CC BY
8УДК 94(470)
GAZIZ GUBAYDILLIN CERCEVESINDE ALTINORDA SONRASI KURULAN HANLIKLARIN OSMANLI DEVLETI ÍLE ÍLI§KILERI
Osman Yurdakal
Kazan Federal Üniversitesi Kazan, Tataristan Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu osmaanyurdakal@gmail.com
Ózet. Makale, bilimsel biyografisi kisaca verilen ünlü Kazan tarih9isi Gaziz Gubaydullin'in (1887-1938) Osmanli Ímparatorlugu ile Altin Orda'dan sonra olu§an hanliklar arasindaki ili§kiye baki§ini degerlendirmektedir. Gaziz Gubaydullin, tarihi incelerken ekonomik ko§ullarin ayrica ele alinmasi gerektigini belirtir. Bu nedenle, Osmanli Devleti ile Hanliklar arasindaki ili§kiyi ekonomik bir baki§ a9isiyla ele alir. Osmanli Devleti'nin her hanlikla farkli ili§kiler kurmu§tu, ózellikle Kirim Hanligi ile ili§kiler daha sikiydi. Gaziz Gubaydullin, Osmanli imparatorlugu'nun diger hanliklarla olan ili§kilerini agirlikli olarak ekonomik a9idan degerlendirmi§tir.
Anahtar Kelimeler: Gaziz Gubaydullin, Osmanli Ímparatorlugu, Kirim Hanligi, Hanliklar, Ekonomi.
Alinti i9in: Yurdakal Osman. Gaziz Gubaydillin £er9evesinde Altinorda Sonrasi Kurulan Hanliklarin Osmanli Devleti ile íli§kileri. Tyurkologicheskie issledovaniya =TurkologicalStudies. 2021; 4(3):60-64. (Türk9e)
Gaziz Gubaydillin, 20. yüzyilin bailarina damgasini vuran Kazanli Tatar gazeteci, yazar, bilim adami, tarih9i, oryantalist. Gubaydillin, tatar aydinlari arasinda Avrupai egitim alan ilk Tatar profesórdür [6, s. 98]. Ayrica Azerbaycan tarih biliminin geli§mesin de ónemli katkilari olmu§tur. O, Kazan §ehrinde 26 Haziran 1887 yilinda tüccar bir ailede dünyaya geldi [4, s. 10]. ilkógrenimini Halidiye Medresesi'nde tamamlayan Gubaydullin, medrese egitimi sirasinda Fars9a, Arap9a, Türk9e gibi dilleri ógrenmi§tir. 1909 yilinda Kazan Üniversitesi Hukuk Fakültesinde üniversite egitimine ba§lami§tir [2, s. 41]. Bir yil sonra ünlü Kazan Üniversitesi tarih profesórleri olan M. M. Hvostova ve N. N. Firsov'un tavsiyeleri ile Tarih-Filoloji Fakültesine ge9i§ yapmi§tir [6, s. 98]. 1916 yilinda Gubaydillin, Kazan Üniversitesi'ni ba§arili bir §ekilde bitirmi§tir. Üniversite yillarinda Gubaydillin, N. F. Katanov gibi ónemli tarih9ilerle tani§mi§ ve onlarin fikirlerinden etkilenmi§tir. Bitirme tezi olarak da Marko Polo'nun Mogollar hakkindaki seyahatini 9ali§mi§tir [2, s. 41]. Üniversite yillarinda Almanca, Fransizca ve Latinee gibi dilleri ógrenmi§ ve ileriki yillarda ise bu dillere ilaveten ingilizce ve Eski Yunanca'yi da ekleyecektir.
Üniversiteyi bitirdikten sonra 1916-1917 yillarinda Gubaydillin, Troitsk §ehrinde medresede müdürlük yapmi§tir. 1919 yilinda ise Kazan Üniversitesi'ne doktora programma kabul edilecektir. 1925 yilinda Gubaydillin, Azerbaycan'a davet edilmi§tir. Burada tarih çaliçmalari yapan Gubaydillin, 1928 yilinda profesörlük payesine yükselmi§tir. 19251930 yillari arasinda 19. yüzyilda Rusya tarihi, Türk halklari tarihi gibi dersleri verecektir [4, s. 11]. Ayrica Gubaydillin, Taçkent, Semerkant gibi üniversitelerde de görevler almi§tir. Büyük bir oryantalist olan Gubaydillin, 1937 yilinda aramizdan ayrilmi§tir. Açagida ise Gubaydillin'in birkaç tarihi eserini inceleyecegiz: Tatar Tarihi (1924), Feodalizm döneminde Tatar edebiyati tarihi (1925 kuzeni Ali Rahim ile birlikte), Tatar Halklarinin Tarihi Edebiyatinin Geli§imi (Bakü 1926), Hazarlarin kökeni sorunu hakkinda (Bakü 1927), Özbek halkinin kökeni problemi (1927) [5, s. 83-84; 3, s. 91].
Gubaidulin'e Çerçevesinde Altinorda Sonrasi Kurulan Hanliklarin Osmanli Devleti Ile Iliçkileri
Gaziz Gubaydillin tarihi olaylari degerlendirirken ekonomik durumlari da göz önünde bulundurmuçtur. Ayrica Tatar tarihçi tüm halklarin tarihinin ekonomik ya§am tarafindan belirlendigini bundan dolayi tatar tarihi araçtirmalarina ekonomik açidan da araçtirmalarin eçlik etmesi gerektigini kanaatindedir [1, s. 20]. Bundan dolayi tarihçi, Osmanli devleti ile hanliklarin iliçkilerini ele alirken ekonomik durumlarini da göz önünde bulundurmuçtur. Buna açagida daha ayrintili §ekilde deginecegiz.
Gubaydillin, istanbul'un Volga bölgesiyle ilgilenmesinde iki ana etken oldugunu belirtmiçtir. Bunlardan birinin Hazar, Volga ve Kirim ticaretini kontrol altina almak; digerinin ise iran ile Osmanli Devleti arasindaki savaçlardan dolayi Osmanli Devleti'nin iran topraklari üzerinden gelen Orta Asya ticaretinin yönünü Karadeniz'in kuzeyine dogru döndürmek oldugunu savunmuçtur [1, s. 116]. Bu çekilde Osmanli, iran üzerinde ekonomik baski yapmaya çali§mi§tir.
Gubaydillin, Kirim Hanligin'in 15. yüzyilin sonlarinda Osmanli devletinin vasali haline geldigini yazmiçtir [1, s. 116]. Bundan sonra Osmanli Devleti'nin hanliklar ile iliçkilerinde Kirim Hanligi araci olmuçtur. Osmanli Devleti'nin iran ile savaçlarindan dolayi ticaret için Kazan, Nogay, Astrahan içlerine vasali olan Kirim Hanligi üzerinden müdahale etmiçtir [1, s. 99].
Gubaydillin, Osmanli Devleti'nin Kazan Hanligi ile iliçkilerinde Kirim hanliginin etkin bir rol oynadigini kaydetmiçtir. Ayrica Kazan hanlari olan ve Giray soyuna ait ( Sahip Giray, Safa Giray ve Ötemi§ Giray) ^ han döneminde Kazan Hanliginin Osmanli Devleti'nin vassali haline geldigini eklemiçtir [1, s. 102]. Bu çekilde, Osmanli Devleti ile Kazan Hanligi iliçkileri Giraylar vesilesiyle ba§lami§tir.
Osmanli Devleti ile Astrahan Hanligi iliçkilerinde Gubaydillin, öncelikle Astrahan çehrine deginmiçtir. Çanakkale Bogazi'nin Osmanli Devleti tarafindan ele geçirilmesiyle buradan ticaret gemilerinin geçiçinin
azaldigini bundan dolayi da Astrahan §ehrinin öneminin kaybettigini belirtmi§tir [1, s. 89]. Astrahan'in Osmanli Devleti'nin vasali olan Kirim Hanligi'nin kontrolü altinda oldugunu belirten Tatar tarih9i, §ehrin ekonomik a9idan Osmanli ifin önemini belirtmi§tir. Gubaydillin, Osmanli Devleti'nin Kanal Projesi'nde Kirim Hani Devlet Giray'in bu projeye soguk baktigini ve Devlet Giray'in Osmanli Devleti'ni sürekli Karadeniz'in kiyilarindan uzak tutmaya 9ali§tigini da ayrica eklemi§tir [1, s. 116-118].
Tatar tarih9i, Osmanli Devleti ile Nogay Ordasi arasindaki ili§kilerin Kirim hanligi vesilesiyle meydana geldigini belirtmi§tir. Osmanli Devleti, Kazan Hanligi'nin Rusya Devleti'ne katildigi sirada Nogay Ordasi ile ili§kileri ba§ladigini dile getiren Gubaydillin ayrica Nogay Ordasi'nin iki partiden olu§tugunu ve bu partilerden birinin Osmanli Devleti ve Kirim hanligini destekledigini belirtmektedir [1, s. 106]. Gubaydillin, Osmanli Devleti'nin Sibir Hanligi ve Kasim Hanligi ile ili§kilerinde ise kayda deger bilgiler vermemi§tir.
Tatar tarih9i, Devlet Giray'dan sonra Osmanli Devleti ile Kirim Hanligi arasindaki ili§kilerin sogudugunu belirtmi§tir. Devlet Giray'dan sonra Osmanli Devleti ile Kirim Hanligi ili§kilerine artik deginmemi§tir. Gubaydillin'in 'Tatar Tarihi' eserinde daha 9ok Volga bölgesi Tatarlari üzerinde durmu§tur. 18. yüzyilin sonlarina kadar Kirim Hanligi devam etmesine ragmen Gubaydillin, Osmanli-Kirim ili§kilerini Devlet Giray dönemine kadar deginmi§tir. Diger taraftan Kazan Hanligi ile ilgili bilgiler bölgenin Rusya Devletine katilmasindan sonra da devam etmi§ ve bu bilgiler 18. yüzyilin sonunda kadar sürdürülmü§tür. Böylece bu eser Volga Bölgesi Tatarlarin tarihi üzerinde daha detayli bilgiler vermektedir.
Sonu9 olarak, Gubaydillin, Osmanli Devleti ile Altinorda Devleti sonrasinda kurulan hanliklar arasindaki Kirim Hanligi'nin ili§kilerinin 9ok yakin oldugunu dile getirmi§tir. Bu ili§kileri Devlet Giray dönemine kadar devam etmi§tir. Bu noktada §unu vurgulamak gerekir ki tarih9i Kirim Hanligi'ni Osmanli Devleti'nin vasali olarak saymi§tir. Osmanli Devleti'nin diger hanliklarla olan ili§kisinin daha 9ok ekonomik oldugunu kaydetmi§tir. Giray hanedanindan birka9 hanin Kazan tahtina 9ikmasiyla Kazan Hanligi'nin Osmanli Devleti'nin vasali oldugunu kabul etmi§tir. Tarih9iye göre Astrahan Hanligi ise Osmanli Devleti'nin özellikle ekonomik a9idan ilgisini 9ektigini kaydetmi§tir. Tatar tarih9i tüm bu 9ali§malarinda kaynak olarak Rus letopislerini aktif bir §ekilde kullanmi§ olmakla birlikte dönemin Avrupali seyyahlarinin da eserlerini kullanmi§tir.
Bu makale kisaca bilimsel biyografisini verdigimiz Kazanli ünlü Tarih9i Gaziz Gubaydillin'nin Osmanli Devleti ile Altin Orda sonrasi kurulan hanliklar arasindaki ili§kilerine baki§ini degerlendiriyor. Gaziz Gubaydillin tarihi incelerken ekonomik ko§ullari da ayrica deginmek gerektigini belirtmektedir. Bundan dolayi Osmanli Devleti ile Hanliklar arasindaki ili§kileri ekonomik a9idan da incelemektedir. Osmanli Devleti'nin her hanlik ile ili§kilerinin
farkli §ekillerde oldugunu belirten tatar tarihçi özellikle Kirim Hanligi üzerinde durmuçtur. Osmanli Devleti'nin diger hanliklar ile iliçkilerinde ise Gaziz Gubaydillin daha çok ekonomik açidan degerlendirmi§tir. Ayrica Gaziz Gubaydillin'nin eseri özellikle Volga Bölgesi Tatar Tarihi hakkinda önemli bilgiler içermektedir.
Kaynakça
1. Губайдуллин Г. История Татар. M., 1994. 200 с.
2. Зайцев И.В. Газиз Губайдуллин и Бекир Чобан-Заде в Научно-исследовательском институте этнических и национальных культур народов Советского Востока (новые документы из Архива РАН). // Тюркологические исследования. 2019. 2(3). С. 34-45.
3. Кабирова А.Ш. Жизнь и профессиональная деятельность историка Газиза Габуйдуллина: проблемы изучения на современном этапе // Вестник Оренбургского государственного педагогического университета. 2017. № 2 (22). С. 91-100.
4. Махмутов Я. Газиз Губайдуллин (öziz Ubeydullin). Baki, 2010.
328 c.
5. Усманова Д.М. Джемиль Александрович, Газиз Губайдуллин и Габдрахман Сагди: трагические судьбы татарских ученых в Советской России // Тюркологические исследования. 2019. 2(3). С. 82-93.
6. Хамидуллин Б.Л., Измайлов И.Л., Измайлов Б.И. История Казанского ханства в трудах отечественных историков (1920-1950-е гг.) // Научный Татарстан. 2012. № 3. С. 92-113.
Yazar hakkinda bilgi: Osman Yurdakal, Kazan Federal Üniversitesi Uluslararasi îli§kiler Enstitüsü'nde Yüksek Lisans Ögrencisi (420008, Казань, ул. Пушкина, д. 1/55), e-mail: osmaanyurdakal@gmail.com
Malzeme alma süresi 19.08.2021 Baski için kabul edilir 23.08.2021
ПРОБЛЕМЫ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ ПОСТОРДЫНСКИХ ХАНСТВ С ОСМАНСКИМ ГОСУДАРСТВОМ В ТРУДАХ ГАЗИЗА ГУБАЙДИЛЛИНА
Осман Юрдакал
Казанский (Приволжский) федеральный университет г. Казань, Республика Татарстан, Российская Федерация osmaanyurdakal@gmail.com
Резюме. В статье кратко характеризуется научная биография известного татарского историка Газиза Губайдуллина, дается оценка его
взглядов на взаимоотношения Османской империи и ханств, образовавшихся после распада Золотой Орды. Газиз Губайдуллин особо подчеркивает то что, исследуя их историю, необходимо отдельно рассматривать экономические условия, именно поэтому он освещает отношения между ними с экономической точки зрения. Османская империя установила разнородные отношения с каждым из ханств, но в силу известных причин, наиболее тесные контакты сложились с Крымским ханством.
Ключевые слова: Газиз Губайдуллин, Османская империя, Крымское ханство, постордынские государства, экономические отношения.
Для цитирования: Yurdakal Osman. Gaziz Gubaydillin Çerçevesinde Altinorda Sonrasi Kurulan Hanliklarin Osmanli Devleti ile ili§kileri. Тюркологические исследования. 2021;4(3):60-64.
References
1. Gubajdullin G. Istoriya Tatar. M., 1994. 200 s. (In Russian)
2. Zajcev I.V. Gaziz Gubajdullin i Bekir CHoban-Zade v Nauchno-issledovatel'skom institute etnicheskih i nacional'nyh kul'tur narodov Sovetskogo Vostoka (novye dokumenty iz Arhiva RAN). // Tyurkologicheskie issledovaniya. 2019. 2(3). S. 34-45. (In Russian)
3. Kabirova A.SH. ZHizn' i professional'naya deyatel'nost' istorika Gaziza Gabujdullina: problemy izucheniya na sovremennom etape // Vestnik Orenburgskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta. 2017. № 2 (22). S. 91-100. (In Russian)
4. Mahmutov YA. Gaziz Gubajdullin (0ziz Ubeydullin). Baki, 2010. 328 c. (In Russian)
5. Usmanova D.M. Dzhemil' Aleksandrovich, Gaziz Gubajdullin i Gabdrahman Sagdi: tragicheskie sud'by tatarskih uchenyh v Sovetskoj Rossii // Tyurkologicheskie issledovaniya. 2019. 2(3). S. 82-93. (In Russian)
6. Hamidullin B.L., Izmajlov I.L., Izmajlov B.I. Istoriya Kazanskogo hanstva v trudah otechestvennyh istorikov (1920-1950-e gg.) // Nauchnyj Tatarstan. 2012. № 3. S. 92-113. (In Russian)
Сведения об авторе: Осман Юрдакал, магистрант Института международных отношений Казанского федерального университета (420008, Казань, ул. Пушкина, д. 1/55), e-mail: osmaanyurdakal@ gmail.com
Дата поступления 19.08.2021 Принят к публикации 23.08.2021
