten bu esnada buranin hakimi olmasi nedeni ile yanlig bir kayit oldugu anlagilmaktadir. Bk. Lavrent'evskaya Letopis', (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 1 (Leningrad: Izdannoe Arheografigeskoyu Komissieyu Akademii Nauk SSSR, 1927), 483.
30 Solov'ev, istoriya Rossii, 190; Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 52.
31 Karamzin, istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, 144; Golubinskiy, istoriya Smolenskoy Zemli, 308; A.A. Gorskiy, Russkie Zemli v XIII i XIVvekah (Moskva: 1996), 37.
sonra Rostov Knezi'nin kizi ile evlenen Tver Knezi Mihail de dahil olduysa da bir süre sonra bu baglagikliktan gikip bagimsiz bir tutum sergileyen Daniil'in yaninda saf tuttu. Bu ikili ittifaka Pereyaslavl Knezi Ivan'in da dahil olmasi Rusya'da iki kutuplu dünyayi yeniden yaratiyordu. Daha önce Dmitriy ile Andrey'in bagini gektigi kutuplagma yeniden ortaya gikmigti. Ilk kutuplagmanin muzafferleri topraklar almakla zaferlerini kutlamiglardi. Bu yeni kutuplagmanin muzafferlerinin ödülü Rusya'nin egemenlik mücadelesine girmelerine imkan taniyacak bir Rusya'ya egemen olmalari olacakti.
Kuzey Rusya'da Büyük Kutuplagma ve Daniil'in Yükseli§i (1296-1301)
1296'da muhtemelen Andrey ile yegeni Ivan Dmitriyevig arasinda Pereyaslavl' egemenligi meselesiyle ateglenen anlagmazlik32knezler arasindaki kutuplagmayi bir anda Kuzey Rusya'yi ig savagin egigine getirdi.33 Elbette bu durum igerisinde en güglü olan kigi Mogol Hani'nin kabulü ile Büyük Knezlik makamini elinde tutan Andrey'di. Büyük Knez Pereyaslavl' hususunu görügmek üzere Tokta Han'in huzuruna giderek kendisini bilgilendirdi ve rakip knezlerle ilgili gikayetlerini siraladi. Andrey bunu yaparken muhtemelen daha önceki yillarda Altin Orda Hanlarinin Büyük Knezlerin gikayetlerini sorugturmaya gerek kalmadan dinleyip Kuzey Rusya'ya ordu sevk etmelerini hatirliyor ve dileginin hemen yerine getirilecegini ümit ediyordu. Fakat Tokta'nin karari bekledigi gibi olmadi ve gikayetlerin yerinden sorugturulmasi igin Nevr ve Oleks isimli iki elgisini34 Kuzey Rusya'ya gönderdi. Bunu daha önce Mogol idaresi altinda Rusya'da görülmeyen bir gekilde Büyük Knezlik merkezi Vladimir'de knezler arasi bir toplantinin tertip edilmesi izledi. Knezler arasindaki kutuplagma toplanti ile ilgili bilgi veren kaynaklara yansimigtir. Buradaki bilgilere göre bir tarafta Andrey Aleksandrovig, Fedor Rostislavig ile Rostov Knezi Konstantin bulunuyor, diger tarafta ise Tver Knezi Mihail Yaroslavig ile Moskova Knezi Daniil yer aliyor ve müttefikleri Pereyaslavl Knezi Ivan ise -muhtemelen Han'in yanina gitmig olmasindan ötürü- bir boyar35 tarafindan temsil
32 Bu görüg igin ayrica bk. A.V. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'me knyaz'ya severnoy rusi v tatarskoy period s 1238 po 1505 g., Tom II (Sanktpeterburg: 1891), 7.
33Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 171; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 181; Sofiyskiy Vremennik, 291.
34 Tüm kaynaklarda bu iki görevliden "posol" yani elgi olarak bahsedilir. Ancak sadece Troits vakayinamesinde ordu komutani olarak gösterilir. Bk. Priselkov, Troitskaya Letopis', 347. Onlarin Kuzey Rusya'da herhangi bir yikimda bulunmamalari onlarin diger vakayinamelerde oldugu gibi elgi olduklarini göstermektedir.
35 Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 57.
ediyordu.36 Toplantida Rus knezleri ile Mogol komutanlarindan bagka Saray kenti imami Ismail ile Semeon isimli bir din adami da hazir bulunuyordu.37
Toplantida gorugulen hususlar kaynaklara yansimamigtir. Ancak gorugmenin son derece sert gegtigi ve hatta kan dokulmenin de egigine gelindigi, gerginligin ancak gorevlilerin araya girmesiyle yatigtirabildigi gorulmektedir. Ancak nihayetinde aralarinda bir uzlagi saglanmadi ve dahasi muzakere sirasinda yagananlardan oturu toplanti knezler arasindaki sorunlari daha da derinlegtirerek aralarinda buyuk bir dugmanligin dogmasina neden oldu.38 Artik knezler diplomasinin susmasi durumunda silahlarin gekilmesi gerektigini iyi biliyorlardi. Ilk harekete gegen, agabeyi Dmitriy ile mucadelesi sirasinda zamanlamanin ne kadar onemli oldugunu pek gok kez deneyimlemig Andrey oldu.
Pereyaslavl' Knezi Ivan'in, topraklarini Tver Knezi Mihail'e emanet ederek Vladimir'deki toplantidan bir sure once Altin Orda Hani'nin huzuruna gikmak uzere kenti terk etmesini firsat bilen Andrey, Pereyaslavl'a dogru harekete gegerken yolu ondan boyle bir hareket bekleyen Daniil ve Mihail tarafindan Yur'ev yakinlarinda kesildi. Andrey'in bu geligme kargisinda gagkinliga ugradigini dugunmek hig de zor degildir. Pereyaslavl'i kolaylikla zapt edecegini hesap eden Andrey'in onunde gimdi iki segenek bulunuyordu. Elinde bulundurdugu muhtemelen sinirli birliklerle daha hazir olduklari muhakkak olan Daniil ve Mihail'in ittifak gucuyle garpigmak yahut onlarla uzlagmak. Yaninda muttefikleri olmadan Moskova ve Tver ittifaki ile yuz yuze gelmesi, onu sonu muhtemelen yenilgi olabilecek bir gatigmaya dogru itiyordu. Boyle bir gelecekle kargilagmaya hazir olmayan Andrey
36Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 171; Simeonovskaya Letopis', 83; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 181; Priselkov, Troitskaya Letopis', 347-348; Ermolinskaya Letopis', 94. Bununla birlikte listeye Ivan Dmitriyevig'in de eklendigi kaynaklar vardir. Bk. Sofiyskiy Vremennik, 291; Novgorodskaya i Pskovskaya Letopisi, 45.
37Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 181; Sofiyskiy Vremennik, 291; Novgorodskaya i Pskovskaya Letopisi, 45. Ayrica bk. A.A. Gorskiy, "Moskva, Tver i Orda v 1300-1339 godah", Voprosu istorii 4 (1995): 37. Nikon kroniginden sadece Simeon'un ismi verilmigtir. Bk. Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 171.
38Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 171; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 181; Sofiyskiy Vremennik, 291; Novgorodskaya i Pskovskaya Letopisi, 45; Simeonovskaya Letopis', 83; Ermolinskaya Letopis', 94. Ayrica bk. Karamzin, istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, 158. Ekzempliyarskiy ise kongre sonucunda knezlerin anlagmalarindan bahseder, ancak bu anlagmanin neleri igerdiginden bahsetmez. Bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 57. Benzer bir görüg de S.M. Solov'ev ve kendisini takiple G. Vernadsky tarafindan ileri sürülmügtür. Onlara göre toplanti sonrasinda bir anlagma saglanmigtir. Buna göre knezler toplantiya katilmayan knezler üzerindeki girigimlerinde bagimsiz olacaklardir. Bk. Solov'ev, istoriya Rossii, 191; G. Vernadsky, Mogollar ve Rusya, gev. E.B. Özbilgen (Istanbul: Selenge yay., 2007), 236.
yegenleri Daniil ve Mihail'e elgi göndererek bir anlagma sundu.39 Yur'ev uzlagisinin ilkeleri ne yazik ki kaynaklara yansimamigtir.40 Bununla birlikte anlagmanin Pereyaslavl'in gelecegi meselesinin Tokta Han'in kararina birakilacagi karari ile ilgili oldugu dügünülebilir ki hadiselerin sonunda Pereyaslavl' yine Ivan'in elinde kaldi.41 Böylelikle 1296 krizi Daniil ve müttefikleri igin Büyük Knez ve müttefiklerine kargi elde ettikleri büyük bir zafere dönügtü. Bunu hem Andrey ile girigtikleri kontrollü bir soguk savag ile hem de Ivan üzerinden Han ile kurduklari diplomatik temas ile elde etmiglerdi. Artik onlar, Büyük Knezlik makamini ellerinde tutmamalarina ragmen Kuzey Rusya'da hadiseleri gekillendiren bir müttefik güce dönügmüglerdi. Bunun onlarin kendilerine güvenlerini daha da artirdigini dügünmek hig de zor degildir. Nitekim hadiselerden sonra aldiklari kararlar da bu psikolojik duruma igaret etmektedir.
Yur'ev uzlagisi ve Pereyaslavl'in Ivan'in elinde kalmasinin ardindan bu sirada 32 yaginda bulunan Moskova Knezi Daniil, Rostov Knezi Konstantin ile temasa gegerek bir evlilik iligkisi igerisine girmeye tegebbüs etti.42 Daniil'in bir diger cephede yer alan Konstantin ile bu seviyede bir iligki kurmasi yeni bir agilim igerisine girmeye tegebbüs ettigine igaret eder. Bununla birlikte üg sene sonra 1299'da Andrey'in en önemli müttefiki Fedor'un ölümü43 bir anda Rusya'daki geligmeleri derinden sarsti. Muhtemelen Fedor'un topraklarinin paylagilmasi ile ilgili sorunlar Knezler arasinda gimdilik bir kenara birakilmig anlagmazliklari yeniden alevlendirdi. Neticede 1301'de gerginlik o denli yüksek bir seviyeye gikti ki Knezler arasinda Dmitrov'da yeni bir toplanti tertip edildi. Ancak bu sefer toplanti katilimcilar Andrey Aleksandrovig ile Daniil Aleksandrovig, Mihail Yaroslavig ve Ivan Dmitriyevig arasinda bir uzlagi ile son buldu.44 Ancak bu uzlagi hangi esaslara dayaniyordu, bu
39Lavrent'evskaya Letopis', 484; Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 171; Simeonovskaya Letopis', 84; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 181; Priselkov, Troitskaya Letopis', 348; Ermolinskaya Letopis', 94. Hadiseler igin ayrica bk. Karamzin, istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, 158; Solov'ev, istoriya Rossii, 191; Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 57.
40 J. Fennel ise knezler arasinda Vladimir'de bir toplanti daha düzenlenmesinin kararlagtirildigini ifade etmigtir. Bk. J.L. Fennell, The Crisis of Medieval Russia 1200-1304, (London-New York: Longman Press, 1990), 151. Ancak degerli bilim adaminin burada bir kronolojik hayata dügtügü anlagilmakatdir.
41Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 170. Ayrica bk. Solov'ev, istoriya Rossii, 190.
42 Bu evlilik igin bk. Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 171; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 181.
43Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 182; Sofyskiy Vremennik, 291. Lavrentiev kroniginde ise bu tarih 1300 olarak ifade edilmigtir. Bk. Lavrent'evskaya Letopis', 485.
44 DSmitrov toplantisiyla ilgili olarak bk. Lavrent'evskaya Letopis', 485-486;Priselkov, Troitskaya
Letopis', 349; Simeonovskaya Letopis', 85. Ayrica bk. Özcan, Mogol-Rus iligkileri, 297.
kaynaklara yansimamigtir. Bununla birlikte knezlerin memleketlerine donmelerinden sonra askeri bir mucadele hazirligina girigmemeleri her iki cephenin de Kuzey Rusya'daki siyasi vaziyeti oldugu gibi kabul ettikleri bir manzarayi onumuze getirmektedir. Bununla birlikte kisa sure sonra yaganan geligmeler Rusya'daki siyasi vaziyeti hig beklenmedik bir sinavla kargi kargiya birakacakti.
1301 Dmitrov toplantisi Andrey ile Mihail-Daniil cephesi arasindaki sorunlari bir neticeye baglayarak gerginligi sona erdirmigse de bu sefer de bir sure gegtikten sonra Tver Knezi Mihail ile Pereyaslavl' Knezi Ivan arasindaki iligkiler bozuldu.45 Bu geligmenin nedeni hususunda kaynaklarda herhangi bir ipucu bulunmamaktadir. Ancak daha sonra da gorugecegi uzere Pereyaslavl' Knezi Ivan'in olumuyle ilgili kayitlarda sagliginda topraklarini Moskova Knezi Daniil'e miras biraktiginin ifade edilmesi46, Mihail ile arasinin bozulmasinin temel sebebi olsa gerektir.47 Zira son derece gergin gegen Vladimir toplantisindan sonra yukarida da ifade edildigi uzere topraklarini Mihail'e emanet etmigken gimdi gartlarin iyilegtigi bir durumda tercihini Daniil'den yana koymasi guphesiz ki Mihail tarafindan hakkaniyetli bir tutum olarak degerlendirilmiyordu.48 Mihail bu tercihin de etkisiyle kisa bir sure sonra Buyuk Knez Andrey'e yakinlagmaya bagladi49. Daniil'in ise daha bagka planlari vardi. Artik Daniil-Mihail ittifaki dagilmak uzereydi ve knezler artik yol ayrimindaydilar. Ancak aslinda Daniil'in daha farkli planlari vardi.
Gucunun Zirvesinde Bir Knez: Daniil'in Kolomna ve Pereyaslavl'i Ele Gegirmesi ve Bunun Rusya'nin Gelecegi Uzerindeki Tesirleri
Daniil, Dmitrov toplantisinin tamamlanmasindan kisa sure sonra yeni bir gundem igerisine girmigti. Bu, Ryazan Knezligi'nde yaganan taht mucadelelerinin50 "kuguk fetihler gagi"nda Daniil'in genigleme egilimlerini kigkirtmasiyla ilgiliydi. Bu sirada 40'li yaglarinin baginda bulunan Daniil hizla gucunu organize ederek Ryazan'a dogru ilerledi ve 1301'de aralarinda Mogol askerlerinin de bulundugu Ryazan ordusunu dagitmakla kalmadi, knezleri
i5Lavrent'euskaya Letopis', 486; Letopisniy Sbornik, imenuemty Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 173; Priselkov, Troitskaya Letopis', 349.
i6Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 183; Priselkov, Troitskaya Letopis', 350.
47 A.V. Ekzempliyarskiy ise Tver Knezinin Ivan'dan topraklarinin en azindan bir kismini istemig olabilecegi gibi bir dugunce igerisine kapilmigtir. Bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 57.
48 A.V. Ekzempliyarskiy ise Mihail'in Ivan'dan topraklarinin bir kismini talep etmig olabilecegini belirtmektedir. Ekzempliyarskiy'in gorugu igin bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 57.
49 Gorskiy, Moskva i Orda, 28.
50 Soz konusu mucadelelerle ilgili olarak bk. Gorskiy, Moskva i Orda, 29.
Konstantin'i de esir etmeyi bagardi.51 Bu zafer ona Kolomna gibi stratejik bir kentin Moskova'ya baglanmasi gibi son derece ehemmiyetli bir netice vermigti. Zira burasi Vladimir ile itil irmagini birbirine baglayan yolun odak noktasinda bulunmakla kalmiyor, ayni zamanda bolgenin ana ticaret yolunun da kontrolunun saglanmasinda ozel bir oneme sahip bulunuyordu. Boylelikle Daniil bir anda Vladimir'den Ryazan'a uzanan yolda ciddi bir gug olarak belirerek bir ticaret aktoru haline gelmig oluyordu. Bu, kendisinin Kuzey Rusya igerisindeki konumunu guglendirmesi ve ayni zamanda Moskova Knezligi'nin gelecegi agisindan da onemliydi. Ancak Kolomna'nin ele gegirilmesinin tarih igerisindeki yeri sadece Daniil'in tarihi ile sinirli degildi.
Daniil'in Kolomna'yi zapti, Tokta'nin Hanligi ile birlikte bag gosteren belirli bir bolgeyi egemenlik altina almak igin Han'dan izin almak zorunlulugunun ortadan kalktigi bu yeni donem igerisinde gergeklegen ilk fetihti. Daha once knezler Dmitriy'in gucunun bertaraf edilmesinden sonra ellerinde bulunan yerlere yenilerini katmig veya gartlari daha uygun kentleri kendilerininkiyle degigerek konumlarini guglendirmiglerdi. Ancak bunlardan higbirisi zorla gergeklegmemigti. Oysa Daniil, gimdi, Tokta Han'dan izin almadan bir fetih hareketine girigiyor ve Kuzey Rusya'da bir fatih olarak beliriyordu. Kuzey Rusya'da 1243'ten beri devam eden Mogol egemenligi igerisinde bu bir ilkti. Dahasi bunu Mogol askerlerinin de saflarinda yer aldigi bir orduya kargi yapiyordu. Kolomna'nin Daniil tarafindan fethi Rus tarihinin bu evresi igin gergek bir devrimdi.
A.N. Nasanov, Kolomna'nin fethinin tarihi onemini iyi fark etmig bir tarihgi olarak Daniil'in bu girigimini Altin Orda'dan ayrilikgi bir politika takip etmesine baglamigtir.52 Bu iddia elbette gok curetkardir, ancak Daniil'in bundan sonraki tutumuna bakildiginda gergegi yansitmaz. Oncelikle Altin Orda Hani Tokta'nin -gagilacak bir gekilde- Daniil'in faaliyetlerine kargi bir cezalandirma seferine karar vermemesi Moskova Knezi'nin davramgmm
51Lavrent'evskaya Letopis', 486; Priselkov, Troitskaya Letopis', 350; Simeonovskaya Letopis', 85; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 183; Kniga Stepennaya Tsarskogo Rodosloviya, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 21, ^ast 1 (Sanktpeterburg: Izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1908), 297. Hadise Nikon kroniginde de anlatilir. Ancak burada 1300 tarihine tarihlenmigtir. Bk. Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 173. Ryazan Knezi 1306'da Moskova'daki esareti sirasinda oldürülecektir. Bk. Priselkov, Troitskaya Letopis', 352; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 184. G. Vernadsky Ryazan ordusundaki Mogol askerlerini, bu bolgedeki Mogol baskakinin kuvvetleri ile iligkilendirir. Bk. Vernadsky, Mogollar ve Rusya, 236. Ryazan'da Mogol baskakinin bulunduguna igaret eden veriler varsa da bu iddianin ayrica degerlendirilmesi gerekir. Fakat gimdilik kaynaklarda bu yonde bir bilginin bulunmadigini ifade edelim.
52 Nasonov, Mongoli i Rus', 80.
Hanliga kargi bir bagimsizlik tutumu olarak degerlendirilmedigini göstermekle A.N. Nasanov'un görügünü zayiflatmaktadir. Bu görüg yerine gunu savunmak daha dogrudur: Daniil, Kolomna'yi ele gegirme iradesi göstermekle Rus knezlerinin bagimsizliklarinin yolunu agan ki§i olmugtur. Nitekim Daniil'in fethi ile birlikte Rus knezleri, birkag yildir deneyimledikleri Han'in rizasini almadan gegitli bölgeleri ele gegirebilecekleri ortamin birbirlerine kargi askeri saldirilara kadar varabileceklerini gördüler. Igte bu gergek bir devrimdi, Kolomna'nin zapti degil, zihni degigimde gergeklegen bir devrim. Tokta'nin tutumu ile desteklenen bu devrimle Rus tarihi kendi igerisinde evrimlegebilecegi bir ortam bulmugtu ve bu ortam sonunda onlara birlegik, tek bir Rus devletinin dogmasi ile sonunda özgürlüklerini getirecekti.
Kolomna'da egemenlik saglamak bu sirada 40'li yaglarinin baginda bulunan Daniil igin gu ana degin elde ettigi en önemli bagariydi. Ancak kisa süre sonra kargi kargiya kalacagi bir firsat ve bunun igin bütün siyasi hayatini bir riske atmasi bu büyük bagarinin sadece bir baglangig oldugunu herkese gösterecekti.
Moskova Knezi Daniil Aleksandrovig'in Kolomna'yi ele gegirmesinden hemen sonra Pereyaslavl' Knezi Ivan Dmitriyevig'in 15 Mayis 1302'de ölümü53 bu yillarda birbiri ardina önemli geligmelere sahne olan Kuzey Rusya'daki sikintili ortami daha da gerdi. Bunun asil nedeni Ivan'in arkasinda bir ogul veya kardeg birakmamasi54, bundan ötürü de Pereyaslavl'daki egemenlik haklarinin -yukarida da ifade edildigi üzere-vasiyeti uyarinca Moskova Knezi olan amcasi Daniil'e gegmesiydi.55 Bununla birlikte bu türden geligmeleri hig kagirmak niyetinde olmayan ve her zaman hizli hareket ederek durumu kendi lehine oldubittiye getirme aligkanligina sahip olan bir kigi bu hukuki karari tanimaya hig de niyetli degildi.
Bu kigi tahmin edilecegi üzere Büyük Knez Andrey'den bagkasi degildi. Ivan'in ölümünün üzerinden gok gegmeden Andrey'in memurlari
53Lavrent'evskaya Letopis', 486; Simeonovskaya Letopis', 85; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 183; Priselkov, Troitskaya Letopis', 350. Nikon ve Sofiskiy kroniklerinde ise 1302 tarihi ifade edilir. Bk. Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 174; Sofiyskiy Vremennik, 293. Konuyu anlatan yazarlarda farkli tarihler ileri sürmüglerdir. Bu görüglerle ilgili olarak bk. Özcan, Mogol-Rus iligkileri, 299.
54 Onun birisi Ivan digeri de Aleksandr isimlerinde iki kardegi daha vardi. Ancak bunlar kendisinden önce ölmüglerdir. Bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'me knyaz'ya, I, 52; Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy TerritoriiSeverovostognoy Rusi, 127.
55Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 174; Simeonovskaya Letopis', 85; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 183; Priselkov, Troitskaya Letopis', 350. Ayrica bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 58. Bu miras ile ilgili olarak kaynaklarda verilen bilgilerin degerlendirilmesi igin bk. Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy TerritoriiSeverovostognoy Rusi, 128. Ayrica bk. Kurat, Rusya Tarihi, 90.
Pereyaslavl'da ortaya giktilar ve kente egemen olmayi bagardilar. Aslinda bunu yaparken tamamen haksiz da sayilmazdi. Zira burasi Mogol egemenligindeki ilk Büyük Knez Yaroslav Vsevolodovig ve ilk ardillari zamaninda Büyük Knezlik hükmü altinda degerlendiriliyordu56 ve bu agidan Andrey'in aldigi karar da eski mirasin yeniden saglanmasindan bagka bir gey degildi. Bununla birlikte Aleksandr Nevskiy'in ölümünden itibaren bu durum aslinda degigmig ve bu degigim de kurumsallagmigti. Nitekim Aleksandr Nevskiy'in oglu Dmitriy'in Knezlik merkezi Pereyaslavl'di57 ve o bu kenti Büyük Knezligin amcalari tarafindan sürdürüldügü yillarda da korumugtu. Tudan'in seferinden sonraki süregte de Pereyaslavl' Büyük Knezlik sinirlari igerisinde olmamigti. Nitekim burasi önce Fedor Rostislavig58, ardindan kardegi Andrey'in Büyük Knezligini tanimak durumunda kalan Dmitriy'in elinde kalmig59, onun ölümünden sonra da -kisa süreli olarak Andrey'in egemenligi harig60- oglu Ivan'in eline gegmigti.61 Yani, Andrey'in burada iddia edebilecegi hukuki hak ortadan kalkali gok uzun zaman olmugtu ve kimsenin de bu eski hukuka dayanarak Andrey'in girigimini hukuki olarak degerlendirmesi mümkün degildi. Özellikle de kentin kendisine miras birakildigi Daniil'in.
Daniil, Pereyaslavl'daki geligmelerin beklenmedik bir hal almasi üzerine hizla hareket ederek güglerini bir araya getirdi ve 1302'nin Kasim ayinda62 Pereyaslavl'a göndererek kenti ele gegirdi. Pereyaslavl'da bulunan Büyük Knezlik görevlileri ise durum kargisinda burada duramayacak efendilerinin yanina kagarlarken63 kisa süre sonra kent Daniil'in oglu Yuri'nin geligine sahne oluyordu. Eski Büyük Knez Dmitriy'in merkezi artik Daniil'in oglu Yuri'nin Knezlik merkezi haline gelmigti.64
56 Buranin Büyük Knezlik sinirlari iginde olmasi durumu ile ilgili olarak bk. Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy Territorii v Severovostognoy Rusi, 113, 127-128; Gorskiy, Moskva i Orda, 19.
57 Mesela bk. Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 151.
58Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 180; Priselkov, Troitskaya Letopis', 347.
59 Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 52.
60Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 181.
61Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 170.
62 Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy TerritoriiSeverovostognoy Rusi, 128.
63Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 174; Simeonovskaya Letopis', 85; Priselkov, Troitskaya Letopis', 350; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 183; Sofiyskiy Vremennik, 293. Hadiseler Lavrentiev kroniginde de anlatilir, ancak mahduttur. Bk. Lavrent'evskaya Letopis', 486. Ayrica bk. Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 58. Bazi bilim adamlari ise Andrey'in görevlilerinin kentten Daniil'in birlikleri tarafindan kovulduklarini ifade eder. Bk. Nasonov, Mongoli i Rus', 81; Vernadsky, Mogollar ve Rusya, 236; Solov'ev, istoriya Rossii, 191. Ancak kaynakta gegen ifade "sbejali" yani kagtiklari §eklindedir.
64Simeonovskaya Letopis', 86; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 183; Priselkov, Troitskaya Letopis', 351.
Daniil'in yayilma politikasinin ikinci agamasi olan Pereyaslavl baskini, Moskova Knezligi'nin agik bir govde gosterisiydi. Bu son derece onemli kentin Buyuk Knez Andrey tarafindan bir oldubittiye getirilerek ele gegirilmesine kargin Daniil'in buraya bizzat bir ordu sevk ederek Buyuk Knezlik memurlarini kentten gikarmasi, burada idare kurmasi ve buna Kuzey Rusya'da hig kimsenin kargi koyamamasi henuz 40'li yaglarinin baginda bulunan Daniil igin siyasi kariyerinin zirvesiydi. Artik Daniil yaratacak oldugu tarihinin tam egiginde bulunuyordu ve oyle gorunuyor ki Kuzey Rusya'da higbir knez, Buyuk Knez olan amcasi da dahil, onun kadar guglu bir halde degildi. Daniil'in bir knez olarak gucu tek bagina Buyuk Knezligin uzerine gikmigti. Bu gimdiye kadar higbir knezin elde ettigi turde bir gug degildi, bu kelimenin tam manasiyla gergek bir gug demekti. Ote yandan Pereyaslavl'in zaptinin Moskova'ya dogrudan, somut katkilari vardi ve bunlar knezligin yukseliginde etkiliydi.
Daniil Aleksandrovig Zamaninda Moskova'nin Geli§imine Genel Bir Baki§ ve Daniil Aleksandrovig'in Olumu
Pereyaslavl'in Moskova'nin eline gegmesiyle Daniil gimdi egemenligini kuzey bolgelere dogru yaymig oluyordu ve bu, Moskova'nin Yaroslavl' ile baglantisinin saglanmasi agisindan son derece onemliydi. Belki buradan hareketle Daniil'in hedefi Yaroslavl' da olabilirdi. Yahut Yaroslavl' uzerinden buranin da kuzeydogusunda yer alan bolgenin kurk ve deri gibi kaynaklarina da erigebilirdi ve bu da Moskova'nin gelirlerinin daha da artmasi demekti. Bunlarin hepsi birer ihtimaldi. Ancak ihtimalden ote Pereyaslavl'in ele gegirilmesiyle Moskova Knezligi Daniil'in knezliginden bu yana sinirlarini iki kat buyuyerek 100-150 kilometrekarelik bir geniglige ulagmigti.65 Bu onu kuguk olgekte de olsa bir Fatih yapiyordu. Bu yonu ile Daniil'i tarihte kiyaslayabilecek pek gok kigi vardir. Bununla birlikte onun tarihi ile Anadolu'nun batisinda askeri gucunu bir beylik gucu haline getirmeyi bagarabilen ve bir bolge gucune donugturen Osman Gazi'nin tarihi arasinda gegitli benzerlikler vardir. Ilerleyen yillarda bu iki onemli tarihi gahsiyet arasindaki benzerliklerin odak noktasinda oldugu bir inceleme yapmayi dugundugumuz igin burada kisaca ifade etmek lazim gelirse Mogol egemenligi altindaki iki farkli ulkede, ayni tarihlerde varlik gosteren bu iki kiginin hayatindaki paralellikler dikkat gekici bir boyuttadir. Bir agidan bakildiginda onlarin hayatlarinin Mogol egemenliginin bir yansimasi oldugunu da ifade etmek gerekir.
65 V. Galkin, "Velikoe Moskovskoe Knyajenie", istorigeskiy Jurnal 9 (1938): 43; Nasonov, Mongoli i Rus', 80-81.
Daniil'in Pereyaslavl'i ele gegirmesi, dahasi bunu Buyuk Knezin adamlarinin buradan gikmak zorunda kalacaklari gekilde gergeklegtirmesi Andrey igin buyuk bir prestij kaybiydi. Bunun uzerine hayati boyunca yaptigi geyi bir kez daha yapti ve durumdan gikayetgi olmak uzere Altin Orda Hani Tokta'nin huzuruna gikmak uzere Saray'a gitti.66 Muhtemelen rakibinin cezalandirilacagini umit ediyordu. Fakat bu sirada, Daniil Aleksandrovig henuz 42 yaginda bulundugu bir sirada 5 Mart 1303'te hayatini kaybetti ve Mihail Kilisesine gomuldu.67 Oldugu sirada Moskova Knezligi, Zvenigorod'tan Kolomna'ya ve kuzeyde Perepaslavl'a kadar uzanan gok genig bir sinira sahip olmaktan bagka ekonomisiyle, askeri unsurlari ile ve -oyle anlagiliyor ki- nufusu ile Rusya'nin en onemli gucu haline gelmig bulunuyordu. Knez gok sevdigi Moskova'da gomulurken Moskova Knezligi'nin bagina en buyuk oglu Yuri gegti. Kaynaklarda eginin ismine rastlanmamakla birlikte Yuri'den bagka Ivan, Aleksandr, Boris ve Afanasi adli ogullari vardi. Onlar her ne kadar gegitli bolgelerin idaresini elde ettilerse de agabeylerinin hakimiyetini mutlak bir gekilde benimseyerek yaninda yer aldilar68 ve Moskova Knezligi'nin yukseliginde egit derecede roller ustlendiler.
Daniil'in idaresi sirasinda Moskova'daki mimari galigmalarla ilgili veriler son derece sinirlidir. Tudan'in seferi sirasinda Moskova'nin yakilip
66Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 174; Priselkov, Troitskaya Letopis', 350, 351; Letopis' po Voskresenskomu Spisku, 183-184; Sofiyskiy Vremennik, 293. Ayrica bk. Karamzin, istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, 159-160; Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy TerritoriiSeverovostognoy Rusi, 129. Lavrentiev kroniginde ise bu geligmeler anlatilmadan, Ivan'in ölümünü takip eden sonbaharda Andrey'in Tatar'a yani Altin Orda Hani'nin huzuruna gittigi ifade edilir ve bundan sonra da Daniil'in Pereyaslavl'a yerlegtiginden bahsedilir. Bk. Lavrent'evskaya Letopis', 486. Buradaki kayittan hareket eden ve diger kaynaklardaki bilgileri kullanan A.A. Gorskiy de Andrey'in Pereyaslavl'a 1302 Mayisindan sonra görevlilerini yolladigi, sonbaharda da Tokta Han'in huzuruna gikmak üzere memleketini terk ettigini, ancak bundan sonra 1302'nin sonlarinda Daniil'in kente egemen oldugunu degerlendirmigtir. Bk. Gorskiy, "Moskva, Tver i Orda v 1300-1339 godah", 35. Aslinda hadiseleri buradaki kronolojiye göre kurmak da mümkündür ve mantikli yönleri de vardir. Ancak Andrey'in Han'in yanina ancak Daniil'in girigiminden sonra gitmig oldugunu dügünmek hadiselerin geligimi agisindan daha makuldür. Ancak elbette bu görüg, daha spesifik bir incelemenin neticesine täbidir.
67Lavrent'evskaya Letopis', 486; Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, 174; Sofiyskiy Vremennik 85; Priselkov, Troitskaya Letopis', 351; Sofiyskiy Vremennik, 293; Ermolinskaya Letopis', 96. Tarih ile ilgili olarak ayrica bk. N.G. Berejkov, Hronologiya Russkogo Letopisaniya (Moskva: Izdatel'stvo Akademii Nauk, 1963), 123; Kugkin, Formirovanie Gosudarstvennoy TerritoriiSeverovostognoy Rusi, 130; N.I. Kostomarov, Russkaya istoriya v Jizneopisaniyah ee Glavneygih Deyateley, Kniga I (Moskva: Izdatel'stvo Kniga, 1990), 171; Ekzempliyarskiy, Velikiei udel'nie knyaz'ya, I, 59.
68 Kostomarov, Russkaya istoriya, 178; Galkin, "Velikoe Moskovskoe Knyajenie", 48.
yikilmasina kargin bundan hangi binalarin zarar gördügüne iligkin bir bilginin bulunmamasi bu yillarda Moskova'daki yapilarin görkemli olmadigi hususunda bir kanaat uyandirmaktadir. Bununla birlikte XIII. yüzyilin sonlarinda kentte bir inga faaliyetinin olduguna iligkin bazi ipuglari vardir. Moskova'da inga edilmig Daniilo manastirinin igte bu sirada ortaya kondugu anlagilmaktadir.69 Yine Kremlin'de gergeklegtirilen kazilarda da 1280-1290'a tarihli tag bloklar ele gegmigtir.70 Elbette bu buluntular, Daniil'in knezligi döneminde Moskova'nin daha önceki yillara göre daha da zenginlegtiginin bir göstergesi olmakla son derece ehemmiyetlidir. Daniil'in halefleri kentin merkezligini üstlendigi knezliklerini daha da genigletecek ve sonunda Rusya'nin en büyük gücü haline getireceklerdir.
Sonug
Tarihin ortasini atip bir bagindan, bir de sonundan bakmak bazen neler olup bittigini anlamak agisindan daha garpici neticeler verir. Daniil ve onun Moskova'sinin tarihine de bu gekilde bakmak bu dönemi anlamak igin yeterlidir. Baglangigta gok kügük bir yerlegim birimi olan ve agikgasi pek de dikkate deger bir yer olarak görülmeyen Moskova, Daniil'in idaresi altinda gegirdigi 1282'den 1303'e kadarki 20 yilda kendi yerlegim birimlerinin digina tagan ve Pereyaslavl' ile Kolomna gibi önemli noktalarin egemenlik altina alindigi bir idare merkezi haline dönügtü. Bu, göz ardi edilebilecek bir bagari degildir, aksine önemli bir muvaffakiyettir. Ancak Daniil'in Rus tarihi igerisindeki yerini sadece bu bagarilarla sinirlandirmak hem kendisi igin hem de Rus tarihi igin haksizlik olur. Zira Daniil, her ne kadar Rusya'daki Altin Orda idaresinin yumugamasinin yaraticisi degilse de bundan en iyi istifade eden bir knez olarak XIV. yüzyilda baglayacak knezlikler arasindaki genigleme yarigini gergek manada baglatan ve bu sayede de Moskova'yi bu rekabetin igerisine eklemleyen bir kigi olmugtur. Suzdal ayaklanmasinin affedilmesini saglamak üzere babasi Aleksandr Nevskiy'in Orda'ya, Berke'nin huzuruna giktigi sirada71 dogan bir gocuk igin bu geligmeler asla hafife alinabilir türden degildir.
Daniil'in Rusya'daki degigimi iyi bir gekilde fark ederek o zaman igin son derece cüretkar adimlar atarak baglattigi bu dönügüm onun diplomatik manada yeteneklerine yorulmalidir. Elbette babasi Aleksandr Nevskiy'in diplomatik yeteneklerine bakildiginda bu asla gagkinlik uyandirici bir kabiliyet degildir. Acaba Daniil'in ogullari Yuri ve Ivan'in diplomatik
69 Kugkin, "O Date Osnovaniya Moskovskogo Danilova Monastirya", 166.
70 A.V. Abramov, "Egge raz o Knyaze Daniile Moskovskom", Voprosi istorii 2 (1997): 173.
71 Söz konusu geligmeler igin bk. Özcan, Mogol-Rus iligkileri, 236-237.
bagarilarini da buna mi yormaliyiz? Aslinda onlarin tarihlerine bakildiginda babalarinin da dedelerinin de izlerini bulabilmek mumkundur. Buna mukabil, Moskova'nin, sonunda Rusya'nin tamamina egemen olacagi tarihe bakildiginda bunun daha gok Daniil'in ilkeleri uzerinden gekillendigini soylemek gerekir. Yuri ve Ivan babalarindan farkli olarak Altin Orda Hanligi'na daha boyun eger bir siyaset takip etmiglerse de asla babalarinin genigleme siyasetlerini terk etmediler ve bu gizgide bir politika takip ettiler. Bu agidan bakildiginda Rusya'nin tamaminin haleflerinin eline gegmesi ve sonrasinda da Mogol egemenliginin tam manasiyla Rusya uzerinden kaldirilmasi Daniil'in baglattigi bir surecin eseri olarak degerlendirilmelidir. O, Rusya'nin Altin Orda Hanligi'ndan bagimsiz olacagi tarihin hemen egiginde bulunan bir kigiydi ve bu yonuyle de Rus tarihinin en ehemmiyetli gahsiyetlerinden birisiydi.
Kaynakga
Abramov, A.V., "Egge raz o Knyaze Daniile Moskovskom", Voprosi istorii 2 (1997): 173-174.
Berejkov, N.G., Hronologiya Russkogo Letopisaniya, (Moskva: izdatel'stvo Akademii Nauk, 1963.
Egorov, V.L., istorigeskaya geografiya zolotoy ordi v XIII-XIV. vv, (Moskva: izdatel'stvo Krasand, Moskva: 1985).
Ekzempliyarskiy, A.V., Velikiei udel'nie knyaz'ya severnoy rusi v tatarskoy period s 1238 po 1505 g., Tom I, Sanktpeterburg: 1889.
Ekzempliyarskiy, A.V., Velikiei udel'nie knyaz'ya severnoy rusi v tatarskoy period s 1238 po 1505 g., Tom II., Sanktpeterburg: 1891.
Ermolinskaya Letopis', (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 23, Sanktpeterburg: izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1910.
Fennell, J.L.,The Crisis of Medieval Russia 1200-1304, London-New York: Longman Press, 1990.
Galkin, V, "Velikoe Moskovskoe Knyajenie", istorigeskiy Jurnal 9 (1938): 48-62.
Golubinskiy, P.V., istoriya Smolenskoy Zemli, Kiev: 1895.
Gorskiy, A.A., "Moskva, Tver i Orda v 1300-1339 godah", Voprosu istorii 4 (1995): 34-46.
Gorskiy, A.A., Moskva i Orda, Moskva: Nauka,2005.
Gorskiy, A.A., Russkie Zemli v XIII i XIVvekah, Moskva: 1996.
Kamalov, i., Altin Orda ve Rusya, Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi, (istanbul: Ötüken Negriyat, 2009)
Karamzin, N.M., istoriya Gosudarstva Rossiyskogo, Tom IV, Sanktpeterburg: 1852.
Kluchevsky, V.O., A History of Russia, Vol. I, tr. C.J. Hogarth, London: 1911.
Kniga Stepennaya Tsarskogo Rodosloviya, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 21, ^ast 1, Sanktpeterburg: izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1908.
Kostomarov, N.I., Russkaya istoriya v Jizneopisaniyah ee Glavneygih Deyateley, Kniga I, Moskva: izdatel'stvo Kniga, 1990.
Kugkin, V.A., "O Date Osnovaniya Moskovskogo Danilova Monastirya", Voprosu istorii, 7 (1990): 164-166.
Kugkin, V.A., "Perviy Moskovskiy Knyaz Daniil Aleksandrovig", Otegestvennaya istoriya 1 (1995): 93-107.
Kugkin, V.A.,Formirovanie Gosudarstvennoy Territorii v Severovostognoy Rusi v X-XIVvv., Moskva: izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1984.
Kurat, A.N., Rusya Tarihi, Ankara: TTK yay., 1999.
Lavrent'evskaya Letopis', (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 1, Leningrad: izdannoe Arheografigeskoyu Komissieyu Akademii Nauk SSSR, 1927.
Letopis' po Voskresenskomu Spisku, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 7, Sanktpeterburg: Izdannoe Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1856.
Letopisniy Sbornik Imenuemiy Tverskogo Letopisyu, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 15, Sanktpeterburg: Izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigkoyu Kommissieyu, 1863.
Letopisniy Sbornik, imenuemiy Patriargey ili Nikonovskoy Letopis'yu, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 10, Sanktpeterburg: Izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigkoyu Kommissieyu, 1885
Miskov, E.P.,Politigeskie istoriya Zolotoy Ordi (1236-1313 gg.), Volgograd: izdatel'stvo Volgogradskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 2003.
Nasanov, A.N., Mongoli i Rus' (istoriya Tatarskoy Politiki na Rusi), Moskva: izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1940.
Novgorodskaya i Pskovskaya Letopisi, (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 4, Sanktpeterburg: izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1848.
Novgorodskaya Pervaya Letopis', Stargego i Mladgego izvodov, pod. Redaktsiey i s predisloviem A.N. Nasonova, Moskva-Leningrad: izdatel'stvo Akademii Nauk SSSR, 1950.
Özcan, A.T., Mogol-Rus iligkileri (1223-1341), Ankara: TTK yay., 2017.
Priselkov,M.D.,Troitskaya Letopis' Rekonstruktsiya Teksta, Moskva-Leningrad: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1950.
Simeonovskaya Letopis', (iginde) Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Tom 18, Sanktpeterburg: izdannoe Po Visogaygemu Poveleniyu Arheografigeskoyu Kommissieyu, 1918.
Sofiyskiy Vremennik, ili 'Russkaya Letopis s 862 po 1534 god. ^ast 1: s 862 po 1425 god. Moskva: 1820.
Solov'ev, S.M.,istoriya Rossii s Drevneygih Vremen, Tom II, Moskva: 1988.
Vernadsky, G., Mogollar ve Rusya, gev. E.B. Özbilgen, Selenge yay., istanbul 2007.
Veselovskiy, N.I., Han iz temnikov zolotoy ordi, Nogay i ego vremya, Petrograd: Zapiski Rossiskoy Akademii Nauk, 1912.
