CC BY
26RUSAD б, 2G21, 22-43
Gelif Tarihi: 3G.11.2G21, Kabul Tarihi: 23.12.2G21, Yayin Tarihi: 31.12.2G21 doi: http://dx.doi.org/10.48068/rusad.1G3G64G
GÜRCiSTAN'DAKi RUS VARLIGININ AHISKA iSYANLARINA ETKÏSÏ (OSMANLI VE GÜRCÜ KAYNAKLARINA GÖRE)*
© Firat ÇAKIRa
Oz
Çarlik Rusyasi'nin 1774 Kûçûk Kaynarca Antlajmasi ile Gürcistan'i ijgal süreci bajlamij; Ruslar, 1829 senesinde imzalanan Edirne Antlajmasi'na kadar geçen 50 yili ajkin sürede Acara dijinda bütün Gürcistan'i ijgal etmijlerdir. Gürcü Kralliklari, Gürcistan'in ilhak süreci öncesinde o döneme kadar tahakkümü altinda olduklari Osmanli imparatorlugu ve iran'in kontrolünden kurtulmanin bir yolu olarak din kardeji gibi gördükleri Ruslar'la yakin ilijkiler kurma yolunu seçmij, Ruslari adeta kendileri için bir kurtarici olarak görmüjlerdir. Ancak, 1783 senesinde imzalanan Georgiyevsk Antlajmasi ile Ruslarin Gürcistan'a yerlejmeleri Gürcü Kralliklari'nin bekledigi ortami olujturmamij, aksine Ruslarin tahakkümünün Osmanli imparatorlugu ve iran'in tahakkümünden daha agir sonuçlara gebe oldugunu anlamalarini saglamijtir. Rus yönetiminin icbar ettigi agir jartlar karjisinda Gürcüler 1804, 1812 ve 1819 senelerinde Rus yönetimine karji ayaklanmalar gerçeklejtirmijler, ancak bajari saglayamamijlardir. Her ne kadar Gürcistan'da Rus yönetimine karji bir öfke olsa da Osmanli kontrolünde olan Ahiska ve Acara'da, Gürcistan'daki Rus yönetiminden destek alarak isyan edip Osmanli imparatorlugu'na karji bagimsizlik kazanmaya dair fikirler yejermijtir. Bu ideal dogrultusunda Ahiska'da XIX. yüzyilin ilk çeyreginde Osmanli yönetimine yönelik ^ isyan meydana gelmijtir. Bunlardan ilki Ahiska Eyalet valisi olan Selim Khimshiasvili'nin 1814 senesinde bajlattigi isyan olup ardindan 1816 senesinde oglu Ardanuç Sancak beyi olan Ahmed Khimshiashvili'nin isyani meydana gelmijtir. Yine 1816 senesinde Ahiska jehrinde bölgedeki askerlerin ve yöneticilerin zorbaliklari neticesinde bir halk ayaklanmasi daha meydana gelmij, bu ayaklanma ise Agzi-Açik Mehmed Aga namiyla bilinen Ahiska Eyaleti'ne bagli Khertvisi Sancagi'nda sancak beyi olarak görev yapan Mehmed Vachnadze tarafindan idare edilmijtir. Çalijmamizda, Ahiska'da meydana gelen isyanlarla Gürcistan'daki Rus yönetimi arasindaki ilijkiler incelenecektir. Çalijmamizda birincil kaynak olarak Osmanli arjiv belgelerinden yararlanilmij olup Gürcüce ve TCrkçe çalijmalar da konumuza kaynak tejkil etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Rusya Tarihi, Çarlik Rusyasi, Gürcistan Kralliklari, Ahiska Eyaleti, Ahiska isyani.
* Bu makale, Batum Shota Rustaveli Devlet Üniversitesi'nde Prof. Dr. Otar Turmanidze ve Doç. Dr. Irakli Baramidze'nin danijmanliginda Aralik 2G2G tarihinde tamamlamij oldugumuz "Ahiska Eyaleti 1774-1829 Küfük Kaynarca'dan Edirne Antlajmasi'na Kadar (Osmanli Kaynaklarina Göre)" isimli doktora tezimizden türetilmijtir. a Ögr. Gör. Dr., Ardahan Üniversitesi, Insani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ardahan/Türkiye, [email protected]
Ж Ж Ж
THE EFFECT OF THE RUSSiAN PRESENCE iN GEORGiA ON THE MESKHETiAN REVOLTS (ACCORDiNG TO OTTOMAN AND GEORGiAN SOURCES) Abstract
With the 1774 Treaty of Kuchuk-Kainarji, the occupation process of Georgia started by the Tsarist Russia; The Russians occupied all Georgia except for Adjara in the 50-year period until the Treaty of Adrianople signed in 1829. Before the annexation of Georgia, the Georgian Kingdoms chose to establish close relations with the Russians, whom they saw as their religious brothers, as a way to get rid of the control of the Ottoman Empire and Iran; They saw the Russians as a savior for themselves. However, the settlement of Russians in Georgia with the Treaty of Georgiyevsk signed in 1783 did not create the environment expected by the Georgian Kingdoms, on the contrary, it made them understand that the Russian occupation would have more severe consequences than the control of the Ottoman Empire and Iran. In the face of the harsh conditions of the Russian administration, the Georgians carried out uprisings against the Russian administration in 1804, 1812 and 1819, but they could not achieve success. Although there was an anger against the Russian administration in Georgia, ideas about gaining independence against the Ottoman Empire by rebelling with the support of the Russian administration in Georgia grew in the ancient Georgian lands of Akhaltshike and Adjara, which were under Ottoman control. In line with this ideal, three rebellions against the Ottoman rule occurred in Akhaltshike. The first of these was the rebellion initiated by Selim Khimshiasvili, who was the governor of the Akhaltshike Province, in 1814, and then in 1816, the rebellion of Ahmed Khimshiashvili, whose son was Ardanuch Sanjak Bey. Again in 1816, as a result of the tyranny of the soldiers and administrators in the region, another popular uprising took place in the city of Akhaltshike, and this uprising was managed by Mehmed Vachnadze, who served as the sanjak bey in the Khertvisi Sanjak of the Province of Akhaltshike, known as Agzi-Afik Mehmed Aga. In our study, the relations between the uprisings in Akhaltshike and the Russian administration in Georgia will be examined. In our study, Ottoman archive documents were used as the primary source, and Georgian and Turkish studies also constitute a source for our subject.
Keywords: History of Russia, Tsarist Russia, Kingdoms of Georgia, Meskhetian Revolt, Province of Akhaltsikhe.
ВЛИЯНИЕ РОССИЙСКОГО ПРИСУТСТВИЯ В ГРУЗИИ НА ВОССТАНИЯ МЕСХЕТИНЦЕВ
Аннотация
Включение Грузии в состав царской России началось с Кючук-Кайнарджийского договора 1774 года. В течение 50 лет (до подписания Адрианопольского мирного договора в 1829 году) русские заняли всю Грузию, за исключением Аджарии. Грузинские царства стремились к установлению тесных взаимоотношения с русскими,
Ж
Ж
Ж
о ^
Q Z и
(ПО МАТЕРИАЛАМ ОСМАНСКИХ И ГРУЗИНСКИХ ИСТОЧНИКОВ)
которых считали своими братьями по вере. Они видели в русских спасителей, которые избавят их от контроля Османской империи и Персии. Однако присутствие русских в Грузии в соответствии с Георгиевским договором, подписанным в 1783 году, не создало условий, ожидаемых грузинскими царствами. Напротив, это привело к осознанию того, что российское присутствие в Грузии будет иметь более серьезные последствия, нежели контроль со стороны Османской империи и Персии. Грузины поднимали восстания против российской администрации в 1804, 1812 и 1819 годах, но не смогли добиться успеха. Несмотря на это, идеи о получении независимости от Османской империи при поддержке России росли на древних грузинских землях Aхалцихе и Aджарии. В соответствии с этим в Aхалцихе произошли три восстания месхетинцев против османского владычества. Первым из них было восстание 1814 года, инициированное Селимом Химшиашвили, губернатором Aхалцихской провинции. Затем в 1816 году было восстание Aхмеда Химшиашвили, сыном которого был бей санджака Aрданyч (Aртанyджи). В том же 1816 году, как результат военно-административной тирании в регионе, в городе Aхалцихе произошло еще одно народное восстание, руководителем которого был Мехмед Вачнадзе, бей санджака Хертвиси в провинции Aхалцихе, известный как Aгзы-Aчик Мехмед Ara. В исследовании рассматривается связь между восстаниями в Aхалцихе и присутствием российской администрации в Грузии. В основе исследования лежат архивные документы Османской империи, а также анализ грузинской и турецкой историографии по рассматриваемой теме.
Ключевые слова: История России, царская Россия, Грузинские царства, провинция Aхалцихе, месхетинское восстание.
ж ж ж
Giriç
Osmanli ímparatorlugu'nun Kafkasya'daki hedefleri açisindan büyük önem arz eden Ahiska Eyaleti 1578 senesinde Osmanli topraklarina katilmiçtir. Ahiska Eyaleti, Osmanlilarin bölgeyi fethinin ardindan Kafkasya'daki Osmanli varliginin en önemli dayanak noktasini teçkil etmiçtir. Ahiska, jeopolitik konumu geregi Osmanlilarin Kafkasya'da Iran, Rusya ve Gürcü Prenslikleri ile yaçadigi çatiçmalarin her daim ortasinda kalmiç bir serhat çehri olarak Osmanli siyasi tarihinde önemli bir yer içgal etmektedir. Ahiska eyaleti, fethinin ardindan yaklaçik iki buçuk asir boyunca Osmanli 2 ímparatorlugu'nun, Gürcistan Kralliklari'na, Azerbaycan'a ve Iran'a yönelik seferlerinde ¿ kilit rol oynamiç, ayni zamanda Anadolu için bu bölgelerden gelebilecek tehditlere karçi
^ £ bir kalkan vazifesi görmü^tür. Ahiska'nin etnik yelpazesi içerisinde en büyük gayritürk
и ° oa
§ vo-© unsur ^üphesiz ki Gürcülerdir. Gürcistan Kralliklari'nin 1774 senesinde imzalanan Kü9ük |24| Kaynarca Antlaçmasi ile yavaç yavaç içgal süreci baçlamiç, bu dönemde Gürcü kral ve
feodallerinin gözünde Ruslar kurtarici gibi görülmeye baçlanmiçtir. Ilerleyen yillarda Osmanli idaresi altindaki Acara ve Ahiska bölgelerinde yaçayan Gürcü halkinin, anavatanlarindaki Rus içgallerini de bu minvalde degerlendirerek isyanlara kalkiçtiklari görülmektedir.
Ahiska Eyaleti'nin isyan geçmiçi bölgedeki Gürcü halkinin ve Gürcü feodallerinin gözünde Osmanlilara alternatif ve ayni zamanda müttefik olarak nitelendiren Ruslarin Kafkasya'daki içgalleri ile paralel bir çekilde ilerlemiçtir. Rus Çari I. Petro (1682-1725] döneminde temelleri atilan Kafkasya'daki Rus ilerlemesi, 1768-1774 Osmanli-Rus Savaçi ile resmen baçlamiç; bu ilerleme, Osmanli ve Iran tahakkümü altinda bulunan, bu iki büyük güç arasindaki çikar çatiçmalari sayesinde siyasi hayatlarini devam ettirebilen Kartli-Kahet krali II. Erekle (1762-1798] ve imeret krali II. Solomon'un (1789-1810] bu iki büyük güce karçi durabilmelerinin yegane yolunun din kardeçi olarak gördükleri Çarlik Rusya'si ile ittifaktan geçtigine kanî olmalarina sebep olmuçtur.1 Nihayetinde; Kartli-Kahet krali II. Erekle'nin 24 Temmuz 1783 tarihinde dönemin Rus çariçesi II. Katerina ile karçilikli olarak imzaladigi Georgiyevsk Antlaçmasi ile Ruslarin Tiflis merkezli Dogu Gürcistan'a yerleçmelerinin ilk adimi atilmiç ve Ruslar, Güney Kafkasya'da ilk defa Osmanli, Iran ve Azerbaycan yönünde yapacaklari harekatlar için saglam bir dayanak noktasi elde etmiçlerdir.2 Ayrica, o dönem II. Erekle'nin yönetimine muhalif olan Bagrat Hanedani'ndan Prens Aleksandr'in Kartli-Kahet tahtini ele geçirmeye yönelik faaliyetleri ve Lezgiler ile Daglilar'in Gürcistan'daki yagma akinlari da bu antlaçmanin imzalanmasinda önemli paya sahiptir.3
Ruslarin, Georgiyevsk Antlaçmasi ile Tiflis'te bir garnizon kurarak askeri anlamda Kartli-Kahet topraklarina yerleçmeleri, ilerleyen dönemlerde diger Gürcü kralliklarinin da Rus tahakkümü altina girmelerinin ilk adimini teçkil etmiçtir. Nitekim, II. Erekle'nin 1798 tarihinde ölümünün ardindan baça geçen Kartli-Kahet krali XII. Giorgi'nin elçisi Garsevan Chavchavadze'nin, 23 Kasim 1800 tarihinde St. Petersburg'da Bagrat Hanedanligi'nin ve Gürcü Kilisesi'nin özerk kalmasi çartiyla Kartli-Kahet'in Rusya korumasi altina girmesini saglayan antlaçmayi sunmasiyla Kartli-Kahet Kralligi tamamen Rus tahakkümü altina girmiçtir.4 Ancak antlaçmadan 10 gün sonra XII. Giorgi'nin ölmesi ve veliaht Prens Davit'in tahta çikmak konusunda kararsiz kalmasi sonucunda Çar I. Pavel 18 Ocak 1801 tarihinde yayinladigi beyanname ile Kartli-Kahet kralligini ilhak ettigini açiklamiçtir.5 Çar, bu yeni statükoyu 12 Nisan 1802 tarihinde "Gürcistan Halkina" adli bir manifesto ile Gürcü halkina deklare ederek Kartli-Kahet kralligini resmen ilhak etmiçtir.6 Kartli-Kahet Kralligi'nin ilhakinin ardindan Tiflis, Kafkasya Genel Valiligi'nin yönetim merkezi olacaktir. Kafkasya'nin en önemli ticaret çehri olan Tiflis, jeopolitik konumu geregi merkez olarak seçilmiç, baçina Kafkasya Ordulari Baçkomutani ve Genel Vali sifatlariyla General Knorring atanmiçtir.7 Kartli-Kahet Kralligi'nin ilhakindan iki yil sonra ise Imeret Krali II. Solomon 21 Nisan 1804 tarihinde Rus himayesine girmek için dönemin Kafkasya Genel Valisi General Tsitsianov'a müracaat ederek himaye teklifinde
1 Detayli bilgi için bkz. Türker Özgür, "Gürcistan'in Rus Himayesine Girmesi ve Sonuçlari: Georgiyevsk Antlaçmasi'ndan Aga Muhammed Han'in Tiflis Seferi'ne", History Studies 7 (2015): 149-165.
2 Paichadze Giorgi, Kartli Kaxetisa da Rusetis Urtiertobebis Ganaxleba 80iani WlebisDasawyisshi. 1783 W. Xelshekruleba (Tiflis: Saqartvelos Istoriis Narkveebi, 1973], 689.
3 Türker, "Gürcistan'in Rus Himayesine Girmesi", 153.
4 lobashvili Guliver, Kartul-Rusuli Politikuri-Diplomatiuri Kontaqtebi XVIII-XIX Saukuneta Mijnaze da Kartl-Kaxetis Samefos Aneqsia Rusetis Mier 1801 W. Aqti (Tiflis: Saqartvelos istoriis Narkveebi, 1973], 299.
5 Gvosdev Nikolas K., Imperial Policies and Perspectives Towards Georgia, 1760-1819. (Oxford: Macmillian, 2000], 75.
6 Berdzenishvili Nikoloz, Saqartvelos Istoriis Sakitxebi (Tiflis: Saqartvelos SSR Mecnierebata Akademia, 1965], 243.
7 Tanriverdi Mustafa, "Rusya'nin Merkez-Taçra idari Yapilanmasinda Kafkasya (1785-1882]", Türkiye Günlügü 126 (2016]: 62.
bulunmuçtur. II. Solomon'un teklifi 4 Temmuz 1804 tarihinde kabul edilmiç ve Imeret Kralligi Rus himayesine girmiçtir.8
Bu donemde Gurcu kralliklari dindaç olduklari Ruslari, Osmanli ve Iran tahakkumunden kurtulmanin bir araci olarak gormekteydiler. Gurcu kralhklarmm içerisinde bulunduklari genel hava ve kurguladiklari ideal çoyle ozetlenebilir; Rus destegi saglayarak Osmanli içgali altinda olan Gurcistan topraklarini kurtarmak ve tek bir çati altinda birleçtirilmek, ardindan ise oluçacak milli birlik çerçevesinde Rus tahakkumunden kurtulmak. Gurcu hanedan uyeleri ve feodal beyler, Rus tahakkùmunu Osmanli ve Iran tahakkumunden daha kabul edilebilir bulmuçlar; hiç degilse Gurcistan topraklarinin bir Rus eyaleti olarak da olsa tek bir çati altinda birleçmesinin yuzyillardir birbirleriyle çatiçan Gurcu kralliklarinin amansiz savaçina son verecegini du^nm^^^.
Ancak, Çarlik yonetiminin Gurcistan'da uyguladigi sert politikalar hem feodal beyleri hem de halki kisa bir sure içerisinde isyan noktasina getirmiçtir. Gurcu prens ve feodal beylerin Ruslarin yururluge koyduklari reformlari kabul noktasindaki isteksizlikleri, Ruslarin Kafkasya'daki askeri harekatlarini finanse etmek için halkin sirtina yukledigi agir vergi ve çaliçma çartlari ile birleçince, 1804 senesinde Gurcistan'in Mtiuleti bolgesinde Rus yonetimine karçi ilk isyan patlak vermiçtir.9
Bu isyan silsilesi 1812 senesinde Kahet bolgesinde baçlayan baçka bir isyanla devam etmiçtir. 1806-1812 Osmanli-Rus Savaçi'nin bitiminin ardindan savaç boyunca Ruslarin Gurcu halkina karçi uyguladigi sistemli zulumler, agir vergiler, Gurcu kilisesine yonelik baskilar ve agir çaliçma çartlarina daha fazla dayanamayan Kahet bolgesindeki Gurculer, tekrardan Çarlik yonetimine karçi 31 Ocak 1812 tarihinde isyan etmiçlerdir.10 Isyanin baçlamasinin ardindan Bagrat hanedanindan I. Giorgi'nin kral ilan edilmesiyle Gurcistan'in onemli bir bolumu isyana katilmiçtir. Gurcistan'daki isyani bastirmak için çiddetli onlemler alan Ruslar, 26 Mart 1812 tarihinde isyanin liderlerinden Prens Khavabulov'u yakalamiç ve Rusya'ya gondermiçlerdir. Isyanda hem yaralanan hem de olenlerin sayisi toplam olarak 1.140 kiçidir.11 Bu donemde Iran'da bulunan Bagrat Hanedani'ndan Prens Aleksandr ise, isyanin baçlamasi ile Gurcistan'a donmuç, Gurcu ve Lezgilerden oluçan birliklerle isyana destek vermiçtir. Ancak, Prens Aleksandr'in birlikleri egitimsiz ve gerekli silahlardan yoksun olmalari nedeniyle 23 Ekim 1812'de General Orbeliani komutasindaki Rus ordusuna yenilmiçler ve boylelikle isyan bastirilmiçtir.12 General Orbeliani, eski bir tavad (soylu) ailesine mensup olup bu
o
^ donemde Orbeliani hanedani Gurcistan'i içgal eden Ruslarla yakin iliçki içerisindeydiler.
à Bu donemde Osmanli kontrolu altindaki Acara ve Ahiska'daki hem Musluman hem
< g de Hristiyan Gurcu ahalinin ve Gurcu soylularinin içgalci olarak niteledikleri Osmanli
§ ».o © yonetiminden kurtulmak için bir arayiç içerisinde olduklari gorulmektedir. Bati |26| Gurcistan'da Osmanli idaresinin kurulmasindan itibaren bolgedeki Gurcu soylularinin
zaman zaman Osmanli yonetimine yonelik ufak çapli isyan giriçimleri olmuçtu. Ancak,
8 Canashia Simon; N. Berdzenishvili, Saqartvelos IstoriisSakitxebi Wigni (Tiflis: Mecnierebata, 1990), 265.
9 Guruli Vahtang, Saqartvelos Axali Istoria (1801-1918), Wigni I (Tiflis: Qartuli Universiteti, 2017), 92.
10 Allen William. E.D, A History of the Georgian People (London, 1971), 218.
11 Canashia; Berdzenishvili, Saqartvelos Istoriis Sakitxebi Wigni, 282.
12 Guruli, Saqartvelos Axali Istoria (1801-1918), 267.
Osmanli idaresi bölgenin merkezden uzakligi, kirilgan ve isyana müsait siyasi yapisi ve bölgede iran'in varligi gibi gerekfelerle bu tarz hareketlere kar§i müsamahakar olmaya ve soylulari tatmin etmeye yönelik bir yakla^imla bu hareketleri sona erdirmeye fali§mi§tir. Ancak, Kafkasya jeopolitiginde üfüncü bir aktör olarak garlik Rusyasi'nin belirmesi bütün dengeleri alt üst etmi§; uzun yillardir Osmanli ve Iran tahakkümü altinda olan Gürcü Kralliklari'nin kurtulu§ ifin Ruslara meyletmesi sonucunu dogurmu^tur. Bundan dolayi Gürcistan'da her ne kadar Rus yönetimine yönelik isyan hareketleri gerfekle§mi§ olsa da Samskhe-Cavakheti yani Ahiska bölgesindeki Gürcü soylulari idaresi altinda olduklari Osmanli yönetimine kar§i Ruslarla i§ birligi yapmaktan geri durmami^lardir. Gerfekle^en isyan hareketlerinde Gürcülerin Ruslarla i§ birligi iferisinde olu^lari, bölgedeki Osmanli hükmünün ortadan kaldirilmasi ve Rus i^galinin gerfekle^mesi gibi ciddi sonuflar dogurabilirdi. Bu nedenle Osmanlilar, bölgedeki müsamahakar politikalarindan vazgefmi§, gerfekle^ecek isyanlarda sert önlemler almaya mecbur olmu^tur.
XIX. yüzyilin ilk feyreginde Ahiska'da meydana gelen üf isyan hareketi temelde iki gerekfe ile gerfekle§mi§ olup ilerleyen yillarda sonuflari afisindan farklilik arzetmektedir. Ilk isyan hareketi Ahiska'daki Gürcü soylularindan olan, ayni zamanda Ahiska valisi olarak da görev yapmi§ olan Selim Pa^a'nin (Selim Khimshiashvili] 1814 senesinde ba^lattigi isyan olup ikinci isyan ise Selim Pa^a'nin oglu olup Ahiska Eyaleti'ne bagli Ardanuf sancak beyligi görevinde bulunmu§ olan Ahmed Pa^a'nin (Ahmed Khimshiashvili] 1816 senesinde ba^lattigi isyandir. Bu iki isyan hareketi ilk etapta bölgede Osmanli idaresini bitirme ve ardindan Rus destegi ile bagimsiz bir Gürcistan kurma arzusu üzerine §ekillenmi§ken; sonrasinda isyan hareketlerinin geli^imi, Osmanli yönetiminin isyanci liderlere kar§i tutumu, isyanci liderlerin idealleri ve bölgedeki siyasi dengeler neticesinde farkli sonuflara gebe olacaktir. Üfüncü isyan hareketi ise bölgedeki Osmanli yöneticilerinin ve birliklerinin zorbaliklari neticesinde halk tarafindan ba^latilip ardindan dönemin Khertvisi Sancak beyi olan Agzi-Afik Mehmed Aga'nin (Mehmed Vachnadze] isyanin liderligini ele almasiyla siyasi bir nitelik kazanan 1816 Ahiska halk ayaklanmasidir. Ilk iki isyan hareketi en ba^indan siyasi arzularla ortaya fikmi^ken, üfüncü isyan hareketi bu hüviyeti sonradan kazanacaktir. gali^manin geri kalan kisminda bu üf isyan hareketi detaylica incelenmeye fali^ilacak; isyan hareketlerinin akibeti, Osmanli, Iran ve Rusya ile iligkileri afiklamaya tabi tutulacaktir.
1) Ahiska Eyaleti'nde Selim-§erif Pa?a Rekabeti ve Selim Pa?a isyani
Ahiska'da XIX. Yüzyilda gerfekle^en isyan hareketlerinin ilk ve en önemlisi, §üphesiz ki Ahiska valisi olarak bölgeyi uzun yillar Osmanli adina yönetmi§ olan Selim Pa§a isyanidir. Selim Pa§a, 19. yüzyilin ilk feyreginde Osmanli ve Gürcistan tarihinde önemli bir politik figürdür. Osmanli-Rus-Iran feki^mesinin hizlandigi bir dönemde Selim Pa§a, Ahiska gibi stratejik afidan fok önemli bir bölgede iki defa eyalet valisi olarak görev yapmi^tir. Ilk eyalet valiligi 1802-1809, ikincisi ise 1812-1815 tarihleri arasindadir. Selim Pa§a, Acara bölgesinin Nigazeuli köyünde dogmu§ olup Khimshiashvili soyadi ile Acara bölgesinde yöneticilik yapan ilk ki§i Selim Pa^a'nin babasi Abdül Bey'dir (1735-1784].
Abdül Bey, Acara'daki ilk Khimshiashvili beyiydi.13 Selim Paça'nin atadan Ahiskali olmayip atalarinin Gürcistan'daki Zendidi bölgesinden Ahiska'ya geldikleri Gürcü kaynaklarinda belirtilmektedir.14 Selim Paça 1755 yilinda dogmuçtur. 1784 senesinde babasinin ölümünden sonra Acara Sancak Beyi olarak tayin edilmiç, 26 Agustos 1802 tarihinde ise Acara ile kendisinden önceki Ahiska Eyalet valisi olan §erif Çakeli'nin yerine Ahiska Eyalet valisi olarak tayin edilmiçtir.15
§erif Çakeli ise Ahiska'nin eski Atabegler sülalesinden olup 1792 senesinde Ahiska Eyalet valisi olan babasi Süleyman Paça'nin ölümünden sonra Ahiska eyalet valisi olarak tayin edilmiçtir.16 §erif Paça'nin halkin kendisinden duydugu rahatsizlik üzerine görevden alinmasi ve yerine Selim Paça'nin getirilmesi iki paça arasindaki mücadelenin baçlangiç noktasini teçkil etmektedir. Selim Paça, 1806-1812 Osmanli-Rus savaçinin baçlamasinin ardindan savaçin ilk dönemlerinde bölgede Ruslara karçi harekatlarda bulunmuç, Ruslarin 10 Mayis 1807 tarihinde Ahilkelek Kalesi'ne yönelik saldirilanni savuçturmada aktif rol üstlenmi^tir.17 Rus saldirisi sirasinda kaleyi savunanlar arasinda bulunan Selim Paça'nin yegeni ve baçka yakinlari bu saldirida ölmü^tür.18 Selim Paça Ruslarla meydana gelen çatiçmanin ardindan kazandigi zaferi Istanbul'a bildirirken Ruslardan aldigi kesik baçlari da göndermi^tir.19
Ancak, Selim ve §erif Paça arasinda Ahiska Eyalet valiligi için yapilan mücadele bir noktadan sonra öyle bir hal almiçtir ki, 1806-1812 savaçi sirasinda Ruslarin Faç Kalesi'ne düzenledikleri saldirida, o dönem Trabzon Eyalet valisi ve Trabzon Sevahili Seraskeri olarak görevlendirilen §erif Paça ile Selim Paça arasindaki rekabet sonucunda her iki paçanin da Faç kalesine yardim konusunda isteksiz davranmalari, Faç Kalesi'nin 1809 senesinde Ruslarin eline geçmesi ile neticelenmiçtir.20 Faç Kalesi'nin Ruslarin eline geçmesinin ardindan §erif ve Selim paçalarin emre itaatsizlikleri nedeniyle idam edilmeleri gündeme gelmiçtir. Ayrica Selim Paça'nin savaç sirasinda Ruslara yönelik bir sefere hastaligini bahane ederek katilmamasi Osmanli Devleti'nin Selim Paça'dan çüphe etmesine yol açmiçtir.21 Bunun üzerine Selim Paça, Acara'ya çekilmiç ve Ahiska bölgesi valisiz kalmiçtir. Osmanli Devleti, §erif Paça'dan memnun olmasa da kendisinin talebi üzerine mecburen istegini kabul etmiç ve 1810 senesinde §erif Paça tekrardan Ahiska eyalet valisi olmuçtur.22
Selim Paça her ne kadar müslüman olsa da Ahiska'daki ilk eyalet valiligi döneminde bir yandan Osmanli yönetimiyle iliçkilerini iyi tutmaya çaliçirken, diger yandan da
13 Turmanidze Otar, "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel Naxevris Samxret-Dasavlet Saqartvelos Sazogadoebriv-Politikur Cxovrebashi", Erovnuli-Ganmatavisuflebeli Modzraoba XlX. Saukunis Samxret-Dasavlet Saqartveloshi, Niko Berdzenishvilis Instituti (2G15): 54.
14 Surmanidze Ramaz, "Selim Ximshiasvili Samxret-Dasavlet Saqartvelos Gantavisuflebistvis Brdzolis Winaamdzgholi", Erovnuli-Ganmatavisuflebeli Modzraoba XlX. Saukunis Samxret-Dasavlet Saqartveloshi, Niko Berdzenishvilis Instituti (2G15): 45.
15 Süreyya Mehmed, Sicil-i Osmanî (Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 1996), 1492.
16 Süreyya, Sicil-i Osmanî, 1589.
17 Cumhurbaçkanligi Osmanli Arçivi, C.AS../876-37591-0..
18 Lomsadze Shota, Samstxe-Cavaxeti (XVlll. Saukunis Shuawlebidan XlX. Saukunis Shuawlebamde) (Tiflis: 1975), 12G.
19 COA, HAT/1363 - 53836 - G.
20 COA, HAT/1GG2-42G61-G.
21 Surmanidze, "Selim Ximshiasvili", 44.
22 COA, C.DH../298-14875-G.
Ruslarla gizliden gizliye yakin bir ilijki kurarak kendi önderliginde bagimsiz bir Gürcistan Devleti kurabilmek için faaliyetlerine devam etmekteydi. Selim Paja, 1809 senesinde o dönem Çarlik Rusyasi'nin Gürcistan Genel Valisi olan General Tormasov'un (Gürcistan Genel Valiligi 1809-1811) temsilcisi Jorashvili ile görüjmüj ve bu toplantida Rus himayesini kabul etmijtir. Buna göre; Ahiska bölgesi, daha önceden Rusya tarafindan ijgal edilen Guri ve Megrel Kralliklari gibi otonom statüye sahip olacak, bu kralligin bajinda ise Selim Khimshiashvili olacakti.23
Selim Paja, 1810 senesine kadar Ruslarla yakin ilijkilerini sürdürmüj ve Rus destegi ile kendi önderliginde Ahiska merkezli bir otonom devlet kurmak için faaliyetlerine devam etmijtir. Gürcü kaynaklari, Selim Paja'nin Rusya'ya meyletmesinin nedenini ailesini ve bölgedeki konumunu koruma istegi olarak belirtmektedirler. Ancak, Paja'nin her ne kadar Müslüman olsa da Osmanli imparatorlugu'nun dogal düjmani olan Ruslarla anlajmasinin sonradan kendisini de rahatsiz ettigini ve bu minvalde Selim Paja'nin politikasinin özellikle 1810'dan sonra degijtigi belirtilmektedir.24 Özellikle, yakin ilijki içerisinde oldugu ímeret Krali II. Solomon'un Ruslar tarafindan ugradigi zulm, hakaretler ve ardindan hapsedilmesini gördükten sonra Rus destegi ile hedefledigi amaca ulajamayacagini anlamij ve kendi önderliginde bagimsiz bir Gürcistan ideali için faaliyete geçmijtir.25 Ruslar bu dönemde Ahiska'yi ele geçirmek için sadece Selim Paja ile irtibat halinde degildiler. Ruslar bir yandan Selim Paja ile ilijkilerini gelijtirirken diger yandan da Ahiska üzerindeki otoritesini ve bölgeye karji istegini bildikleri §erif Paja'yi da kendi yanlarina çekmek için ugrajmijtir. §erif Paja'nin tekrardan Ahiska'yi ele geçirebileceginin farkinda olan Ruslar, §erif Paja'yi da bu minvalde cezbetmeye çalijmijlardir. Bu amaçla, Çîerif Paja'nin elçisi ile General Tormasov bir görüjme gerçeklejtirmijlerdir. Ancak, §erif Paja Ruslara net bir cevap vermekten kaçinmijtir.26
Savaj sürecinde Ruslarin Ahiska bölgesine yönelik askeri harekatlari 1810 ve 1811 seneleri boyunca devam etmijtir. Bu dönemde Ahiska'da yajayan Hristiyan Gürcü halk Rus ordularina destek vermij ve Osmanli imparatorlugu'ndan ayrilarak bölgenin Rus kontrolü altindaki Gürcistan'a baglanmasi için mücadele vermijlerdir. General Orbeliani'nin General Tormasov'a gönderdigi mektupta bu açikça görülmektedir.27 Kasim 1810 tarihinde Rus birlikleri Ahiska'yi kujatma altina almijlar, ancak kaleden çikan Osmanli birliklerinin Rus birliklerine saldirmasi üzerine Rus birlikleri geri çekilmek zorunda kalmijtir. Rus birliklerinin Ahiska saldirisi üzerine dönemin Erzurum valisi Emin Paja, Ahiska'ya yardima gelmijtir. Yenilmij Rus birliklerini Ahiska birlikleri takip etmij °
böylece Rus birlikleri Tiflis'e kadar geri çekilmek zorunda kalmijlardir.28 Ayrica, kujatma Ц
esnasinda Rus ordusu içerisinde bajlayan veba salgininin Rus ordusunu yipratmasi da Q ^ z Ruslarin geri çekilmesindeki bir diger etkendir.29 Bu bajarisizliklar nedeniyle g ° ™
ой VO ©
__|29|
23 Turmanidze, "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel", 56.
24 Surmanidze, "Selim Ximshiasvili", 41.
25 Surmanidze, "Selim Ximshiasvili", 45.
26 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 123.
27 Gogolauri Roman, Ruset-Turqetis Omebi da Samxret Saqartvelos Sakitxi (Publishing House Universali: 2G16), 69.
28 COA, HAT/1GG5/4214G.
29 Tugba Kardaj, "XIX. Yüzyilda Kafkasya'da Salgin Hastaliklar ve Karantina Önlemleri 1800-1900", (Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2G1G), 33.
Kafkasya'da bulunan Rus ordu komutanlari arasinda yeni tayinler gerfekle§tirilmi§tir. General Tormasov komutasindaki Kafkas Rus ordularinin ba^ina 6 Haziran 1811 tarihinde General Tormasov'un yerine General Paulucci tayin edilmi^tir.30
§erif Pa^a'nin 1810 senesinde tekrar Ahiska valisi olmasinin ardindan sava^in bitimine kadar ya^adigi ba^arisizliklar, özellikle 1811 senesinde §erif Pa^a'nin bizzat korumasi gereken Ahilkelek §ehrinin Ruslar tarafindan i§gal edilmesi, kendisini Osmanli yönetiminin gözünden dü§ürmü§tür. Ayrica, Ruslarin Revan Hanligi üzerine gerfekle^tirdikleri gece baskininda §erif Pa^a'nin Ruslara yardim ettigi Istanbul tarafindan ögrenilmi^tir.31 Bunun üzerine 1812 senesinde Selim Pa§a tekrardan Ahiska valiligine tayin edilmi^tir.32 Ancak, Osmanli yönetiminin Selim Pa^a'nin faaliyetlerinden ve amacindan haberdar olmasi neticesinde Selim Pa^a'nin bölgedeki prestiji ve gücü de hesaba katilarak, kendisine kar§i afiktan bir kovu^turma yerine, Selim Pa^a'nin pasifize edilmesi ifin yollar aranmaya ba§lanmi§tir. Selim Pa^a'nin her ne kadar Ruslardan ümidini kesmi§ olsa da Ruslarla ortak hareket eden Guri Krali ile dostane ili^kileri Osmanli yönetiminin aradigi firsat olmu^tur. Bu dönemde Ruslarla ortak hareket eden Guri Krali'nin faaliyetleri neticesinde Osmanlilarin elinde olan Shekvetili ve Kirkulet bölgelerinin Ruslar tarafindan i?gal edilmesi Osmanli yönetimine istedigi gerekfeyi vermiß ve Selim Pa^a'nin idam edilmesi ifin Erzurum valisi Pehlivan Ibrahim Pa§a görevlendirilmi^tir.33
Aralik 1814 tarihinde Erzurum valisi Pehlivan Ibrahim Pa§a (Osmanli ar§iv belgelerinde Baba Pa§a namiyla da zikredilmektedir] üf koldan Ahiska topraklarina girmi§, Macervan ve Oltu kalelerini ele gefirmi^tir.34 Bunun üzerine Selim Pa§a, üzerine gelen kuvvetlerden kafarak önce Acara'ya, ardindan da Gürcistan'daki Heyhat kalesine fekilmi^tir.35 11 Haziran 1815 tarihinde ise Pehlivan Ibrahim Pa§a tarafindan yakalanmi§ ve idam edilmi^tir.36 Selim Khimshiashvili üf büyük devletin sava§ sahasi olan bir bölgede aile isminden ve elinde bulundurdugu güften faydalanarak Ahiska eyalet valiligini eline gefirmi§, lider karizmasini kullanarak bölgedeki Hristiyan ve Müslüman Gürcülerin önemli bir bölümünü etrafinda toplamayi ba§armi§ bir ki^idir. Bölgedeki Osmanli gücünün zayiflamasindan faydalanarak ve bunu Rus ittifakiyla destekleyerek bagimsiz bir Gürcistan kurma hayali ba^ariya ula§amami§ olsa da kendinden sonraki isyan hareketlerine rol model oldugu kesindir.
Selim Pa^a'nin ölümünün ardindan Ahiska'da 1816-1819 seneleri arasinda iki farkli lider tarafindan yönetilen iki isyan daha meydana gelmi^tir. Bunlardan ilki Selim Pa^azade Ahmed Pa^a'nin isyanidir. Ahiska'daki Müslüman Gürcü feodallerin bu dönemde Osmanli yönetiminden rahatsizligi Gürcistan'daki Rus yönetiminin kuvvetlenmesiyle iyiden iyiye artmi^tir. Ahmed Pa§a hem bagimsiz Gürcistan ideali ifin hem de babasi Selim Pa^a'nin intikamini almak amaciyla Osmanli yönetimine isyan
30 Berdzenishvili, SaqartvelosIstoriisSakitxebi, 428.
31 COA, HAT/799-37032 - 0.
32 COA, HAT/282-16793.
33 COA, HAT/0820.
34 COA, HAT/481-23564.
35 COA, HAT/662-32276.
36 COA, HAT/0494.
bayragini çekmiçtir. Bir diger isyan hareketi ise bölgedeki feodal beylerin baçlattigi bir isyan hareketinden ziyade Ahiska'daki Osmanli yöneticilerine karçi bir halk hareketi olarak baçlayip, ardindan Ahiska Eyaleti'ne bagli Khertvisi Sancak beyi Agzi-Açik Mehmed Aga namiyla bilinen Mehmed Vachnadze'nin önderligine soyundugu 1816 Ahiska halk ayaklanmasidir.
2) Selim Paçazade Ahmed Paça isyani
Ahiska bölgesinde Selim ve §erif Paça çatiçmasinin ardindan Selim Paça'nin isyani ile bölgeye bir düzensizlik hakim olmuç, bu sebeple bölgedeki isyanin bastirilmasinin ardindan tansiyonun dûçûrûlmesi ve iki paçanin verdikleri zararin tanzimi için Ahiska eyaleti ûç yil vergiden muaf tutulmuçtu.37 Ancak, Selim Paça'nin idaminin ardindan bölgede sular durulmamiç, bu sefer de oglu Ahmed Bey Osmanli yönetimine karçi isyan hareketine baçlamiçtir.
Ahmed Bey 1816 yilindan itibaren Ahiska Eyaleti'ne bagli Ardanuç Sancagi'nda Sancak beyi olarak görevlendirilm^tir. Ahmed Bey'in yönetimin ilk dönemlerindeki amaci babasi Selim Paça ile ayni minvaldeydi; önce Ahiska yönetimini ele geçirmek, sonrasinda ise bölgede Ahiska merkezli özgür bir Gürcistan kurmak.38 Bu amaçla Ahmed Bey, Ahiska eyaleti içinde yer alan Yukari Acara halkinin destegini alarak isyan etmiçtir. Ahmed Bey bu isyan sirasinda Yukari Acara'da bulunan Osmanli mütessellimini bölgeden uzaklaçtirmayi baçarmiçtir.39 Ahmed Bey bir taraftan da kendi güvenligini saglamak için kaleler inça ettirmeye baçlamiçtir. Ahmed Bey'in isyani baçladigi sirada dönemin Erzurum valisi Pehlivan Ibrahim Paça, isyan haberini Istanbul'a göndermiç, gönderdigi arzda isyanin önemsenecek büyüklükte olmadigini ve isyanin bastirilma görevinin kendisine verilmesini talep etmiçtir.40
Ahmed Bey'in isyan ettigi haberi Istanbul'a ulaçinca Ahmed Bey'in idam edilmesine dair emir verilmiçtir. Bununla birlikte Ahiska'daki bir kisim eçraf ve halkin bir bölümü bu isyan ile bir ilgileri olmadigina dair Istanbul'a arzlar gönderm^lerdir.41 O dönem Ahiska Eyalet valisi olan Lütfullah Paça'nin Ahmed Bey isyanini bastiracak kabiliyette olmadigi dûçûnûldûgûnden yerine bu içi halledebilecek bir vali gönderilmesi dûçûnûlmûç; bu iç için Sivas valisi Haci Ali Paça, Kars Muhafizi Hüseyin Paça, Rakka valisi Behram Paça, Adana valisi Mustafa Paça ve Hafiz Ali Paça gibi isimler gündeme gelmiçtir.42 Ahiska valisi Lütfullah Paça ise isyanin baçlamasinin ardindan Ahmed Bey'in affedilmesine dair bir arzini Istanbul'a göndermiçtir.43 Lütfullah Paça'nin Çakeli ailesinin bir ferdi oldugu göz önünde bulunduruldugu vakit, babasinin rakibi olan Selim Paça'nin oglu için bu çekilde kefil olmasi da ayrica dikkate deger bir hususdur. Paça'nin bu tavrinin bir sonucu olarak, Erzurum valisi Pehlivan Ibrahim Paça Erzurum valiliginin yaninda Ahiska eyalet valisi olarak tayin edilmiç, Trabzon Valisi Hazinedarbaçi Süleyman Paça'dan yardim alarak
37 COA, HAT/475-23309.
38 Turmanidze, "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel", 58.
39 Çanizade Mehmed Ataullah Efendi, Tarih-i $anizade Osmanli Tarihi 1223-1237/1808-1819, I, (Haz: Ziya Yilmazer, Istanbul: Çamlica Yayinlari, 2008), 930.
40 COA, HAT/1226-47906.
41 COA, HAT/1226-47906.
42 COA, HAT/500-24519.
43 COA, HAT/504-24838.
hemen Yukari Acara bölgesine harekete gefmesi istenmi^tir. Fakat Ahiska bölgesinin eylül ba^indan itibaren karin yagmaya ba^ladigi sert iklimli bir bölge olmasi nedeniyle harekatin ba^lamasi ifin baharin gelmesi beklenmi^tir.44
Bu esnada Ahiska eyaletine yönelik ba§ka bir tehdit daha ortaya fikmi^tir. O dönem Rize ayani olan Tuzcuoglu Memi§ Aga'nin, Ahiska'daki karga^adan istifade ederek Of ve Sürmene'deki fapulcu takimindan bir ordu olu^turarak Ahiska'yi kontrol altina alma fabasi iferisinde oldugu haber alindigindan bölgeye birkaf sava§ gemisinin gözdagi vermek amaciyla gönderilmesi emredilmi^tir.45 Memi§ Aga, Selim ve §erif Pa^alar arasindaki eyalet valiligi ifin verilen mücadele esnasinda da Ahiska'yi kontrol altina alma giri^imlerinde bulunmu^tur.46 Memi§ Aga, bu faaliyetleri sonucunda üzerine gönderilen Pehlivan Ibrahim Pa§a tarafindan yakalanarak 26 Kasim 1817 tarihinde idam edilmi^tir.47 Pehlivan Ibrahim Pa§a, 1817 senesi bahar mevsiminin gelmesinin ardindan Ahmed Bey üzerine harekete gefmi^tir. Ahmed Bey üzerine gelen ordunun kar^isina fikmami§ ve daglik alanlara geri fekilmi^tir. Buralardan topladigi dagli e^kiyasiyla kuvvetini arttirmaya fali§mi§tir. Ayrica Ahiska agalarindan da yardim istemi§ ve bunun ardindan Ahiska agalarindan Mehmet Aga, Ahmed Bey'e yardim etmi^tir. Ahmed Bey kisa sürede Ahiskalilardan aldigi destekle taraftar sayisini artirmi^tir. Ahmed Bey sonrasinda Baba Pa^a'nin üzerlerine gönderdigi askeri birlikleri Gefivan (Kihvan) denen köyde ku^atma altina almi§ ve yenmi^tir.48 Isyancilara kar§i gönderilmi§ ordu bu yenilginin ardindan kafmi^tir.49
Pehlivan Ibrahim Pa§a durumu Istanbul'a iletince, Padi^ah II. Mahmut bu duruma fok öfkelenerek derhal Ahiska agalarinin cezalandirilmasini istemi§ ve bu hususla ilgili Padi^ah emri Pehlivan Ibrahim Pa^a'ya gönderilmi^tir. Ahiska'da iyi derecede askeri hazirlik olmasi dolayisiyla Baba Pa^a'nin emrine verilen asker ve mühimmat sayisi da arttirilmi^tir. Sonuf olarak emri altindaki askerlerle harekete gefen Baba Pa§a yüksek kalelere siginmi§ olan bu asileri yakalayarak idam ettirmi^tir. Asilerin idaminin ardindan kafak olan Ahmed Bey'in affedilmesi tekrar gündeme gelmi^tir. Kendisi ifin o dönem Ahiska valisi olan Benderli Ali Pa§a kefil olmu§, böylelikle Ahmed Bey bir süre sonra affedilmi^tir.50
Ahmed Bey affedilmesinin ardindan Osmanli yönetimin emirlerine itaat etmi§ ve bölgedeki isyanlari bastirmi^tir. Bu dönemde Ahiska'daki Acara halkinin Gürcistan'a yönelik fetecilik faaliyetleri devam etmekteydi. Gürcistan'dan Istanbul'a gönderilen 2 mektuplarda bu faaliyetlerden duyulan rahatsizlik belirtilirken, Ahmed Bey bu dönemde ö gizliden gizliye bu faaliyetleri ifin izin istemekteydi.51 Ayrica bazi valiler de bu durumdan < g istifade ederek yapilan fetecilik faaliyetlerinden kar saglamaktaydi. 2 Temmuz 1818
44 COA, HAT/47906-A, B.
45 COA, HAT/458-22570.
46 Aybar Merif, "Tuzcuzade/Tuzluoglu Isyani ve Ahiska Üzerindeki Etkileri", Uluslararasi Ahiska Türkleri Sempozyumu, 2 (2017): 497.
47 Mehmet Hacisalihoglu, "Tuzcuogullari" TDVlA, C. XLI, 451.
48 Fadime Tosik Dinf, "Ahiska Türkleri 1800-1921." (Doktora Tezi, Firat Üniversitesi, 2015), 151.
49 Lomsadze Shota, Axalcixuri Qronikebi (Tiflis: 1997), 221.
50 COA, HAT/502-24619.
COA, HAT/1105-44596.
tarihli bir belgeye göre Çildir valisi Lütfullah Paça'nin bu çetecilik faaliyetlerini yasaklamadigi, aksine bu faaliyetlerden kâr saglamiç oldugu görülmektedir.52 Bu durum istanbul'da Rus elçisi ile yapilan anlaçmalarla çözülmüç ve Acaralilarin Rusya hükmü altindaki Gürcistan topraklarindan topladiklari ganimet sahiplerine geri verilmiçtir.53
Ancak bu çetecilik faaliyetleri devam etmiçtir. 9 Nisan 1819'da ise Ahmed Bey, Guria Krali Mamia'ya karçi Osmanli Sultani II. Mahmut'un emriyle bir askeri sefer düzenlemi^, bu seferde Guria'da bulunan Askaras köyüne baskin düzenlemi^tir. Ahmed Bey, bölgeden 87 esir toplamiç, ayni zamanda büyük bir ganimet elde etmiçtir. Ayni yil Livane ve Lazeti bölgelerini kontrol altinda tutan Çakeli ailesinden Ali Bey'in isyanini bastirmiçtir.54 Ahmed Bey yaklaçan Osmanli-Rus savaçi öncesinde ve savaç sirasinda da Ruslar tarafindan birçok defa cezbedilmeye çaliçilmiçtir. Bu amaçla dönemin Kafkasya Genel Komutani ivan Paskeviç, Ahmed Bey'le görü:?üp onu Rus tarafina çekmek için General Vasili Bebutov'u görevlendirmi^tir. General Bebutov'un kendisine yazdigi mektuba karçilik Ahmed Bey, Ahiska halkinin Ruslarla birleçmek istemedigini belirtmiç ve Osmanlilardan yana taraf tutacagini bildirmiçtir.55
Ahmed Bey 1828 Osmanli-Rus savaçi sirasinda Acara'dan asker toplayarak Ruslara karçi savaçmiçtir. Bölge halki tarafindan çok sevilen Ahmed Bey, bu sayede bölgeden külliyatli miktarda asker toplamiç ve Ruslarin Ahiska kuçatmasinda aktif olarak görev almiçtir. Gürcü kaynaklari Ruslar'in 1828 senesindeki Ahiska kuçatmasi esnasinda surlarda çarpiçan Ahmed Bey'in yaralanip surlardan dü^mesi üzerine askerin ve halkin moral ve motivasyon açisindan dibe vurdugunu belirtmektedir.56 Ahiska'nin dü^ü^ünün ardindan Ahmed Bey Ahiska'dan kaçmak durumunda kalmiçtir. Agustos 1829 tarihinde ise Ruslarin Yukari Acara'ya saldirmalari üzerine burada Ruslara karçi direnmeye çaliçmiçtir. Bölgenin merkezi olan ayni zamanda Acara'daki müslüman nüfusun önemli bölümünü barindiran Khulo kasabasinin ateçe verilmesi üzerine Khulo'yu kurtarmaya çaliçmiç; ancak büyük zayiat vererek geri çekilmek zorunda kalmiçtir.57 Ahmed Bey döneminde Acara'daki islamizasyon politikasi da daha cüretkar bir hal almiç; onun isminden g^ alan Khulo'daki Müslüman Gürcüler bölgedeki kiliseleri yikmiç ve yerlerine camiler yapmiçtir.58 Ahmed Bey 1828-1829 Osmanli-Rus savaçinin ardindan Kars valisi olarak görevlendirilmi^, 1834 senesinde ise Erzurum valisi olmuçtur.59
Acarali Ahmed Bey babasinin ölümü, Rus Çarligi ve Osmanli imparatorlugu arasinda yaçadigi ikilem neticesinde bölgedeki Rus varliginin da etkisiyle Osmanlilara karçi isyan etmiç; sonrasinda ise tercihini Osmanlilardan yana kullanarak bölgede Ruslara karçi savaçmiçtir. Ahmed Bey'in ardindan Khimshiashvili ailesine mensup beyler
52 Esra Pamuk, "1 Numarali Ahiska Çer'iyye Sicili'nin Transkripsiyonu Ve Degerlendirilmesi H.1183-1241/ M.1769-1825" (Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2012], 40.
53 Bayram Nazir, "Osmanli-Rus Savaçlarinda Acaralilar" (Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1993], 31.
54 Turmanidze, "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel", 59.
55 Diasamidze Biciko, "Batumis Sakitxebi XVIII-XIX. Saukuneebis Ruset-Turqetis Omebshi", Adjaris Dedasamshoblostan Dabrunebis 130 Wlistavisadmi Midzghvnili Saertashoriso Samecniero Konferenciis Masalebi (2009]: 18.
56 Abesadze Avksenti, Adjaris Mtavari Axmed Pasha-Ximshiashvili (Tiflis: 1914], 6.
57 Turmanidze, "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel", 61.
58 Baqradze Dimitri, Arqeologiuri Mogzauroba Guriasa da Adjarashi (Batum: 1985], 60.
59 Turmanidze, "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel", 59.
ilerleyen yillarda da Osmanlilardan yana taraf tutacak; Ruslarin Acara ve Dogu Anadolu'ya yönelik seferlerinde ve bölgedeki isyan hareketlerinde Osmanlilarin kontrolünde faaliyetlerine devam edeceklerdir.60
3) 1816 Ahiska Halk Ayaklanmasi
Ahiska'daki o döneme kadar ya§anmi§ en büyük halk ayaklanmasi 1816 baharinda ba§lami§tir. Ahiska'nin köylerinden gelen Müslüman Gürcü kadinlar, bölgelerindeki askerlerin ta^kinlik ve yolsuzluklarini Ahiska eyalet valisine bildirmek ifin Ahiska'ya gelmi^lerdir. Kadinlar, Ahiska eyalet valisini bulamayinca bölgenin Ahiska mütesellimi olan Yegen Mehmed Pa^a'ya giderek bu i§e bir son vermesini istemi^lerdir. Ancak, Yegen Mehmed Pa§a (Gürcü kaynaklarinin bazilarinda kendisinden Mamed Ra§id Bey namiyla bahsedilmektedir] gelen köylü kadinlarin talebini önce kale tamiri i^leriyle ugra^tigi ifin dikkate almami§, kadinlarin israri üzerine ise huzurundan kovmu^tur. Huzurdan fikarilan kadinlarin 30 silahli adam e^liginde Ahiska sokaklarinda gezen Kale agasi oglu Süleyman Aga ile kar§ila§malari ise fikacak olaylarin fitilini ate§lemi§tir. Durumu ögrenen Yeniferi ustasi Süleyman Aga, Yegen Mehmed Pa^a'ya giderek yargi önünde hesapla^ilmasi gerektigini belirtmi^tir. Yegen Mehmed Pa^a'nin askerlerini huzuruna fagirarak Süleyman Aga'yi tutuklamak istemesi üzerine Süleyman Aga hanferini fekerek Pa^a'yi agir yaralami§, ardindan askerleri ile Pa^a'nin yanindaki askerlerin de birfogunu öldürmü^tür. Teslim olan askerler ise soyularak serbest birakilmi^lardir.61
Bu fati^manin üzerine §ehirdeki Gürcü esnaf, zanaatkar ve halk, Müslüman ve Hristiyan ayrimi olmaksizin bir araya gelip 13 Mayis 1816'da Ahiska'da bir isyan ba§latmi§lardir. Isyancilar ilk önce Ahiska §ehrindeki Rabat Kale'sine saldirmi^lar, kale iferisinde bulunan askerlerle meydana gelen fati^mada Rabat Kalesi'ndeki birfok subay ve askeri öldürmü^ler, geriye kalanlari ise soyarak kaleden kovmu^lar ve kalenin yönetimini ele gefirmi^lerdir. Isyancilar bunun ardindan Yegen Mehmed Pa§a üzerine yürüyerek kendisini tutuklami^lardir.62 Pa^a'nin tutuklanma haberinin eyalet genelinde yayilmasiyla isyan Ahiska §ehri sinirlari di^ina fikip bütün eyalete yayilmi^tir.
16 Mayis 1816 tarihinde Ahiska Eyaleti'ne bagli Khertvisi'de sancak beyi olarak görev yapan Agzi-Afik Mehmed Bey (Mehmed Vachnadze] Ahiska'ya gelmi§ ve ayaklanmaya öncülük etmeye gönüllü olmu^tur.63 Mehmed Vachnadze, Ahiska'nin ardindan bölgedeki birliklere saldirarak buralari da kontrol altina almaya ba§lami§, hatta 21 Mayis'ta Kvabliani'de 400 ki^ilik bir Osmanli birligini yenilgiye ugratmayi ba§armi§tir. 2 Ahiskali isyancilar, o dönem Acara'yi kontrol altinda tutup ayni zamanda Ahiska'ya da ö musallat olan ve halka zulmettigi ileri sürülen Sergerde Mehmed Turan hakkinda Acara < g halkina bir mektup göndermi^lerdir. Mektupta mü^terek bir bifimde Mehmet Turan
§ vo~ © üzerine saldiri teklif edilmi§, bunu üzerine Acara halki da ayaklanmaya dahil olmu^tur.64 |34| Buna kar^ilik Pehlivan Ibrahim Pa§a, maiyyetinde bulunan Mehmet Turan'in bu i§le bir
ilgisi olmadigi ve kendisi hakkinda söylenen sözlerin asilsiz olduguna dair Istanbul'u
60 Turmanidze, "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel", 61.
61 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 147.
62 COA, HAT/721-34363.
63 Lomsadze, Axalcixuri Qronikebi, 221.
64 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 148.
bilgilendirmekteydi.65
Acara'daki isyanci birlikler ile Mehmet Turan'in birlikleri arasinda çatijma vuku bulurken, Ahiska birliklerinin de savaj alanina varmasiyla Mehmet Turan iki atej arasinda kalmij ve yenilerek geri çekilmijtir. Hayatta kalanlardan 400 kiji Acara'nin Kvabliani bölgesindeki köylere siginmijlar; ancak aç birakilarak mecburen teslim olmaya zorlanmijlardir.66 isyani bastirmasi için Serasker olarak görevlendirilen Pehlivan ibrahim Paja, isyanin Ahiska mütesellimi Yegen Mehmed Paja, Sergerde Mehmet Turan ve kendi Hazinedari Ahmed Bey sebebiyle gerçeklejtigini istanbul'dan kendisine gönderilen arz ile ögrenmijtir.67 Bunun üzerine Pehlivan ibrahim Paja, Sergerde Mehmet Turan ile ilijigini kestigine dair bir arzi istanbul'a göndermijtir.68 Pehlivan ibrahim Paja, Ahiska halkindan Mehmet Turan ve Yegen Mehmed Paja'nin mallariyla birlikte huzuruna getirilmesini ve suçlunun hangi taraf oldugunu bizzat belirlemek istemijtir. Ahiskali isyancilar, bu talebi makul görmüj ve bu isimleri ibrahim Paja'ya göndermijlerdir. Paja, isyancilara dagilmalarini salik vererek savaj tehdidinde de bulunmuj; ancak isyancilar buna kulak asmayarak g^lerini bütün Ahiska genelinde yaymijlardir.69
3 Temmuz 1816 tarihinde isyancilar Ahiska'ya giderek orada Paja'ya karji bir garnizon olujturmujlardir. Bu arada Pehlivan ibrahim Paja ayaklanmayi bastirmak için büyük bir orduyla Ahiska'daki Tsurtskabi köyüne gelmijtir.70 Mehmed Vachnadze komutasindaki Ahiskali isyanci ordusu, Pehlivan ibrahim Paja'nin ordusuyla karji karjiya gelmij ve 13 Agustos'ta yapilan savajta Ahiskali isyancilar yenilmijtir. Savajin ardindan Pehlivan ibrahim Paja, Vale köyüne gelip kamp kurmuj, bir ay sonra Vale'den Ahiska'ya karji harekete geçmijtir. Paja, 26 Agustos'ta Ahiska jehrini kujatma altina almijtir. §ehir 11 gün boyunca Paja'ya karji koymuj, halkin önemli bir bölümü Pehlivan ibrahim Paja'ya karji savaja dahil olmujtur. 4 Eylül'de Paja'nin ordusu jehre topyekün bir saldiri bajlatmij ise de bu saldiri yenilgiyle sonuçlanmij ve Pehlivan ibrahim Paja'nin ordusu dagilmijtir. Bundan sonra ibrahim Paja bir ay boyunca Ahiska'yi kujatma altinda tutmujsa da bir sonuç alamayip 11 Ekim'de nihayet Ahiska'dan ayrilmijtir.71
ibrahim Paja'nin çekilmesinin ardindan Ahiska'da sular durulmuj; isyanci lideri Mehmed Vachnadze tekrar Khertvisi'ye dönmüjtür. Pehlivan ibrahim Paja'ya karji kazandigi zafer Mehmed Vachnadze'nin Ahiska'daki popülaritesini oldukça arttirmijtir. Bu dönemde Mehmed Vachnadze'nin Ahiska Eyaleti'nde mevcut sorunlarin çözümünde tek mercii konumuna yükselmesi, istanbul'u Ahiska'daki yeni statükoyu tanimaya mecbur birakmij, böylelikle isyan sona ermijtir.72 Ancak, sonrasinda meydana gelen gelijmeler göstermektedir ki isyandan en fazla faydalanan grup yine bölgedeki yerel feodaller olmuj, bölgedeki Gürcü halki bu isyan sayesinde kazanmak istedigi haklari elde edememijtir.73
65 COA, HAT/721-34363.
66 Lomsadze, Axalcixuri Qronikebi, 221.
67 COA, HAT/721-34363.
68 COA, HAT/633-31245.
69 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 149.
70 Lomsadze, Axalcixuri Qronikebi, 221.
71 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 149.
72 COA, AE. SMHD. II./118-99G3.
73 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 149.
Isyan sonrasinda Ahiska halkinin Osmanli yönetimine kar§i duydugu fekincenin neticesinde, Ahiska kadisi Mehmed Emin vasitasiyla Istanbul'a bir arz yollanmi^tir. Arzda, bundan sonra Osmanli yönetimine yönelik bu tarz bir harekette bulunmayacaklarini ve birbirlerine kefil olduklarini beyan etmi^lerdir.74
1816 Ahiska ayaklanmasi, bölgede Osmanli hakimiyetini devirmeyi amaflayan ve kismen milli nitelikler ta^iyan Ahiskali Gürcülerin bir ba^kaldirisi olarak nitelendirilebilir. Ayaklanma bölgedeki farkli sinif ve gruplardan olu^an Gürcüleri birle§tirmi§ ve bir ordu olu^turarak Osmanli yönetimine kar§i yekpare bir bifimde sava^malarina zemin hazirlami^tir. Isyana en fok katilimin saglandigi yerler Samtskhe-Cavakheti (Ahiska], Acara ve Shavsheti (§av§at] bölgeleri olmu^tur.75 Isyanin ba^ina Mehmed Vachnadze'nin gefmesinin ardindan isyancilar arasindaki sinif ayrimi ortadan kalkmi§, yoksul halkin yaninda zanaatkar ve esnaflar da isyana katilarak tek bir amaf dahilinde sava§mi§lardir: bölgedeki Osmanli hakimiyetini ortadan kaldirmak. Mehmed Vachnadze'nin yaninda Kale agasi oglu Süleyman Aga, Acarali Tuna Mameda da isyana önderlik eden diger liderler olmu^tur. Ancak, bölgedeki Gürcü feodalleri fikarlari dogrultusunda bu isyana kimi zaman destek vermi^ler kimi zaman da Osmanli yönetiminden yana taraf tutarak yanli bir politika sergilemi^lerdir. Isyanin ardindan Gürcü feodaller Osmanli yönetimi ile anla^arak bazi tavizler kar^iliginda bölgedeki güflerini geri kazanmi§ ve isyandan en karli fikan sinif olmu^tur. Isyan bölgedeki Gürcü halki ifin sonuflari afisindan bir farklilik yaratmami^tir. Isyan her ne kadar ba^ariya ula§mi§ olsa da kendisine bir hedef belirleyemedigi ifin bölgedeki statüko kisa bir süre sonra tekrardan eski haline dönmü§, Osmanli yönetimi bölgede tekrardan hakimiyetini tesis etmi^tir.76
Ayaklanma sona erdikten sonra, tutuklu bulunan Ahiska mütesellimi Yegen Mehmed Pa§a ve Sergerde Mahmud Turan Istanbul'a gönderilmi§, Pehlivan Ibrahim Pa^a'nin hazinedari Ahmed Bey ve Yeniferi ustasi olan Süleyman Aga ise §ehirde dükkanlari soyduklari gerekfesiyle katledilmi^lerdir.77 Isyan sirasinda §ehirden kovulan Gürcü unsuru ise tekrardan Ahiska'ya iskan edilmi^tir. Isyanin sona ermesinden sonra, £akeli soyundan gelen Lütfullah Pa§a tekrar Ahiska'ya eyalet valisi olarak atanmi§, böylece bölgede önemli bir konuma sahip olan ve diger Gürcü feodallerinin büyük saygi duydugu £akeli ailesi tekrar Ahiska yönetimine getirilerek yerel Gürcü feodallerin arzusu tatmin edilmi^tir.78
Görüldügü üzere, Ahiska Eyaleti'nin Selim ve Ahmed Khimshiashvili'den sonraki isyan ve bagimsizlik figürü, 1816 ayaklanmasinin liderlerinden biri ve Khertvisi Sancak Beyi Mehmed Vachnadze olmu^tur. Ahiska bölgesindeki Gürcü yanlisi hareketlerin birfogu Khertvisi Sancagi'nda gözlemlenmi^tir. Bunun en önemli nedeni, Gürcistan sinirinda bulunmasi ve Sancak'in ana köylerinde Gürcü dilinin ve Hiristiyan inancinin hifbir §ekilde zarara ugramamasi olarak gösterilebilir. Ahiska gibi, Khertvisi de
74 COA, HAT/1107-44639.
75 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 150.
76 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 151.
77 COA, HAT/1107-44639.
78 COA, C.DH./211-0547.
Gürcistan'dan kaçan siyasi liderlerin siginaklarinin baçinda geliyordu. Imeret Krali II. Solomon, Bagrat Hanedani'ndan Prens Aleksandre Batonishvili, Imereti ve Kartli-Kaheti'nin diger feodal beyleri Gürcistan'da yaçadiklari baçarisizliklarin ardindan bu bölgelere siginmiç ve Gürcistan'da Rus idaresine karçi faaliyetlerini buradan idare etmeye çaliçmiçlardir.79
Ayaklanma biter bitmez Mehmed Vachnadze 24 Mart 1816 tarihinde Khertvisi'ye gitmiç ve kendisine yönelik muhtemel bir Osmanli saldirisina karçi Khertvisi'deki kalesini kuvvetlendirmeye baçlamiçtir.80 Ayaklanmadan sonra Mehmed Vachnadze Ahiska'da etkili bir politik figür haline gelmiçtir. Ahiska valisi Lütfullah Paça görevden el çektirildiginde yerine geçecek olan Benderli Ali Paça Ahiska'ya varana dek bölgenin idari içleri Mehmed Vachnadze tarafindan karara baglanmiçtir. Mehmed Vachnadze, Osmanlilarin Iran, Rusya ve Gürcü hanedan üyeleri ile olan diplomatik meselelerine de bizzat katilip görü§ bildirmiçtir. Diger yandan, bu yaptiklarinin Osmanli hükümeti nezdinde bir karçiliginin olmasindan korktugu için Osmanli yönetimine güvenememi^, bu sebeple Iran ve Rusya ile daha yakin iliçkiler kurma yolunu seçmiçtir. Iran ile iliçkilerini o dönem Iran'da sürgünde olan Prens Aleksandre Batonishvili araciligiyla sürdüren Mehmed Vachnadze, Aleksandre Batonishvili ile aralarindaki yakin iliçkiye binaen Agustos 1818 tarihinde Prens Aleksandre'yi konugu olarak 300 kiçilik kapi halkiyla birlikte Khertvisi'ye davet etmiçtir.81
Bu durum dogal olarak Ruslarin gözünde bir tehdit olarak algilanmiçtir. Dönemin Kafkasya Genel Valisi Aleksey Petroviç Yermolov (Kafkasya Genel Valiligi 1816-1827], Prens'in Khertvisi'ye gelmesini Gürcistan'daki Rus yönetimi açisindan bir tehdit olarak görmü^ ve Binbaçi Veletsky'yi Kartli-Kahet tahtinin namzeti olan bu adami yakalamasi için görevlendirmi^tir. Veletsky'ye verilen talimata göre; Veletsky sabotajci kiligina girecek ve önceden hazirlanan plana göre 9 Eylül 1818 tarihinde yerli Müslüman Gürcülerin destegiyle Aleksandre Batonishvili'yi yakalayacakti.82
Aleksey Yermolov, Mehmed Vachnadze'nin kritik durumunun ve Sultan II. Mahmud'un suikastla ilgili gizli bir kararname yayinladiginin farkinda olarak, Mehmed Vachnadze'yi Rus tarafina çekmenin yollarini aramiçtir. Bunun için büyük hediyelerle Veletsky'yi Mehmed Vachnadze'ye yollamiç ve onun tavrini yoklamasini emretmiçtir.83 Yermolov, aradaki iliçkiyi Mehmed Vachnadze'nin yakin adamlarindan biri olan ve önceden Khertvisi Sancagi'ndan kaçan Eliaz Aga vasitasiyla yürütmeye karar vermiçtir. Yermolov, Mehmed Vachnadze'nin Osmanli yönetiminden bir tehdit görmesi durumunda, Mehmed Vachnadze'ye Rus korumasi altina alinacagina dair garanti, gerekirse Kvemo Kartli'ye (Güney Kartli bölgesi] iltica edebilecegi ve kendisine toprak verilecegine dair söz vermiçtir. Gizlice Khertvisi'ye gelen Eliaz Aga, Yermolov adina Mehmed Vachnadze'ye ?öyle bir teklifte bulunmuçtur: Prens Aleksandre Batonishvili'yi bize iade edin ve benimle Sabaratiano'da (Ermenistan) yaçamak için taçinin. Ancak Mehmed Vachnadze teklifi
79 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 151.
80 Lomsadze, Axalcixuri Qronikebi, 221.
81 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 151.
82 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 152.
83 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 152.
reddetmi^tir. Bunun üzerine Yermolov, Aleksandre Batonishvili'nin öldürülmesi ifin de bir anla^ma zemini arami§, ancak her defasinda reddedilmi^tir.84 Mehmed Vachnadze'nin Ruslari her seferinde reddetmesinin altinda yatan sebep, Ruslarin Aleksandre Batonishvili isminden duyduklari korku olup Mehmed Vachnadze bu korkudan yararlanmanin yollarini arami^tir.
Sonuf olarak Mehmed Vachnadze, hem Osmanli merkezi hükümetine kar§i sava§mi§ hem de bölgedeki feodal dokunulmazligini korumak ifin yeri geldiginde Osmanli yönetimi ile ortak hareket etmi§, zamaninin tipik bir feodal beyidir. Bünyesinde hem ulusal bir karakter hem de Müslüman Gürcü feodal sinifa dair profilleri birle^tiren bir yerel lider olarak Mehmed Vachnadze Ahiska tarihinde önemli bir politik figürdür.
4) 1819 imeret ve Guria isyanlari Sirasinda Mehmed Vachnadze'nin isyancilarla iii^kisi
Ruslarin Imeret Kralligi'ni 1804 senesinde ilhak etmesinin ardindan Imeret Kralligi'nda Ruslarin yönetimi her gefen gün daha agirla§mi§tir. Imeret isyani da bu dönemde Gürcistan'da ortaya fikan diger isyanlarla ayni sebeplere sahiptir. Ruslarin Gürcü kilisesi üzerinde hakimiyet kurmaya fali^malari önce bölgedeki tavad-anzavurlari rahatsiz etmi^tir. Gürcü kilisesindeki ayinlerde yapilan ritüeller degi§tirilmi§, Ruslarin yaptigi ayinler Gürcülere zorla yaptirilmaya fali§ilmi§tir. Ayrica tavadlarin yönetimdeki etkisi bölgedeki Rus yöneticiler tarafindan ortadan kaldirilmi^tir. Bu sebeplerle 1819 yazinda imereti bölgesinde Ruslara kar§i bir isyan ba§lami§tir. Bu isyan ilk ba§ta dini sebepleri olan bir isyanken, sonradan £ar'in kolonizasyon rejimine kar§i fikan bir isyana dönü§mü§tür. Isyanin Rus yönetimine kar§i bagimsizlik anlami kazanmasinin ardindan köylüler de bu isyana destek vermeye ba§lami§tir.85
Isyanin ba^lamasinin ardindan Yermolov, General Veliaminov'u isyani bastirmakla görevlendirmi^tir. isyan sirasinda dönemin Khertvisi Sancak beyi olan Mehmed Vachnadze isyancilarla yakin ili^kiler kurmu^tur. Bu yakin ili^kiler sayesinde imeretli isyancilar Ahiska'dan yardim alabileceklerini ümit etmi^lerdir. Temmuz ayinda imeretili bir tavad olan Kakucha Kiknadze iki köylüyle birlikte Khertvisi'ye giderek orada Mehmed Vachnadze ile görü§mü§tür. Daha sonra onu Ivane, Nikoloz ve Davit Abashidze tarafindan gönderilen hazine fiftfisi Kirtishvili ziyaret etmi^tir. isyancilar Mehmed Vachnadze'den mühimmat, para ve mümkünse asker talep etmi^lerdir. Ayrica, imereti halki Mehmed Vachnadze'den Aleksandre Batonishvili'nin imereti tahtina gefme konusunda ikna 2 edilmesini de talep etmi^tir.86 isyan sirasinda Mehmed Vachnadze hem imereti'nin hem ö de Guria-Samegrelo'nun tavadlari ile ticari yazi^malar yapmi^tir. Aradaki ileti^im ise < g Khertvisi'den Markoz adindaki Gürcü Katolik bir tüccar tarafindan saglanmi^tir. Mehmed
§ ve © Vachnadze, gelen isyancilara gerekli durumlarda ona haber vermelerini, isyana destek |38| ifin her zaman hazir oldugunu dile getirmi^tir. Ekim 1819'da Papuna Tsulukidze, Nikoloz
Abashidze ve Davit Nizharadze önderliginde büyük bir imereti isyanci heyeti Khertvisi'ye gelmi§, hatta Davit Nizharadze, Khertvisi'de Aleksandre Batonishvili ile de görü^me
84 Khantadze Shota, "Masalebi Aleqsandre Batonishvilis Biografiisatvis." S. Canashias Saxelobis Saqartvelos Saxelmwifo Muzeumis Moambe C. XXII (1961): 266.
85 Canashia, Berdzenishvili, 283.
86 Dumbadze Mamia, Dasavlet Saqartvelo XIX. Saukunis Pirvel Naxevarshi (Tiflis: 1957), 23.
imkani bulmu^tur. Mehmed Vachnadze ile yapilan görü^meden anla^ildigi üzere, Aleksandre Batonishvili Mehmed Vachnadze tarafindan tayin edilen görevlilerle Imereti'ye gidecek ve imeret isyaninin ba^ina gefecekti. Bu dönemde Mehmed Vachnadze kendi pozisyonunu kuvvetlendirmek adina Imereti tahti üzerinde Aleksandre Batonishvili'nin adayligini desteklemi^tir.87
Imereti'de isyanin ba^lamasinin ardindan Guria bölgesi de isyana destek vermi^tir. 1820 Nisan'da Guria'li isyancilar özellikle Raja ve Guria'da askeri birlikler toplami^lardir. Isyanci liderlerinden Ivane Abashidze'nin bu dönemde Imereti'den kafip Guria'ya gelmesinin ardindan Rus birlikleri de Guria bölgesine girmi^lerdir. Rus birlikleri ile Gürcü birlikleri arasinda meydana gelen fati^malarda Rus birlikleri galip gelmi§ ve köyler yakilmi^tir. Raja §ehrinin tahrip edilmesinin ardindan isyancilar Ivane Abashidze'nin birlikleri ile birle§mi§, ancak Ivane Abashidze yenilmi§ ve Ahiska'ya kafmi^tir. 24 Temmuz 1820'de Sisxlismghvreli (Kan döken) sava^inda General Veliaminov'un ordusu Gürcü ordusunu yenmi§ ve isyan sona ermi^tir. Isyanin bitmesinden sonra Gürcü isyancilar cezalandirilmi§ ve bir bölümü hapse gönderilmi§, bazilari ise Sibirya'ya sürgün edilmi^tir.88
1826-1828 Rus-Iran sava^i sirasinda Iran, Gürcistan'da siyasi ve askeri faaliyetler yürütmü§, Gürcü prenslerini Rusya'ya kar§i ki^kirtmakla kalmayip silah da göndermi^tir. Bu dönemde Osmanlilar da bölgede Rusya'ya kar§i Gürcü prenslerine destek vermi^tir. Imeret Kralligi'ni yönetenlerin soyundan gelen Prens Vahtang Trabzon'da bulundugu sirada, Guria halkinin Ruslardan biktigini belirtmi§ ve halkinin Ruslardan kurtulmasi ifin Osmanli'dan yardim istemi^tir.89 2 Agustos 1826 tarihinde Ahiska Eyalet valisi Hakki Pa§a, iran'in Gürcistan üzerine ilerledigini ve Gürcistan halkinin da Ruslara direnmek ifin hazirlandigini belirtmekteydi.90 Guria Dadyani V. Mamia'nin 20 Kasim 1826 tarihinde ölmesinin ardindan, Guria halki Rusya'nin gönderecegi görevliye itaat etmemek konusunda anla§mi§tir. isyanin ba^lamasinin ardindan bölge halki Osmanli imparatorlugu'na durumu anlatan bir mektup yazmi§ ve ba^arisiz olurlarsa Osmanli topraklarina siginacaklarini bildirmi^lerdir.91 isyanin ba^arisiz olmasinin ardindan Dadyan Mamia'nin karisi Prenses Sofia Ahiska valisi Ahmed Rü§dü Pa§a ile görü^erek Osmanli topraklarina siginmi^tir.92
Bu dönemde Güney-Bati Gürcistan'da Ruslara kar§i tekrardan Osmanlilar ile ittifak kurulmasina yönelik fikirler ortaya fikmi^tir. Hem imeret isyaninda hem de Guria
o
isyaninda Gürcülerin Ruslara kar§i Osmanli destegi talep ettikleri görülmektedir. Ancak, ^
bu dönemde Rusya'nin Güney Kafkasya'da Osmanli'ya kar§i fok daha güflü ve avantajli g
durumda olmasi, ayrica Osmanli ile Rusya arasinda sava§ durumunun olmamasi Q ™ ^
■ß ° m
o- yi © |39|
87 Lomsadze, Samstxe-Cavaxeti, 154.
88 Gogoladze D, Brdzola Carizmis Batonobis Winaaghmdeg XIX. Saukunis Pirvel Oceulshi (Tiflis: Saqartvelos Istoriis Narkveebi, 1973), 936.
89 COA, HAT/38094.
90 COA, HAT/38095.
91 COA, HAT/36613/1.
92 COA, HAT/36613.
nedeniyle Osmanlilar Gürcü kralliklarina resmi olarak destek verememiçtir.93
Görüldügü üzere, 1819 senesinde Imeret ve Guria'da baçlayan isyanlar Gürcü ulusal kimliginin oluçmasinda büyük öneme sahip olmakla birlikte, Gürcülerin Çarlik Rusyasi'na karçi tek baçlarina baçarili olma çanslarinin dü^ük olmasindan dolayi nihayete erememiç isyanlardandir. Gürcü hanedan üyelerinin Ruslara karçi Osmanli destegi istemeleri ve Ahiska'da meydana gelen isyanda sivrilen Mehmed Vachnadze'den destek aramalari, Gürcü ulusal kimliginin yeni yeni oluçmaya baçladigi döneme denk gelmektedir. XIX. yüzyila kadar Gürcistan'in farkli bölgelerine hükmeden feodal beyler ve krallar arasinda süregelen bölgesel çatiçmalar bu dönemden itibaren yerini topyekün baçkaldirilara birakacak, ayni zamanda Gürcü aydinlar, Gürcü ulusal kimliginin oluçmasi için gerekli ideolojik yapilanmanin temellerini atacaklardir.
Sonuç
Çarlik Rusyasi'nin 1768-1774 Osmanli-Rus Savaçi'nin ardindan imzalanan Küçük Kaynarca Antlaçmasi ile baçlayan Gürcistan'i ilhak süreci, o dönem Iran ve Osmanli tahakkümünden bunalan Gürcü Kralliklari için bagimsizliga giden yolda bir umut içigi olarak görülmü^tür. Gürcü Kralliklari, bölgede Osmanli ve Iran aleyhine geniçleyen Ruslara bu amaçla destek vermiç, bölgenin jeopolitik konumu ve aralarindaki siyasi sürtü^meler geregi birlikten uzak oluçlarini Rus hakimiyeti altina girerek sonuca baglayacaklarina inanmiçlardir. Çarlik Rusyasi tahakkümünün Gürcü Kralliklarini birleçtirmesinin ardindan ise uygun ortami yakaladiklarinda bagimsizlik için mücadele edeceklerine dair bir görü^e sahiptiler. Ancak, Çarlik yönetiminin Gürcistan'daki hanedanlar, Gürcü halki ve yerel feodaller üzerine icbar ettigi çartlarin agirligi, Gürcü kültürünün asimilasyonuna çaliçilmasi ve Gürcistan'in yönetiminde sadece Rus yöneticilerin söz hakki olmasi gibi durumlar Gürcülere mevcut gerçeklerin ideallerinden çok uzak oldugunu göstermi^tir.
Bu gerçeklik yine de Osmanli hükmü altindaki Ahiska ve Acara eyaletlerinde Osmanli hükmünden kurtuluçun Rus yardimiyla gerçekleçebilecegi algisini degiçtirmemiçtir. Ahiska bölgesinde XIX. yüzyilin baçlarinda daha önceden oldugu gibi Osmanli tarafindan taltif edilip bölgede yönetici konumuna yükselen yerel feodallerin Gürcistan'da yavaç yavaç ve emin adimlarla yerleçen Ruslarla müttefik olup Osmanli hükmüne karçi baçlattiklari isyanlar bu alginin bir sonucudur. Ilk olarak Ahiska eyalet valisi olan Selim Khimshiashvili'nin, ardindan Ardanuç sancak beyi olan oglu Ahmed Khimshiashvili'nin baçlattiklari isyanlar ilk etapta bölgedeki Osmanli hükmünü kirip yerine Rus kontrolü altinda kismi bagimsizligi amaçlamaktaydi. Ancak, bu iki isyanci liderin Ruslarla ittifakin kendilerini bagimsizliktan ziyade baçka bir esarete götürdügünü farketmesi üzerine; Selim Khimshiashvili tek baçina bir bagimsizlik savaçi verme karari alarak sonu idamla biten bir mücadele yaçamiç, oglu Ahmed Khimshiashvili ise sirt döndügü Osmanli'nin tabiiyetini tekrardan kabul ederek Ruslara karçi bölgede Osmanli hükmünün bir neferi olma yolunu seçmiçtir.
Khertvisi sancak beyi Mehmed Vachnadze ise Ahiska'da meydana gelen halk
93 Baramidze Irakli, Qartul-Rusuli-Osmaluri Urtiertobebi XIX. Saukunis I. Mesamedshi (Batum: Bsu Saqartvelos Istoriis Katedra Samxret-Dasavlet Saqartvelos Samecniero-Kvleviti Centri, 2005], 26.
ayaklanmasini firsata fevirerek bolgedeki zayiflami§ Osmanli kontrolunu kendi fikarina kullanmi§, hem £arlik Rusyasi ile hem de Iran ile ili^kilerini aktif tutarak bolgenin kontrolunu belirli bir sure kendi tekelinde tutmu^tur. 1816 Ahiska ayaklanmasi her ne kadar halkin ba^lattigi ve ba^ariya ula^tirdigi bir isyan olsa da isyan sonunda Ahiska'daki Gurcu halkin ifinde bulundugu §artlarda bir degi^iklik olmami^tir. Ayrica, Mehmed Vachnadze'nin 1819 senesinde Imeret ve Guria'daki isyancilarla ve Gurcu hanedanlar iferisinde en etkin ve kadimi olan Bagrat Hanedani'ndan Prens Aleksandre Batonishvili ile olan aktif ili^kisi kendisini Ruslarin gozunde onemli bir konuma getirmi^tir. Ruslar, Mehmed Vachnadze araciligiyla Ahiska'nin ele gefirilmesi fikrini aktif tuttugundan,
kendisine yonelik faaliyetlere giri^mekten kafinmi^lardir.
^ ^ ^
Beyanname:
1. Etik Kurul izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye ba^kasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. £ikar £ati$masi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fati^masi olmadigini beyan etmektedir.
Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAK£A Ar^iv Belgeleri
COA (Cumhurba^kanligi Osmanli Ar^ivi) Kitaplar ve Sureli Yayinlar
Abesadze, Avksenti. Adjaris Mtavari Axmed Pasha-Ximshiashvili. Tiflis: 1914. Allen, William E.D. A History of the Georgian People. London: 1971.
Aybar, Merif. "Tuzcuzade/Tuzluoglu Isyani ve Ahiska Uzerindeki Etkileri" Uluslararasi a
Ahiska TurkleriSempozyumu, 2 (2017): 493-499. y
Q rH ,
<C ™
Baramidze, Irakli. Qartul-Rusuli-Osmaluri Urtiertobebi XIX. Saukunis I. Mesamedshi. g ° « Batum: Bsu Saqartvelos Istoriis Katedra Samxret-Dasavlet Saqartvelos 02 ^ ® Samecniero-Kvleviti Centri, 2005. Baqradze, Dimitri. Arqeologiuri Mogzauroba Guriasa da Adjarashi. Batum: 1985.
Berdzenishvili, Nikoloz. Saqartvelos Istoriis Sakitxebi. Tiflis: Saqartvelos SSR Mecnierebata Akademia, 1965.
Canashia, Simon; N. Berdzenishvili. Saqartvelos Istoriis Sakitxebi Wigni. Tiflis: Mecnierebata, 1990.
Diasamidze, Biciko. "Batumis Sakitxebi XVIII-XIX. Saukuneebis Ruset-Turqetis Omebshi." Adjaris Dedasamshoblostan Dabrunebis 130 Wlistavisadmi Midzghvnili Saertashoriso Samecniero Konferenciis Masalebi (2009].
Dumbadze, Mamia. DasavletSaqartvelo XIX. Saukunis Pirvel Naxevarshi. Tiflis: 1957. Gogoladze, D. Brdzola Carizmis Batonobis Winaaghmdeg XIX. Saukunis Pirvel Oceulshi. Tiflis: Saqartvelos Istoriis Narkveebi, 1973.
Gogolauri, Roman. Ruset-Turqetis Omebi da SamxretSaqartvelosSakitxi. Publishing House Universali: 2016.
Guruli, Vahtang. Saqartvelos Axali Istoria (1801-1918), Wigni I. Tiflis: Qartuli Universiteti, 2017.
Gvosdev, Nikolas K. Imperial Policies and Perspectives Towards Georgia, 1760- 1819.
Oxford: Macmillian, 2000. Hacisalihoglu, Mehmet. "Tuzcuogullari." TDVlA, C. XLI, 451-453.
lobashvili, Guliver. Kartul-Rusuli Politikuri-Diplomatiuri Kontaqtebi XVIII-XIX Saukuneta Mijnaze da Kartl-Kaxetis Samefos Aneqsia Rusetis Mier 1801 W. Aqti. Tiflis: Saqartvelos Istoriis Narkveebi, 1973.
Khantadze, Shota. "Masalebi Aleqsandre Batonishvilis Biografiisatvis." S. Canashias
SaxelobisSaqartvelosSaxelmwifo Muzeumis MoambeXXII (1961): 239-274. Kardaç, Tugba "XIX. Yüzyilda Kafkasya'da Salgin Hastaliklar ve Karantina Önlemleri 18001900" Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2010.
Lomsadze, Shota. Axalcixuri Qronikebi. Tiflis: 1997.
Lomsadze, Shota. Samstxe-Cavaxeti (XVIII. Saukunis Shuawlebidan XIX. Saukunis Shuawlebamde). Tiflis: 1975.
Nazir, Bayram "Osmanli-Rus Savaçlarinda Acaralilar." Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1993.
Paichadze, Giorgi. Kartli Kaxetisa da Rusetis Urtiertobebis Ganaxleba 80iani Wlebis Dasawyisshi. 1783 W. Xelshekruleba. Tiflis: Saqartvelos Istoriis Narkveebi, 1973.
о Pamuk, Esra "1 Numarali Ahiska ^er'iyye Sicili'nin Transkripsiyonu ve Degerlendirilmesi g H.1183-1241/ M.1769-1825." Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, 2012.
q £ z Surmanidze, Ramaz. "Selim Ximshiasvili Samxret-Dasavlet Saqartvelos g ° ™ Gantavisuflebistvis Brdzolis Winaamdzgholi." Erovnuli-Ganmatavisuflebeli
ai ve ©
--Modzraoba XIX. Saukunis Samxret-Dasavlet Saqartveloshi, Niko Berdzenishvilis
|42' instituti (2015): 40-53.
Süreyya, Mehmed. Sicil-i Osmanî. Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 1996. ^anizade Mehmed Ataullah Efendi. Tarih-i $anizade Osmanli Tarihi 1223-1237/18081819, I. Haz: Ziya Yilmazer, Istanbul: Çamlica Yayinlari, 2008.
Tanriverdi, Mustafa. "Rusya'nin Merkez-Ta§ra Idari Yapilanmasinda Kafkasya (17851882]" Türkiye Günlügü 126 (2016): 61-68.
Tosik Dinf, Fadime "Ahiska Türkleri 1800-1921." Doktora Tezi, Firat Üniversitesi, 2015.
Turmanidze, Otar. "Ximshiasvilebi XIX. Saukunis Pirvel Naxevris Samxret-Dasavlet Saqartvelos Sazogadoebriv-Politikur Cxovrebashi." Erovnuli-Ganmatavisuflebeli Modzraoba XIX. Saukunis Samxret-Dasavlet Saqartveloshi, Niko Berdzenishvilis instituti (2015): 54-66.
Türker, Özgür. "Gürcistan'in Rus Himayesine Girmesi ve Sonuflari: Georgiyevsk Antla^masi'ndan Aga Muhammed Han'in Tiflis Seferi'ne" History Studies 7 (2015): 149-165.
