RUS HUKUKUNDA MÜŞTEREK SORUMLULUK: PORUKA (BAŞLANGICINDAN XVI. YÜZYILA KADAR) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

RUSAD 9, 2023,1-28

Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 08.04.2023 Kabul -Accepted: 31.05.2023 Yaym - Published: 30.06.2023 doi: 10.48068/rusad. 1278534

RUS HUKUKUNDA MܧTEREK SORUMLULUK: PORUKA (BA§LANGICINDAN XVI. YÜZYILA KADAR)

© Mustafa KUZUOGLU

Öz

Bilindigi üzere ilk Rus devleti olan Kiyev Knyazligi, IX. yüzyilin ikinci yansinda tesis edildi. Bu te^ekkülün ortaya fiki^indaki temel unsurlardan biri kanun ve nizam arayi^iydi. "Denizin ötesinden gelen" Vareg beyleri, Slav kabilelerini te^kilatlandirip onlari kanun ve nizama göre yönetmeye ba^ladilar. Dolayisiyla Slav kabilelerinin kanun ve nizam ihtiyaci giderilmij oldu. Yazili Rus hukukunun dogu^u ise bu döneme tekabül etti. Slav halkinin gelenek ve göreneklerini esas alarak iskandinav, Cermen, Bizans gibi yabanci tesirleri de ihtiva eden ilk Rus hukuku, iptidai kavimlere özgü bazi uygulamalari da barindiriyordu. Bu uygulamalardan en dikkat fekeni, Ruslarin daha sonra poruka ya da krugovaya poruka olarak adlandiracagi mü^terek sorumluluk sistemiydi. Bireylerin ya da topluluklarin birbirlerinin eylemlerinden sorumlu oldugu bu ilkel uygulama, tarihin birfok döneminde muhtelif toplumlarda uygulanmi^ti. ilk olarak Babil hukukunda görülen bu uygulama, Hitit kanunlarinda da mevcuttu. Öte yandan mü^terek sorumluluk sistemi, £inliler, Anglo-Saksonlar ve Arap toplumlari arasinda da görülmekteydi. Ayrica Bulgar, Hirvat, £ek ve Polyak resmi metinlerinde de zikredilen sisteme dair malumat bulunmaktaydi. Fakat diger halklarin aksine sistem Ruslar tarafindan yüzyillarca uygulandi ve ilerleyen dönemde daha kapsamli hale getirildi. Özellikle Ruslar, mü^terek sorumluluk sistemini politik, mali ve ruhani meselelerde de tatbik etmeye fali^tilar. Toplumsal ve idari düzenin temin edilip sürdürülmesi adina Rus devlet te^kilatinin da önemli bir parfasi olan bu sistem, XVI. yüzyilda toplumun tüm katmanlarini birbirine baglayan korkunf bir aga dönü^tü. Buna ragmen gerek Türkfe gerek yabanci literatürde zikredilen sisteme pek fazla önem atfedilmedi. Dolayisiyla, erken dönem Rus te^kilatinin adeta fekirdegini olu^turan krugovaya poruka sisteminin irdelenmeye muhtaf oldugu afiktir. Bu sebeple ara^tirmamizda Rus yasalari ve kefaletnameleri esas alinarak krugovaya poruka uygulamasinin dogu^u ve inki^afi incelenecektir.

Anahtar kelimeler: Rusya, poruka, krugovaya poruka, Rus hukuku, mü^terek sorumluluk.

^ ^ ^

a Doktora Ögrencisi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, izmir/Türkiye, [email protected]

BY-NC-ND

COLLECTIVE RESPONSIBILITY IN RUSSIAN LAW: PORUKA (FROM THE BEGINNING TO THE 16TH CENTURY) Abstract

As is known the first Russian state, the Principality of Kyiv, was established in the second half of the 9th century. One of the main reasons for the emergence of this state was the seek for law and order. "Coming from beyond the sea", the Varangian lords organized the Slavic tribes and began to rule them according to law and order. Therefore, the Slavic tribes' need for law and order was met. The birth of written Russian law also corresponded to this period. The first Russian law, which included foreign influences such as Scandinavian, Germanic, Byzantine, based on the customs and traditions of the Slavic people and also included some practices specific to primitive tribes. The most notable of these practices was the system of joint responsibility, which the Russians would later call poruka or krugovaya poruka. This primitive practice, in which individuals or communities are responsible for each other's actions, has been practiced in various societies in many periods of history. This practice, which was first seen in Babylonian law, was also present in Hittite laws. On the other hand, the system of joint responsibility was also seen among the Chinese, Anglo-Saxons and Arab societies. There was also information about the system mentioned in Bulgarian, Croatian, Czech and Polyak official texts. But unlike other peoples, the system was practiced and improved by the Russians for centuries. In particular, the Russians tried to apply the system of joint responsibility in political, financial and spiritual matters. This system, which was also an important part of the Russian state organization in order to ensure and maintain the social and administrative order, had turned into a terrible network connecting all layers of society in the sixteenth century. Despite this, little attention was paid to the system in both Turkish and foreign literature. Therefore, it is clear that the krugovaya poruka system, which constitutes the core of the early Russian state organization, needs to be examined. For this reason, in our research, the emergence and evolution of the krugovaya poruka system will be examined based on Russian laws and surety bonds.

Keywords: Russia, poruka, krugovaya poruka, Russian law, collective responsibility.

Ж Ж Ж

«ПОРУКА» - КОЛЛЕКТИВНАЯ ОТВЕТСТВЕННОСТЬ В РУССКОМ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ: ОТ ДРЕВНЕЙ РУСИ ДО 16 ВЕКА Аннотация

о

q Как известно, первое русское государство, Древняя Русь, образовалось во второй § половине IX века. Одной из главных причин возникновения этого государства была ° g ^ стремление к закону и порядку. "Призванные из-за моря" варяжские конунги g @ организовали славянские племена. В этот период появляется и кодифицированное |2| русское право. Оно основывалось на обычаях и традициях славянских народов,

включало в себя иноземные влияния (скандинавское, германское, византийское), а также некоторые обычаи, характерные для первобытных племен. Наиболее заметной из этих практик была система коллективной ответственности, которую русские позже назовут "порукой" или "круговой порукой". Эта примитивная практика, при которой отдельные лица или сообщества несут ответственность за действия друг друга, практиковалась в различных обществах на протяжении истории. Эта практика,

впервые появившаяся в вавилонском праве, присутствовала и в хеттских законах. С другой стороны, система коллективной ответственности наблюдалась и в китайском, англо-саксонском и арабском обществах. Также имелись сведения об этой практике в официальных текстах на болгарском, хорватском, чешском и польском языках. Система коллективной ответственности на Руси совершенствовалась веками и находила применение в политических, финансовых и духовных вопросах. Эта система являлась также важной частью русской государственной организации для обеспечения и поддержания общественного и административного порядка. В XVI веке она превратилась в мощную сеть, связывающую все слои общества. Несмотря на это, системе "круговой поруки", составлявшей ядро русского государственного устройства в средневековье, уделялось мало внимания как в турецкой, так и в зарубежной историографии. В нашем исследовании ее возникновение и эволюция будут рассматриваться на основе анализа русского законодательства.

Ключевые слова: Россия, порука, круговая порука, российское право, коллективная ответственность.

Ж Ж Ж

Giri?

Ilk Rus devletinin te^ekkülünden evvel muhtelif Slav topluluklari, kabileler halinde Dogu Avrupa sahasinda ya^amaktaydilar. Ruslarin ilk kronigi Povest Vremennih Let (Gefmi§ Yillarin Hikäyesi) Slavlar arasinda kendine özgü gelenek ve göreneklerin varligindan söz eder. Lakin yazili bir hukuktan bahsetmez. Kronik yazari, bu Slav kabilelerinin "kendi adetlerini, geleneklerini ve atalarinin kanunlarini koruduklarini" fakat aralarinda bir nizamin olmadigini yazmakla yetinmi^tir.1 Ancak Kiyev Knyazligi'nin kurulu^una atfedilen bir rivayette, Slav topluluklarinin Varegleri "denizin ötesine" kovduklari ve kendi kendilerini idare etmeye ba^ladiklari kaydedilmi^tir. Fakat kisa bir süre sonra bu kabileler, birbirleri arasinda ihtilafa dü^tüler ve nihayetinde bir araya gelip, kendilerini yönetecek ve kanuna göre yargilayacak bir knyaz aramalari gerektigi konusunda mutabakata vardilar.2 Povest Vremennih Let'te Slav kabilelerinin arasinda bir düzenin ve kanunun bulunmadigina yapilan bu vurgu, konumuz afisindan ehemmiyet arz eder. Nitekim ilk Rus devletinin olu^masindaki temel etki, nizam ve kanun arayi^idir. Neticede siyasi bir te^ekkülün kurulmasindan önce Slavlar arasinda geli§mi§ bir kanun geleneginden söz edilmesi mümkün degildir. Sadece iftimai hayatlarinda her bir kabile,

kendi pagan adetlerini ve sözlü toplumsal kaidelerini uygulami^lardir.3 ^

z

Slavlarin Vareglere yaptigi bu fagrinin nihai sonucu Kiyev Knyazligi'nin te^ekkül и

Q m ^

etmesi idi. Slav yurduna ayak basan Vareg beyleri, bir yüzyil boyunca zikredilen kabileleri < о >; itaat altina almaya gayret edip muzaffer oldular. Dolayisiyla Slav kabilelerinin kanun ve § ск©

1 Mualla Uydu Yücel, Ilk Rus Yilhklanna Göre Türkler, (Ankara: TTK Yay., 2007), 84; Nestor, Gefmi$ Yillarin Menkibesi, £ev. Batuhan Aksungur, (Istanbul: Post Yayinlari, 2022), 28; Povest Vremennih Let, Per. D. S. Lihafev, O. V. Tvorogov, (Sankt Peterburg: Vita Nova, 2012), 14. Bu kronigin Ingilizce fevirisi ifin bk. The Russian Primary Chronicle, Laurentian Text, Trans. and Ed. Samuel Hazzard Cross, P. Sherbowitz-Wetzor (Cambridge: The Medieval Academy of America, 1953),

2 Yücel, Ilk Rus Yilliklarina, 8; Nestor, Gefmi$ Yillarin Menkibesi, 28; PVL, 17.

3 Mustafa Kuzuoglu, "Osmanli Yönetim Tarzinin Rusya'ya Tatbik £abasi: Ivan Peresvetov Örnegi" (Yayinlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, 2021), 50-51.

nizam arayiçi sonuçlanmiç oluyordu. Nitekim o tarihlerden itibaren Ruslarin ilk hukuk metinleri olan Russkaya Pravda (Rus Yasasi], Tserkovniy Ustav Vladimira (Vladimir'in Kilise Kanunu], Tserkovniy Ustav Yaroslava (Yaroslav'in Kilise Kanunu], Novgorodskaya Sudnaya Gramota (Novgorod Hukuk Belgesi], Pskovskaya Sudnaya Gramota (Pskov Hukuk Belgesi] gibi kanunlar ortaya çikti.

Bu kanunlardan Rus Yasasi, Vladimir'in Kilise Kanunu, Yaroslav'in Kilise Kanunu muhteviyatlari açisindan bazi benzerlikler ve farkliliklar arz ediyordu. Ele aldigi konular, ekseriyetle, sosyal yaçantidaki hukuki ihlaller, bunlara karçin uygulanacak yaptirimlar ve kilise-devlet iliçkisinde hukukun rolüydü. Yaroslav'in Kilise Kanunu, kilisenin sosyal yaçantidaki pagan kalintilarina karçi mücadelesini yansitmaktaydi. Bu amaç dogrultusunda, destegini knyazliktan alarak ahlâk kurallarinin ihlallerine karçi konmak isteniyordu. Bu bakimdan, yaptirim açisindan eksik olan Vladimir Kanunu'nun bir devami niteligindeydi. Vladimir Kanunu daha çok kilise ile devlet arasindaki iliçkinin bir modelini sunarken; Yaroslav Kanunu esas olarak ceza hukukuna dair ayrintili içerik sunan bir yasaydi. Ilhamini Bizans hukukundan ve agirlikli olarak Ortodoks bileçenlerden almiçti. Kilise merkezli din adamlarinin nûfûzunu saglamlaçtiran söz konusu kanun, bu açidan Rus Yasasi'ndan ayrilir. Nitekim yine Yaroslav döneminde ortaya çikan Rus Yasasi, Hristiyanlik öncesi sözlü Rus yasasinin bileçenlerini de içermiç ve knyaz ile maiyetinin çikarlarini korumayi amaçlamiçtir.4 Bununla birlikte, Novgorod Hukuk Belgesi, Pskov Hukuk Belgesi gibi metinler daha çok sosyal meselelere odaklanmaktan ziyade usule agirlik vermiçlerdir.5

Bu kanunlarin içerigi esas olarak sosyal yaçamdaki hukuk ihlallerine karçi yaptirimlari içermektedir. Söz konusu suçlar; evlilik, kaçirma, tecavüz, zina, sapkin cinsel davraniçlar, hirsizlik, miras anlaçmazliklari ve dinî ihlaller üzerinedir. Ancak bu noktada bir yetki meselesi gözümüze çarpmaktadir. Örnegin kaçirma, tecavüz gibi suçlar hem seküler hem de dinî hukuk kurallarinin meselesi oldugundan, bu iki yapinin birbiriyle iç içe geçtigi ortadadir. Bu bakimdan eski Rus kilisesi, hukuki meselelerde devletin bir parçasi olarak içlev görmü^tür.6 Örnek vermek gerekirse, Yaroslav'in Kilise Kanunu evlilik ile ilgili boçanma, aldatma ve çok eçlilik gibi konulari ele alirken; Rus Yasasi evlilik içerisindeki mülkiyet sorununa odaklanmiçtir.

Zikredilen kanunlardaki en yaygin müeyyideler, para cezasi ödemek, knyaz tarafindan cezalandirilmak, manastira kapatilmak, potok i razgrableniye7 gibi

о

Q _

z -

JJ 4 Ferdinand Feldbrugge, A History of Russian Law From Ancient Times to the Council Code (Ulozhenie) of Tsar Aleksei

^ Я ± Mikhailovich of1649 (Boston: Brill, 2017], 152-154.

д ю 5 Zikredilen yasalar hakkinda detayli bilgi için bk. Pamyatniki Russkogo Prava: Pamyatniki Prava Feodalno-

oi & © Razdroblennoy RusiXII-XV. vv., Vip. 2, Red. S. V. Yuçkov (Moskva: Gosudarstvennoe Izdatelstvo Yuridiçeskoy Literaturi,

|4| 1953], 210-226, 282-478.

6 Kuzuoglu, "Osmanli Yönetim Tarzinin," 152.

7 Potok, ekseriyetle hapis veyahut sürgün manasina gelir; razgrablenie ise mülkiyetin müsaderesi anlamini taçir. Rus Yasasi'nin yedinci ve seksen üçüncü maddeleri bu müsadere uygulamasini açikça göstermektedir. Sebepsiz yere bir cinayet içlemenin yahut bir harman yerinin yakilmasi durumunda suçlunun cezalandirilacagi ve mülkünün müsadere edilecegi ifade edilmiçtir. Ayni zamanda potok'un kölelejtirmek, köle olarak satmak gibi anlamlara geldigi de iddia edilmiçtir. Razgrablenie, Rus Yasasi'nda sadece yedinci maddede bulunurken, potok terimi, yedinci, otuz beçinci ve seksen ^üncü maddelerde kullanilmiçtir. Yedinci maddeye göre sebepsiz bir cinayet durumunda, topluluk katil için ödeme yapmayacak, onu karisi ve çocuklari potok mucibince knyaza verilecektir. Seksen ^üncü maddede ise harman yerinin yakilmasi durumunda, failin potok için verilecegi ve mallarinin müsadere edilecegini belirtilmiçtir. Bu

uygulamalardir. Fakat yaptirimlar arasinda dikkat fekeni, bazi suflarin cezalandirilmasi durumda müjterek sorumlulugun esas alinmasidir.

Müjterek sorumluluk ya da Rus hukukunda adi geftigi üzere krugovaya poruka, erken donem Rusya'sinda otoriter yonetimin kilit tajlarindan biridir. En genel anlamda, bir kimsenin ya da bir toplulugun davranijindan, diger bireylerin ya da topluluklarin sorumlu tutuldugu sistemdir ve tarih boyunca birfok toplumda uygulanmijtir. Filvaki, toplumsal yajamin ilk ajamalarinda hukukun ozneleri bireyler olmaktan ziyade aileler, sülaleler ya da boylardir. Bu baglamda hukuk tarihinde müjterek sorumlulugun varligi Ruslara ozgü olmayip birfok toplumda gorülmektedir.8

1) Müjterek Sorumluluk ilkesinin Kokenleri

Rus tarihfi Ledeneva araciligiyla karjilajtigimiz Nefayev'in izahi, müjterek sorumlulugun kokenine dair bir tez one sürmektedir: "Elinde nüfusu denetlemek ifin yeterli sayida kuruma ve yollara sahip olmayan idare, toplumu müjterek sorumluluga baglayarak tüm insanlardan idari ve adli sorumluluklarin kontrolü ve icrasina katilmalarini istemijtir.9" Ancak Vladimirskiy-Budanov, müjterek sorumlulugun devlet tarafindan uygulanan yapay bir ilke olmadigini, soya ya da topraga bagli topluluklarin bilhassa sufa karji dayanijmasindan kaynaklandigini iddia eder.10 Bu iki afiklama da müjterek sorumluluk mevzuunda kabul edilebilir. Oysa müjterek sorumlulugun kokeni hususunda Vladimirskiy-Budanov'un iddiasi daha olasi gorünmektedir. Nitekim antropolog Lewis H. Morgan'in, Bronislaw Malinowski ve Pyotr Kropotkin'in arajtirmalari karjilikli yardimlajma, dayanijma ve müjterek sorumluluk gibi ilkelerin, siyasi tejekküllerin tesisinden bagimsiz oldugunu kanitlar niteliktedir.11 Fakat siyasi yapilar gelijtikfe, topluluklarin birbirlerini denetleme ve birbirleriyle dayanijma mekanizmasinin idare afisindan da ijlevselligi kejfedilmijtir. Dolayisiyla topluluklarin birlejerek olujturdugu siyasi tejekküller, cemiyetin geleneklerini sürdürmüj ve bilhassa

kavraminin geftigi otuz bejinci maddede, bir at hirsizinin potok ifin verilecegi yazilmijtir. Bu terimin, kijisel mallarin müsaderesiyle birlikte kullanildigi ifin bir tür kolelejtirme faaliyeti olarak anlajilmasi daha uygundur. M. F. Vladimirskiy-Budanov, Obzor Istorii Russkogo Prava (Moskva: Territoriya Budujego, 2005), 387. Bk. 1. A. Isayev, Istoriya Gosudarstva i Prava Rossii; Ufebnik, (Moskva: Yurist, 2004), 43-44, 48, 189. Daniel H. Kaiser, The Growth of the Law in Medieval Russia (New Jersey: Princeton University Press, 1980), 65.

8 Kabile halinde yajayan topluluklarda müjterek sorumluluk, intikam ve cezai yaptirimlar ifin bk. Hilmi Ziya Ülken, "Ictimaí Üst Yapi Olarak Hukuk Tetkiklerine Girij", SosyolojiDergisi 2/2 (1943): 34-52.

9 Vasiliy M. Nefayev, "Porufitelstvo", Ensiklopedifeskiy Slovar Brokgauza i Efroma, T. 24a (Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1898), 637; Alena V. Ledeneva, How Russia Really Works; The Iniformal Practices That 0 Shaped Post-Soviet Politics and Business (New York: Cornell University Press, 2011), 92.

10 Vladimirskiy-Budanov, Obzor Istorii Russkogo, 386. Z

11 Karjilikli yardimlajma, müjterek sorumluluk gibi olgular yalnizca barbar ya da uygar toplumlarin hayatinda ú degil, ayni zamanda daha iptidai vahjilerin yajantilarinda da gorülmektedir. Henüz devlet olma ajamasina ^ " erijememij ve soy, kabile esasina dayanarak varliklarini sürdüren Irokualara dair arajtirma yapan Morgan, bu ^ 03 toplulukta müjterek sorumlulugun ve müjterek yaptirimlarin ne denli yogun oldugunu vurgulamijtir. Ornegin bir pi a* © kabile üyesine yapilan kotü davranij, o kijinin soyuna yapilmij sayilmakta; o kijiye destek olmak ise tüm soy 151 toplulugun gorevi olarak gorülmektedir. Yine oldürülen kijinin ocünü alma yükümlülügü akrabalarinin üzerinedir ve

bu of hak olarak gorülmüjtür. Bk. Lewis Henry Morgan, Eski Toplum I, fev. Ünsal Oskay (Istanbul: Payel Yay., 1994). Antropolog Bronislaw Malinowski de Malenezya yerlileri üzerine yaptigi arajtirmalarda vahjilerin yajantisindaki sosyal dayanijma, ortak falijma ve müjterek sorumluluk gibi unsurlara dikkat fekmijtir. Bk. Bronislaw Malinowski, Crime and Custom in Savage Society (New York: Routledge & Kegan Paul Ltd., 1926). Benzer bir jekilde Kropotkin, gelijmijlik seviyesi olarak en alt düzeyde olan Bojimalar ile Hotantolarin, Avustralya ve Polinezya yerlilerinin dayanijmaya oldukfa onem verdiklerinin altini fizmijtir. Ote yandan Kropotkin, karjilikli dayanijma, yardimlajma gibi durumlarin yalnizca insanlar arasinda degil, hayvan türlerinde da var oldugunu one sürmüjtür. Bk. Pyotr Kropotkin, Karjilikli Yardimlajma, fev. Ijik Ergüden, Deniz Güneri (Istanbul: Kaos Yay., 2001).

mûçterek sorumluluk gibi organik sistemlerden faydalanmayi bilmiçlerdir. Bu noktada Neçayev'in açiklamasi, mûçterek sorumlulugun kökenlerinden ziyade onun idari mekanizmaya faydasini yansitmaktadir.

Hukukî ya da idarî perspektifte mûçterek sorumluluk ya da ceza sisteminin ilk örnegi, Babil hukukunda karçimiza çikar. Hammurabi Yasasi'nin yirmi üçüncü maddesinde bir hirsizin yakalanmamasi durumunda, hirsizligin meydana geldigi bölgenin ya da bölge idarecisinin zarari tazmin etmesi gerektigi yazilmiçtir. Ayni zamanda bireysel ve toplumsal kefalet uygulamasi da kullanilmiçtir.12 Hititlerde de Telepinuç Fermani yayimlanana kadar mûçterek cezanin uygulandigi bilinmektedir.13 Çin'de ise baojia sistemi14 adiyla topluluklar karçilikli güvence araciligiyla denetim altina alinmaya çaliçilmiçtir.15 Islamiyet öncesi Arap toplumunda var olan mûçterek sorumluluk, Islam hukukundaki cezanin çahsiligi ilkesiyle birlikte ortadan kalkmiçtir.16 Ancak istisnai olarak âkile17 ve kasâme18 müesseseleri, belirli ö^ülerde Islâm hukukunda var olmaya devam etmiçtir.19 Ayrica eski Cermen hukukunda da bireylerin hukuk karçisinda mûçterekligi mevcuttur. Cermen hukuku mülkiyette de grubun mallarini kiçisel mallardan ayiramadigi gibi aileler arasinda mûçterek sorumluluk ilkesini esas almiçtir.20 Yine Anglo-Saksonlarin meçhur frankpledge sistemi, halki tithing adi verilen on hanelik bölümlere ayirmiç ve

Q m

< S >-

g ° «

Оч CT^ ©

12 Joan Oates, Babil, çev. Fatma Çizmeli, II. Baski (Ankara: Arkadaç Yay., 2015], 78-79; C. H. W. Johns, Babylonian and Assyrian Laws, Contracts and Letters (New York: Charles Scribner's Sons, 1904], 46, 269.

13 Ekrem Memiç, Eskiçag Türkiye Tarihi; En EskiDevirlerden PersIstilasina Kadar (Bursa: Ekin Yay., 2017], 259-260.

14 Baojia, suçlulari tespit etme ve vergi toplamada kullanilan bir Çin denetim uygulamasidir ve kökeni XI. yüzyila dek uzanir. Sistemin amaci, yerel topluluklari hükümet ve halk arasinda araci olarak hizmet eden yerel yetkililer vasitasiyla denetim altinda tutmaktir. Ayni zamanda halkin karçilikli bir gözetim sistemine sokuldugu ahlâkî bir kontrol mekanizmasi olarak da içlevi vardir. Sisteme göre birkaç hane pai olarak gruplandirilir, birkaç pai, jia adiyla örgütlenmij toplulukta birleçir. Bir dizi jia ise bao adi verilen daha geniç bir katmanin alt birimidir. Bu örgütlenme sayesinde devlet, yerel yönetimin idaresini kolaylaçtirmiçtir. Bk. Mo Tian, "The Baojia System as Institutional Control in Manchukuo under Japanese Rule (1932-45]," Journal of the Economic and Social History of the Orient 59/4 (2016]: 532; Tong Lam, "Policing the Imperial Nation: Sovereignty, International Law, and the Civilizing Mission in Late Qing China," Comparative Studies in Society and History 52/4 (2010]: 885, 899.

15 Timothy Brook, The Chinese State in Ming Society (New York: Routledge, 2005], 36.

16 Nitekim Kur'an-i Kerim'in Fatir Suresi 18. ayetinde kiçinin suçlarini ve günahlarini bir baçkasiyla paylaçamayacagi belirtilmiçtir; "Hiçbir günahkär baçkasinin günahini yüklenmez. Günah yükü agir gelen kimse onun taçinmasi için yardim çagrisinda bulunsa -çagrilan yakini bile olsa- o yükten hiçbir çeyi baçkasi üzerine alamaz. Sen ancak, görmedikleri halde rablerinden korkanlari ve namazi özenle kilanlari uyarabilirsin. Kim arinirsa sadece kendi yararina arinmiç olur. Her çeyin sonu Allah'a varir."

17 Âkile, en genel manada, taksirli ya da kasit unsuru bulunmadan gerçekleçen bir öldürme ya da yaralama hadisesinde, suçlu adina magdurun diyetini yüklenen topluluga verilen isimdir. Kökeni Islam öncesinde Araplarin kabile dayaniçmasina dek uzanir ve Hz. Muhammed döneminde hukuki bir meçruluk kazanmiçtir. Islamiyet'in ilk

о zamanlarinda kabile dayaniçmasina dayanirken, Islamiyet'in hizla yayiliçiyla birtakim degiçikliklere ugrayarak

geliçme göstermijtir. Bu sistemin temelinde iki nedenin yattigi söylenilebilir. Taksirli suçun failinin kaderine terk Z edilerek biçare kalmasinin önüne geçilmesi ve müstakbel suçluya karçi kayitsizlik, ilgisizlik sebebiyle failin yeniden

и suç içlemesine engel olunmasi. Bu yönüyle âkile, diyetin yükümlülügünü üzerine alarak, suçun gerçekleçmesini

engelleyemedigi için kendilerine ceza vermiç olur. Bk. Hamza Aktan, "Âkile", TDV1A, C. 2 (Ankara: TDV Yay., 1989], S ю 248-249; Sabri Erturhan, "Islâm Hukukunda Suçla Mücadele Yöntemleri," Islam Hukuku Araçtirmalari Dergisi 9

(2007): 135-136.

|6| 18 Faili meçhul bir öldürme hadisesinde maktulün bulundugu yer halkindan elli kiçinin mahkeme huzurunda ettigi

yeminlere kasâme denir. Bu uygulamanin kökeni Islamiyet öncesi Sâmi gelenegine dek dayanir. Hadis mecmualarinda Hz. Muhammed'in kasâme uygulamasini, evveldeki gibi devam ettirdigi yazilmiçtir. Ancak bazi âlimler tarafindan kisas ve diyete hüküm için yeterli görülmemijlerdir. Bk. Ali Bardakoglu, "Kasâme", TDVlA, C. 24 (Istanbul: TDV Yay., 2001), 528-530; Erturhan, "Islâm Hukukunda Suçla Mücadele Yöntemleri," 136-137; Ali Osman Ateç, Islâm'a Göre Câhiliye ve Ehl-i Kitâb Örf ve Adetleri (Istanbul: Beyan Yay., 1996), 426.

19 Ilhan Akbulut, "Islam Hukukunda Suçlar ve Cezalar," Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 52/1 (2003): 180.

20 Sami Selçuk, "Eski Çaglarda Suç Hukuku," Prof. Dr. Nevzat Toroslu'ya Armagan içinde, (Ankara: Ankara Üniversitesi Yay., 2015), 1054; T. Zeynel Kangal, Tüzel Kiçilerin Ceza Sorumlulugu (Ankara: Seçkin Yay., 2003), 58.

bunlari birbirlerine karji sorumlu kilmijtir. Bir diger deyijle, herhangi bir suç durumunda bu on hanenin temsilcileri hep birlikte yargilanip cezalandirilmijtir.21

Eski Türk töresinde de kismi olarak müjterek ceza-i müeyyidelerin varligi görülmektedir. Örnegin suç olarak görülen kiz kaçirma eylemi neticesinde suçlu, para cezasi ödemek zorunda birakilmijtir. Afet Inan'in verdigi bilgiye göre barij amaciyla verilmesi gereken kaling, kiz kaçiran boyun cezadan kurtulmak adina verdigi maldir. Kiz kaçirma suçunu icra eden kimsenin boyu tarafindan ortaklaja ödenmektedir.22 Bununla birlikte bazi ilginç suçlarda da müjterek cezanin varligi bilinmektedir. Örnegin bir kijinin gözünü kör eden kimse, magdura kizini ya da ejinin malini vermek zorundaydi.23 Bu tür müjterek cezalandirma uygulamasinin bilhassa Göktürklerde yayginlajtigi bilinmektedir. Nitekim Göktürklerde cezanin jahsiligi ilkesi Hunlara nazaran geri planda kalmij, bazi suçlarda suçlunun yani sira yakinlari da yaptirima maruz kalmijtir.24 Dolayisiyla eski Türklerde bazi hukuki suiistimallerde, suçlunun kendisinden ziyade ailesinin ya da mensup oldugu boyun cezaya ortakligi söz konusudur. Fakat yukarida diger toplumlar hususunda zikredildigi gibi daha kapsamli bir müjterek sorumlulugun mevcudiyeti bilinmemektedir.

Erken dönemde birçok toplumda uygulanan müjterek sorumluluk Dogu Avrupa'da, devrim öncesi Rusya'nin köy komünleriyle iliçkilendirilse de25 orta çag Slavlari arasinda da önemli bir yer tutar. Müjterek sorumlulugun Dogu Avrupa'da ne zaman ortaya çiktigi belirsizdir. Fakat Slav kabilelerinin ananelerinde karjilikli yardimlajmanin ne denli önemli oldugu bilinir.26 Nitekim Slavlar jeopolitik olarak kirilgan, tarimsal anlamda da sinirli bir bölgede berhayat olmujlardi. Bu nedenle Slav halklari için hayatta kalmak, bajli bajina bir meseleydi. Halk, ekmek, biçmek ve ürünü toplamak için kisa zamanda yogun çalijmak zorundaydi. Nitekim agir kij kojullari nedeniyle alti veya yedi ay tarimsal faaliyetlerle ugrajmak mümkün degildi. Geri kalan zamanda ise topluluk olabildigince birlikte hareket etmek zorundaydi. Bu kisitli yaz dönemindeki yogun çalijma kojullari, hasat zamanlari strada, yani aci, istirap kelimesiyle iliçkilendirildi.27 Strada döneminde hastalik, yaralanma, angarya ijleri gibi her türlü engel hane ekonomisini tehlikeye atabiliyordu. Bu tür tehditler komünün önemini arttirdi. Haneler hayatta kalabilmek, acil durumlarda yardim alabilmek için diger hanelerle dayanijma içerisine girmek

21 S. Y. Kapustin, Drevniyeye Russkoe Poruçitelstvo (Kazan: 1855), 6; Miraç Çeven, "Dogu'da ve Bati'da Orta Çag 0 Meslek Örgütlenmelerinin Benzerlikleri ve Farkliliklari Üzerine" (Yayimlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Necmettin ^ Erbakan Üniversitesi, 2019), 11-12. Frankpledge sistemi hakkinda ayrintili bilgi için bk. William Alfred Morris, The z Frankpledge System (London: Longmans, 1910). ù

22 Feda Çamil Arik, "Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar I. Suçlar ve Cezalar," AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih ^ " ^ Arajtirmalari Dergisi 28/17 (1995): 23. g S «

23 Sadri Maksudi Arsal, Türk Hukuk Tarihi ve Hukuk (Istanbul: Ismail Akgün Matbaasi, 1947), 286. & & ®

24 Selçuk, "Eski Çaglarda Suç Hukuku," 1042. |7|

25 Ledeneva, How Russia, 92.

26 Vakia karjilikli yardimlajma, dayanijma erken devirlerde birçok halk için ortak bir olgudur. Keza o dönemlerde henüz keskin ulusal farkliliklar yoktur. Kabileler arasinda yajam neredeyse tüm toplumlarda görüldügü için, kabilenin kendi içerisinde ya da kabilelerin birbiriyle dayanijmasi dogal bir durumdur. Kapustin'e göre Cermen kabilelerinde de tipki Slavlardakine benzer jekilde karjilikli yardimlajma, dayanijma fikri vardir. Ayni zamanda Anglo-Saksonlarda da benzer sorumluluk türleri görülür. Bk. Kapustin, Drevnee Russkoe, 6.

27 T. M. Obuhova, "Proyavleniya Fenomena Stradaniya v Istorii Russkoy Kulturi," Istoriçeskie, Filosofskie, Politiçeskie, i Yuridiçeskie Nauki; Voprosi Teorii i Praktiki 7/2 (2015): 121; Geoffrey Hosking, Rusya ve Ruslar; Erken Dönemden 21. Yüzyila, çev. Kezban Acar (Istanbul: Iletijim Yay., 2015), 32.

zorundaydilar. Böylelikle bir pomoçi, yani yardim gelenegi de ortaya çikiyordu.28 Dolayisiyla hukuki mûçterek sorumlulugun kökenleri de zikredilen zaruri dayaniçma koçullari içiginda açiklanabilmektedir. Buna ek olarak bilhassa Kiyev ve Moskova dönemlerinde ön plana çikan "gözden dûçme" ya da "ün" algilari da toplum içerisinde dayaniçma ve sorumlulukta etkili olmuçtur.29

Kiyev ve Moskova knyazliklarina deginmeden evvel diger Slav devletlerinde de mûçterek sorumlulugun bulundugunu izah etmeliyiz. Örnegin Türk kökenli Bulgarlarda da30 bir suçlunun bulunmamasi durumunda, bölge ahalisi sorumlu tutulurdu. Böyle durumlarda ahali globa adi verilen bir para cezasi ödemek zorunda kalirdi. Esasen bir Kuman Türkü olan Bulgar Çari Konstantin Asen, Virpinskiy Manastiri'na verdigi bir imtiyaz belgesiyle, onlarin arazisindeki bu uygulamayi kaldirdi ve suçlular bireysel para cezalarina tabi tutuldu. Zamanla bireyler için topluluklarin ödedigi para cezasi için Grekçe mençeili bir kelime olan qôvoc; kullanilmaya baçlandi. Bununla birlikte XV. yüzyilda Hirvat hukuki belgelerinde de mûçterek sorumluluga dair maddeler mevcuttu.31 Ayrica bu sistem Çek ve Polyak kanunlarinda da yer edinmiçti.32

2) Mûçterek Sorumluluk ilkesinin Rusya'daki Kökenleri: Poruka

Kiyev ve Moskova Rusya'sinda ise halkin denetim altinda tutulmasi için mûçterek sorumluluk ilkesinin rolü oldukça fazlaydi. Cinayet, borç, inanç suçlari, siyasi suçlar, ödenmemi^ vergiler, ifa edilmemiç zorunlu hizmetler, mahkeme duruçmalarinda bulunmama, askerî ve idarî suiistimaller, sözle^me ihlalleri vb. birçok hukuki ihlal durumunda poruka uygulamasi geçerliydi.33 Evvela poruka kelimesinin, Rus kaynaklarinda binlerce kez kullanilmasina ragmen, herhangi bir tanimlanmasi yapilmadigini izah etmemiz gerekir. Horace W. Dewey ve Ann M. Kleimola'ya göre böylesine yaygin bir uygulamanin kaynaklarda herhangi bir taniminin bulunmamasi bilinçli bir durumdur. Nitekim despot Slav/Rus knyazlari, amaçlarina uygun bir çekilde poruka ilkesini kullanmiçlar ve tanimlama hususunda belirsiz birakmiçlardir.34 Fakat uygulama hususunda oldukça titiz davranmiçlardir. Bununla birlikte hukukî uygulamalardan ve prosedürlerden birtakim çikarimlar yapmak mümkündür; ekseriyetle poruka daha çok bireyler arasi bir kefaleti yansitirken krugovaya poruka toplumsal, çoklu bir garanti, kefalet sistemini ihtiva eder.

Dewey, poruka kelimesinin kaynaklarda ilk olarak 1229 Smolensk-Alman Antlaçmasinda görüldügünü öne sürmü^tür.35 Genel manada onun iddiasi dogru olsa da

28 Hosking, Rusya ve Ruslar, 33.

29 H. W. Dewey-A. M. Kleimola, "From the Kinship Group to Every Man His Brother's Keeper: Collective Responsibility in Pre-Petrine Russia," Jahrbücher für Geschichte Osteuropa 30/3 (1982): 339.

30 Bulgarlarin Slavlaçma süreci hakkinda detayli bilgi için bk. Fatma Rodoplu, "Bulgar Tarihyaziminda II. Bulgar Devletinin Kuruluçu ve Kuman/Kipçaklar" (Yayimlanmiç Doktora Tezi, Istanbul Üniversitesi, 2019).

31 1. M. Sobestianskiy, Krugovaya Poruka u Slavyan; Po Drevnim Pamyatnikam ih Zakonodatelstva (Harkov: Tipografiya M. F. Zilberberga, 1888), 73-76.

32 Ayrintili bilgi için; Sobestianskiy, Krugovaya Poruka, 100-114.

33 Dewey-Kleimola, "From the Kinship Group to Every Man His Brother's Keeper: Collective Responsibility in Pre-Petrine Russia," 321; Horace W. Dewey, "Political Poruka in Muscovite Rus'," The Russian Review 46/2 (1987): 117; H. W. Dewey & Ann M. Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," The Slavonic and East European Review 62/2 (1984): 180.

34 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 180.

35 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 181.

poruka (kefalet) ya da porufnik (kefil] kavramlarmin izini ayrintili bir §ekilde sürmek gerekir. Ara^tirmalarimiz sonucunda bizim kar§ila§tigimiz en eski örnekler, Muhtasar Rus Yasasi'nda ve XII-XIII. yüzyillarda hu§ kabugu üzerine yazilmi§ metinlerde görülür. Muhtasar Rus Yasasi'nin on dördüncü maddesinde svod uygulamasindan36 söz edilirken porufnik kavrami kullanilmi^tir. Yüzle^meye katilmayan bir kimsenin yerine kefil gönderilebilecegi belirtilmi^tir.37 Bu kullanim di^inda ne Muhtasar Rus Yasasi'nda ne de Mufassal Rus Yasasi'nda zikredilen kavramlara rastlanilmi^tir. Rus Yasasi haricinde kefalete ili^kin kullanimlar bazi ki^isel mektuplarda görülür. 1100-1120'li yillara tarihlenen hu§ kabugu üzerine yazilmi§ bir metin, kefalete ili^kin malumat ihtiva eder. Novgorod bölgesine ait olan 109 numarali Jiznomir'den Mikula (Mikoula)'ya gönderilen bu mektup kadin bir kölenin falinmasiyla ili^kilidir. Jiznomir, Mikula'nin bir kadin köle satin aldigini, fakat knyaginanin kendisini sufladigini ancak knyaginanin drujinalarinin38 kendisine kefil oldugunu yazmi^tir. Burada kefil olmak manasinda poroutsila kelimesi kullanilmi^tir.39 Diger bir eski örnek, yine Novgorod bölgesine ait, 235 numarali, Sudi^a adli bir kimse tarafindan Najir'e gönderilen mektupta bulunur. Sudi^a, Jadko adli ki^inin kendisine, karde^inin borflari yüzünden iki devlet memuru gönderdigini fakat kendisinin karde^ine kefil olmadigini belirtmi^tir. Burada kefil kelimesi orutsene olarak yazilmi^tir.40 Fakat belgenin bu kismi hasarli oldugundan önceki birkaf harf okunamamaktadir.41 Kelimenin aslinda porutsene olarak yazildigi dü^ünülmektedir42 ki bu, 510 numarali belgedeki poroutsn kelimesiyle uyu^maktadir. XII. yüzyilin ilk yarisina ait 510 numarali kayitta da porufnik, yani kefil kelimesinin bir ba§ka §ekli olan poroutsn kelimesi kullanilmi^tir.43 Benzer §ekilde XIV. yüzyildan 260 numarali belgede de porutsn görülmektedir.44 Bununla birlikte XIII. yüzyilin ilk yarisina tarihlenen 531 numarali bir §ahsi mektupta kefalet manasinda poroukoy kelimesi kar^imiza fikmaktadir. Öte yandan ayni mektupta dat roukoy kalibi iki defa kullanilmi^tir.45 Rusfa'da dat kelimesi vermek,

36 Svod, anlajmazlik mahkemeye intikal etmeden önce, taraflarin kendi arasindaki yüzlejme bifimidir. Muhtasar Rus Yasasi'nin on dördüncü maddesinde, Mufassal Rus Yasasi'nin otuz bejinci ve otuz dokuzuncu maddeleri arasinda yer almijtir. Burada herhangi bir hirsizlik veyahut bajkasinin elinde olan bir mala sahiplik iddiasi durumunda, taraflarin yüzlejme yoluna gitmesi gerektigi yazilmijtir. Pamyatmiki Russkogo Prava. Pamyatmiki Prava Kiyevskogo Gosudarstva, Vip. 1, Red. S. V. Yujkov, (Moskva: Gosudarstvennoe Izdatelstvo Yuridifeskoy Literaturi, 1952), 125.

37 Аще познаеть кто, не емлеть его, то не рци ему: мое; нъ рци ему тако: пойди на свод, где еси взял; или не поидеть, то поручника за пять днии; Pamyatmiki Russkogo Prava, Vip. 1, 78.

38 Erken dönemde Rusya'da büyük knyazin ya da muhtelif knyazlarin silah arkadajlarini tanimlayan kelimedir. Zamanla askeri niteliginin yani sira knyazin danijmanlari ve temsilcilerinden olujan büyük bir grubu tanimlamak ifin kullamlmijtir. о

39 (...) а нШне са дроужина:по ма пороучила; Bk. A. V. Artsihovskiy-V. 1. Borkovskiy, Novgorodskie Gramoti Na ^ Bereste (lz Raskopok 1953-1954 gg.), T. 3 (Moskva: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1958), 38-41. §

40 (...) а а орШцене; Bk. A. V. Artsihovskiy-V. i. Borkovskiy, Novgorodskie Gramoti Na Bereste (lzRaskopok 1956-1957 и gg.), T. 5 (Moskva: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1963), 56-58. ° Й ^

41 ilgili görsel ifin bk. Artsihovskiy-Borkovskiy, Novgorodskie Gramoti, T. 5, 57. ^ m

42 A. A. Zaliznyak, Drevme-Novgorodskiy Dialekt (Moskva: izdatelskiy Dom YASK, 2004), 374. & ©

43 (...) а а за то сьло пороуцнь; Kayit adli bir meseleyi ifermektedir. Kuzma adli kimse, Domajirovif ve Sdila'yi jgj jikäyet etmijtir. Belgeye göre Domajirovif ve Sdila bir yerlejim yerini Kuzma olmaksizin satmijtir. Oysa Kuzma o yerlejim yeri ifin kefil oldugunu iddia eder. Bk. A. V. Artsihovskiy- V. L. Yanin, Novgorodskie Gramoti Na Bereste (lz Raskopok 1962-1976 gg.), T. 7 (Moskva: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1978), 105-108.

44 (...) то за иванка поруцнь; Kayit bir borf tahsilatiyla ilijkilidir. Belgede sayilan isimlerden alinmasi gereken miktarlari bildirir. Mihail adli bir kijiden yarim ruble ve on adet balik alinmasi gerektigi bildirilirken, Mihail'in ivanka adli kimsenin kefili oldugu belirtilmijtir. Bk. Artsihovskiy- Borkovskiy, Novgorodskie Gramoti Na Bereste, T. 5, 86-87.

45 (...) пороукоу на мою сестроу; дала роукоу; Kayit Anna adli bir kijiden Klimiata'ya gönderilen jahsi bir mektubu ihtiva eder. Belgeye göre Anna, Kosniatin adli bir kimseye dava aftigini söylemijtir ve kardeji Klimiata'dan mahkeme önünde beyan vermesini istemijtir. Kosniatin Anna ile kizina agir hakaretlerde bulunmuj, Anna'ya fahije

ruka ise el anlamini ta^idigindan dat roukoy bir tür kefil olmak, teminat vermek manasini ta^iyor olabilir. Nitekim Staraya Russa bölgesine ait 43 numarali46 ve Novgorod'a ait 389 numarali47 belgelerde de vidat/dat roukoy kalibi teminat vermek, kefil olmak manasinda kullanilmi^tir.48 Bu örneklerden anla^ilacagi üzere poruka ya da porufnik kavramlarinin kökleri ve bireysel kefalet uygulamalari 1229'dan daha öncesine dayanmaktadir ve zikredilen kavramlarin en erken formlari poroutsn, porutsn, porutsene, poroukoy, roukoy gibi sözcüklerden olu§mu§tur.

1229 Smolensk-Alman Antla^masina gelecek olursak; antla^manin dördüncü maddesi (bazi nüshalarda be^inci madde], Riga ve Gotland'daki Rus tüccarlara bazi dokunulmazliklar verildigini belirtir. Maddeye göre bir Rus suf i§ler fakat kefalet, yani poruka sunarsa o ki§i hapse atilmaz; buna kar^in bir kefaleti yoksa zincire vurulur. Ayni §ekilde bu uygulama Latin tacirler ifin de geferlidir.49 Ancak bu ifade, ki^inin özgür oldugu anlamina gelmemektedir. Muhtemelen kefalet sunan bir zanli, bir sonraki mahkeme i^lemlerine degin serbest kalmaktadir.50 Yine antla^manin ikinci nüshasinin a kopyasinin on üfüncü (bazi nüshalarda on dört] maddesinde de poruka kavrami gefer. Madde, hukuki ihtilaflarda taraflarin idari mercilere ba^vurmasini temel alir ve yine bir Rus tacirin kefalet alma hakkindan söz eder.51

Bu ilk kullanimlarin ardindan poruka kelimesi Pskov Hukuk Belgesi'nde dört maddede kar^imiza fikar.52 Mogol tahakkümü devrinde ise 1296-1301 Novgorod'un Tver Knyazi Mihail Yaroslavif ile Antla^masi'nda porufnik yani kefil kavrami kullanilir.53 Ayrica 1397 tarihli Knyaz Vasiliy Dmitriyevif'in Dvina bölgesi ifin yayimladigi tüzükte de poruka kavrami kullanilmi^tir.54 Yine XIV ve XVI. yüzyillara tarihlenmi§ hu§ kabugu üzerine yazilan diger metinlerde de bu kavramla kar§ila§ilir.55 Dikkat edilmesi gereken husus, söz konusu kullanimlarin bireysel kefalet uygulamasini yansittigidir. Bu bilgilerden hareketle, XIII. ve XIV. yüzyil Rusya'sinda bireysel kefalet uygulamasinin yaygin oldugu sonucuna ula^ilir. Keza Pskov Hukuk Belgesi'nde gefen porukaya dair

q

A02 AS0

dedigi ifin kocasi Fedor onu ve kizini evden kovup oldurmek istemijtir. Buradaki Anna'nin Kosniatin ile temel ihtilafi, poruka yeminiyle olujmuj bir kefalete dayanmaktadir ve mektuptan anlajildigi kadariyla Anna kizina kefil olmujtur. Bk. Artsihovskiy-Yanin, Novgorodskie Gramoti Na Bereste, T. 7, 130-134.

46 (...) Btga-a poyKoy Bt Tpext rpHBeHaxt; Kayit tam anlamiyla bir kefaleti yansitmaktadir. Olentsevaya adli bir kadinin Grigoriy'e uf grivnalik bir odeme ifin kefil oldugunu belirtmektedir. Bk V. L. Yanin, A. A. Zaliznyak, A. A. Gippius, Novgorodskie Gramoti Na Bereste (lz Raskopok 2001-2017gg.), T. 12 (Moskva: Izdatelskiy Dom YASK, 2015), 173-174.

o 47 (..■) fla-i:nopoyKoy b KoyHaxi; Kayit Aleksa Kolbinets adli bir kijinin Aziz Petrus Gunu'nde bir paranin verilmesi

ifin kefil oldugunu belirtmijtir. Belge eksik oldugundan dolayi daha fazla malumat ifermemektedir. A. V. Artsihovskiy,

Z Novgorodskie Gramoti Na Bereste (lz Raskopok 1958-1961 gg.), T. 6 (Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1963),

u 88-90.

3 N

48 Zikredilen belgeler diçinda vidat/dat roukoy kullaniminin yaygin oldugunu gorülmektedir. Ornegin bu kalip, j Novgorod bolgesinden günümüze ulaçan en eski hukukî metinlerden olan Knyaz Mistislav Vladimiroviç Belgesi'nde

í a? © de karçimiza çikmaktadir: а аз далъ роукоу своею (...) Bk. Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 2, 102.

|10| 49 Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 2, 73, 78.

50 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 182.

51 Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 2, 63, 80.

52 Otuz ikinci, otuz ûçûncû, kirk beçinci ve yüz birinci maddeler. Bk. Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 2, 290, 292, 299.

53 Gramoti Velikogo Novgoroda i Pskova, Red. S. N. Valk (Leningrad: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1949), 14.

54 Gramoti Velikogo Novgoroda i Pskova, 144.

55 Novgorod 59 numarali ve Novgorod 469 numarali belgeler. Bk. A. V. Artsihovskiy, Novgorodskie Gramoti Na Bereste (lz Raskopok 1952 g.), T. 2 (Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1954), 60-61; Artsihovskiy & Yanin, Novgorodskie Gramoti, T. 7, 64-65,

kullanimlar, bireyler arasi kefalet sistemine yasal bir statü kazandirmayi dahi amaflami^tir.56

Ara^tirmamizda zikredilen belgeler di^inda poruka, porufnik kavramlarinin kullanimi ile kar§ila§ilmami§tir. ^üphesiz gözden kafirilmi§ belgeler olsa da ekseriyetle bu kavramlarin oldukfa kisitli kullanim alani oldugu bir gerfektir. Dewey'e göre Mogol öncesi metinlerde bireysel kefalete ve mü^terek sorumluluga kavramlarinin seyrekligi, o döneme ait belgelerin günümüze pek ula^amamasindan kaynaklanmaktadir.57 Keza yukarida örneklerini sundugumuz agaf kabuklari üzerine yazilmi§ olan belgelerin birfogu da hasarlidir. Günümüze ula^abilen materyallerdeki poruka, porufnik kavramlari da mü^terek bir sorumluluktan ziyade bireyler arasi kefalet durumunu ifade etmi^tir. Bu noktada Mogol tahakkümü öncesinde, toplumun bir bölümünü kapsayan mü^terek sorumluluk sisteminin mevcut olmadigini iddia etmek dogru olmaz. Nitekim belgelerde her ne kadar krugovaya poruka kavrami gefmese de pratikte bu sistemin uygulandigi görülmektedir. Rus Yasasi bunun bariz bir örnegidir. ílk Rus kanunu olarak atfedilen Rus Yasasi'nda, bireyler arasinda kefalet uygulamasindan daha kapsamli bir §ekilde tüm toplulugun hukuki olarak birbirine baglandigi krugovaya poruka uygulamasina dair maddeler bulunmaktadir.

3) Kiyev Knyazligi ve Mogol Tahakkümü Devrinde Mü^terek Sorumluluk: Krugovaya Poruka

Krugovaya poruka uygulamasina deginmeden evvel, Rus Yasasi'nin ilk maddesinden söz etmemiz gerekir. Bu madde ailelerin intikam almasina izin veren bir izahi barindirmaktadir. Buna göre cinayet durumunda maktulün akrabalari, katilin babasini, oglunu ya da herhangi bir akrabasini öldürerek intikam alir.58 Fakat Mufassal Rus Yasasi'nda Yaroslav'in ogullari tarafindan yazilmi§ ikinci bir kanun maddesi bulunur. Burada, onun ölümünden sonra ogullari Izyaslav, Svyatoslav, Vsevolod ve onlarin adamlarinin toplanarak intikam cezasini kaldirmayi kararla^tirdiklarini ve bunun yerine bir tazminat cezasini getirdikleri yazilmi^tir.59 Bu maddeye ragmen intikam uygulamasinin XIII. yüzyilin ba^inda hälä uygulanmaya devam ettigini söyleyebiliriz. Muhtemelen Mufassal Rus Yasasi'na getirilen bu yenilik, taraflara intikam veyahut para cezasi ile uzla^ma olmak üzere yeni bir sefenek sunmu^tur.60 Neticede intikam, misilleme uygulamasi, bir tür lex talionis yani "di§e di§ kana kan" ilkesini barindirmasinin yani sira, sülale iferisinde mü^terek bir sorumlulugun bulundugunu da gözler önüne sermektedir. Filhakika can almanin bedeli, caninin öldürülmesinden ziyade akrabalarindan birinin hayatina dahi mal olabilir. Bu da aile bireyleri arasindaki sorumlulugun varligina i^aret etmektedir.

56 V. V. Momotov, Formirovanie Russkogo Srednevekovogo Prava vIX-XIVvv (Moskva: Zertsalo-M, 2003), 263.

57 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 182.

58 Esasen bu of gelenegi iptidai kavimler ifin ortaktir. Bilhassa Cermenlerde of alma hakki ailenin esas rabitasidir ve evlilik, mülk gibi unsurlar gibi kolektiftir. Of uygulamasi erken donemde Franklar arasinda da gorülmüjtür. Fakat zamanla wergild yani saldirinin para cezasiyla tazmin edilmesi usulüne gefmijlerdir. Bununla birlikte soz konusu wergild geliri, maktulün aile fertleri arasinda paylajilir. Bk. Ülken, "tctimáí Üst Yapi Olarak Hukuk Tetkiklerine Giri§," 35.

59 Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 1, 121.

60 Kaiser, The Growth of the Law, 64.

Muhtasar Rus Yasasi, onuncu maddeye dek saldiri suflarini i^lerken, Mufassal Rus Yasasi'ndaki üften dokuzuncu maddeye dek olan maddeler konumuz afisindan büyük önem arz etmektedir. Söz konusu maddeler cinayet sufunu esas alirken toplulugun bu eyleme kar^in mü^terek sorumlulugunun oldugunu fok afik bir §ekilde belirtir. Bu durum bireyler arasi kefalet türü olan porukadan ziyade, toplumun mü^terek sorumlulugu barindiran krugovaya porukanin uygulandigini afikfa göstermektedir. Üfüncü maddede bir kimsenin knyazin adamlarinin birini öldürmesi fakat caninin bulunamamasi durumunda, cesedin bulundugu yerdeki verv'in61 yükümlülügünden bahseder. Bu duruma maruz kalan verv, katili bulup teslim etmek zorundadir, aksi takdirde knyaza 80 grivna ödemekle mükelleftir. Eger ceset knyazin adamlarina, yani sefkinlere ait degilse ve özgür bir adamin cesediyse, o zaman verv 40 grivna ödemelidir.62 Vervin ödemek zorunda oldugu bu toplu para cezasina dikaya vira63 adi verilir. Dördüncü maddeye göre, dikaya viranin birkaf yil boyunca ödenmesi gerekir. Be^inci madde dikaya viranin esaslarini belirtir ve nispeten daha ayrintilidir. Katil eger bir vervin üyesiyse ve bulunmu§ ise, verv ödenmesi gereken miktar hususunda katile yardimci olur. Katilin bulunmamasi durumunda yukarida ifade edildigi üzere topluluk, 40 grivna ödenmelidir. Katil daha sonra bulunursa, verv tarafindan ödenmi§ olan 40 grivnanin bir kismini kendisi kar^ilayacaktir. Hatta altinci maddede, afik bir alanda, tarti^ma esnasinda cinayet i^lense dahi yine katil ile toplulugun birlikte ödeme yapacagi yazilmi^tir. Ancak bir sonraki madde vervi toplu para cezasi ödemekten muaf tutar. Katil, sebepsiz yere, herhangi bir ki^kirtma olmadan cinayet i§lemi§se onun ifin ödeme yapilmaz, katil karisi ve focuklariyla birlikte potok ifin verilir ve katil razgrablenie uygulamasina maruz kalir. Sekizinci madde, mü^terek sorumluluk ilkesi afisindan mühimdir. Nitekim burada, vervin herhangi bir üyesinin dikaya viraya katilmadigi durumda, toplulugun da ona yardim etmeyecegi, böyle bir durumda cezayi kendi ba^ina ödeyecegi belirtilmi^tir. Dokuzuncu madde ise virnik, yani ceza tahsildarlari ifin ödenmesi gereken miktarlari aktarir.64

Yine Mufassal Rus Yasasi'nin yetmi§ yedinci maddesi, toplulugun mü^terek dayani^masi gerektigi bir durumu anlatir. Buna göre bir hirsiz ya da kafak avci, sufuna dair kanitlar birakarak gözden kaybolmu§ ise, topluluk izleri arayip sufluyu bulmakla yükümlüdür. Eger yerel ahali sufluyu aramayi reddeder ya da görevlilerin onu bulmasina

61 Verv teriminin anlami ve kapsami konusunda ihtilaflar bulunmaktadir. Bununla birlikte yaygin ve genel kanaat, o verv'in bir bölgedeki toplulugu çagriçtirdigi görüjüdür. Ancak bu terimin, bir bölgedeki tüm bireyleri kapsayip

kapsamadigi, gönüllülük veyahut akrabalik unsurlarina bagli olup olmadigi hususu konusunda fikir birligine varilmiç Z degildir. Bk. Ferdinand Feldbrugge, Law in Medieval Russia, Vol. 59 (Boston: Martinus Nijhoff Publishers, 2009), 17. 1.

u M. Sobestianskiy'in incelemeleri, bu kavramin erken dönem Hirvat hukuki metinlerinde varligini ortaya koymuçtur.

^ " ^ Bu kayitlarda aralarinda kan bagi bulunan kabilelerin üyelerine "verv kardeçleri" denilmiçtir. 1. M. Sobestianskiy'e

P 1X1 göre erken dönem Rusya'sinda ilk olarak Rus Yasasi'nda karçilaçilan verv terimi, ilk olarak aralarinda kan bagi

bulunan sülaleleri tanimlamak için kullanilmiçtir. Daha sonrasinda kabile üyeleri arasinda akrabalik bilinci kaybolmaya baçlayinca bu terim, bölgesel topluluklari yansitmiçtir. Bk. Sobestianskiy, Krugovaya Poruka, 115-116; M. O. Kosven, Semeynaya Ob$ina iPatronimiya (Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1963), 133-134.

62 Fakat burada önemli olan nokta, maktulün kimliginin belirlenmiç olmasidir. On dokuzuncu maddede, cesedin kimliginin tespit edilememesi durumunda vervin para cezasi ödemekten muaf oldugu kaydedilmiçtir. Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 1, 110.

63 Vira bireysel para cezasini tanimlarken müjterek para cezasi dikaya vira olarak adlandirilmiçtir. Bu terim, Rus Yasasi'nin farkli nüshalarinda "vervnoe", "vervenoe", "virevnoe", "virnoe", "ludskaya" sifatlariyla da kullanilir. Bu baglamda, Sobestianskiy'e göre vira kavrami verv kelimesinden türemijtir ve dolayisiyla onun kökenlerini Rusya diçinda aramak dogru degildir. Sobestianskiy, Krugovaya Poruka, 123.

64 Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 1, 108-109.

i—, i ^

oí a? © |12|

engel olursa toplu para cezasi ödemek zorundadir. Öte yandan ahali, yetkililerle iç birligi yapip hirsizi kendi bölgelerinden kayboluncaya dek takip ettiyse hiçbir cezai sorumluluk üstlenmemektedir.65

Neticede Rus Yasasi, kûçûk topluluklar olan vervlerde yaçayan bireyleri, hukukî bir sorumluluk bagiyla birbirlerine bagimli kildi. Ceza-i müeyyidelerdeki mûçtereklik ise suçlari azaltmayi ve toplumsal denetimi kurmayi amaçladi. Bu denetim sisteminin halk üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri bulunmaktaydi. Olumlu olarak sistem, topluluk sakinleriyle knyazin tahsildarlari arasinda bir tampon oluçturuyordu. Tahsildarlar, verginin toplanmasina dair detaylari yerel ahalinin temsilcisine birakiyorlardi. Neticede yerel sakinler dogrudan knyazin görevlileriyle temas etmiyorlar, tahsildarlar ise daha kolay bir çekilde gerekli miktari tahsil edebiliyorlardi.66 Bir baçka deyiçle sistem hem bir ceza ôlçûtû hem de halkin adalet iradesine katilma biçimiydi. Çûnkû topluluk çatiçmalarin çôzûmûnde aktif bir rol oynuyordu.67 Öte yandan verv sakinleri suçluyu teslim etmek yerine para cezasi ödemeyi tercih edebilirdi. Bu noktada seçim sorumlulugu verv üyelerine aitti. Bu da sempati duyulan bir suçlunun korunmasi için avantajli bir durumu teçkil ediyordu.

Fakat bazi menfi durumlar da söz konusuydu. Kanunun ûçûncû maddesi, vervi yalnizca mûçterek sorumluluk sebebiyle para cezasi ödemek zorunda birakmadi, bunun yani sira muhtelif usulsüzlüklerin oluçmasina kapi araladi. Nitekim yolsuzluga yönelen yerel idareciler, bu yasa maddelerini firsat bildiler. Bu kimseler bir vervin topraklarina deliller, parçalanan cesetler yerleçtirip yerel halktan dikaya vira toplama niyetini taçidilar. Nihayetinde yerel halkin topraklari faili meçhul cesetlerle dolmaya baçladi. Verv üyeleri ise kendi bölgelerinde ortaya çikan bu belirsiz cesetlerden mümkün oldugunca erken kurtulmak için ellerinden geleni yapiyorlardi. Hatta bu durum, XVI. yüzyil azizlerinden Yakov Borovitskiy'in ya^amöyküsüyle edebiyata dahi yansidi.68

Rus Yasasi'nda mûçterek sorumluluk ilkesini esas alan bu maddelerden yedinci madde üzerinde durmamiz gerekir. Bir suç durumunda ceza-i müeyyide yalnizca suçlunun kendisine degil, onun ailesine de uygulanmiçtir. Ailenin ayni kaderi paylaçmasinin mantigi, kuvvetle muhtemel bir suç ortakligina dayanmaktadir. Nitekim suçlunun ailesi de hirsizlik, soygun, yagma gibi durumlardan yararlanabilecektir.69 Bununla beraber cezayi paylaçma zorunlulugu yalnizca eç ve çocuklar için geçerli degildir.

65 Pamyatmiki Russkogo Prava, Vip. 1, 116; Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 184.

66 Horace W. Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia", Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 18/3 (1970): 340-341.

67 M. E. Omelyanenko, "Uçastiye Naseleniya v Otpravlenii Pravosudiya po Russkoy Pravde," Territoriya Novih Vozmojmostey; Vestmik Vladivostokskogo Gosudarsvemmogo Umiversiteta Ekomomiki i Servisa 41/3 (2018): 155.

68 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 184; Rivayete göre Yakov, bir çimçek tarafindan öldürülmüj ve gömülmüjtü. Baharin doguçuyla buz kütleleri eridi ve azizin cesedi bir buz kütlesi üzerinde Msta Nehri'nden açagiya dogru sürüklendi ve Boroviçi adi verilen bölgenin kiyilarinda kaldi. Köy sakinleri ceset ile karçilaçtiklarinda, sorumluluk almaktan korktular. Bu yüzden üzerinde ceset bulunan buz kütlesini halatlara bagli kancalarla nehre itmeye çaliçtilar. Tüm çabalarina ragmen buz kütlesi eski yerine geri geliyordu. Nihayetinde Aziz Yakov, insanlarin rüyalarina girip onlara kendisini tanitti, akabinde yerel halk azize bir defin töreni düzenledi. Bk. Aleksandr A. Pançenko, Ivan i Yakov; Neobiçmie Svyatie iz Volotistoy Mestmosti, (Moskva: Novoe Literaturnoe Obozrenie, 2012), 103-106.

69 Dewey -Kleimola, "From the Kinship Group to Every Man His Brother's Keeper: Collective Responsibility in Pre-Petrine Russia," 323.

Bir koca da büyük ö^üde eçinin eylemlerinden sorumludur. Örnegin bir kadin hirsizlik yaparsa, kocasi onu cezalandiracakti ve ayni zamanda kiliseye para cezasi ödeyecekti.70 Bir koca, eçinin bir büyücü oldugu kabul edilirse, onu cezalandirmakla mükellefti.71 Ebeveynler de çocuklarinin haklarina karçi yükümlüydü. Hasili, ebeveynler çocuklarini istenmeyen evlilige zorlarsa ya da istenilen bir evlilige engel olurlarsa kiliseye karçi sorumlu tutulabileceklerdi.72 Benzer durumlar sadece aile içi degil, sülaleyi de ilgilendirdi. Kadinin içledigi bazi suçlarda onu akrabalarinin kurtarabilecegi koçullar da mevcuttu. Öte yandan, borçlar ve mali yükümlülükler gibi hususlarda da bireylerden ziyade bir bütün olarak aile sorumlu tutuldu.73 Buradan anlaçilacagi üzere Rus Yasasi, bireyleri yalnizca verv mensubiyetine degil, ayni zamanda da akrabaligi da dayali bir poruka agina soktu.

Rus Yasasi'ndaki bu maddelerden gördügümüz kadariyla, Muhtasar Rus Yasasi'ndaki intikam maddesi haricinde, mü^terek sorumlulugun esas alindigi yaptirimlar genellikle mali idi. Rus Yasasi haricinde Kiyev idarî yapisina göz attigimizda da mali poruka türü ile karçilaçiriz. Nitekim knyaz, halktan alinacak vergiler hususunda haneleri ve vervleri mü^tereken sorumlu tutmaktaydi. Eger verv, belirlenen toplu miktari ödeyemez ise cezalandiriliyordu. Vervin bir hanesi kendi payini ödeyemeyecek durumda ise, toplulugun geri kalani kendi paylarindan daha fazla ödeyerek toplam meblagi tamamlamak zorundaydi. Kisacasi vergiler ve haraçlar bireysel degil topluluk halinde degerlendiriliyordu.74

Mali porukaya dair örnekler, Rus Yasasi hükümleriyle ya da haraç, vergi toplama usulleriyle sinirli degildi. Mahmilerin ya da hamilerin vergi ve haraç vermeyi reddetmesi gibi bazi siyasi hadiseler de mali poruka çerçevesinde degerlendirilebilir. 1015 yilinda Knyaz Vladimir ile oglu Yaroslav arasinda vuku bulan gerilim bunun bir örnegidir. Kiyev Knyazi Vladimir, devr-i saltanatinda ogullarini knyazligin çeçitli bölgelerinde görevlendirmi^ti. Bu ogullar vergileri tahsil ederler, çehirlerinin ve maiyetinin giderlerini karçiladiktan sonra artan miktari Kiyev'deki büyük knyaza gönderirlerdi. Fakat Novgord bölgesini idareyle sorumlu Yaroslav, tahsilatinin ^te ikisini Kiyev'e göndermedi. Öyle ki bu gerginlik sebebiyle baba-ogul arasinda bir savaç hazirliklari dahi baçladi.75 Bu hadise esasen poruka ile alakali görünmese de Vladimir'in ani ölümüyle gerçekleçmeyen savaç, durumu mü^terek bir cezaya çevirebilirdi. Keza Yaroslav'in bu davraniçindan Novgorod halki da sorumlu tutulacakti. Nitekim tüm çehir halkinin sorumlu tutulabilecegi bu tür hadiseler Rus tarihinde mevcuttu.76 Neticede tebaa, hamisinin eylemlerinden de sorumlu

70 Yaroslav'in Kilise Kanunu, Vostoçno-Russkaya Nüshasi, otuz dördüncü ve otuz beçinci maddeler. Bk. Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 1, 269.

71 Yaroslav'in Kilise Kanunu, Vostoçno-Russkaya Nüshasi, otuz yedinci madde. Bk. Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 1, 269.

72 Yaroslav'in Kilise Kanunu, Vostoçno-Russkaya Nüshasi, yirmi yedinci ve kirk dördüncü maddeler. Bk Pamyatniki Russkogo Prava, Vip. 1, 269-270.

73 Dewey-Kleimola, "From the Kinship Group to Every Man His Brother's Keeper: Collective Responsibility in Pre-Petrine Russia," 323-224.

74 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 185.

75 Janet Martin, Medieval Russia; 980-1584 (Cambridge: Cambridge University Press, 2007), 12-15.

76 Vasilko ve David arasindaki mücadele en bariz timsallerinden biriydi. Gözleri kör edilmiç Vasilko, intikam için David'in iki çehrine saldirdi. 1lk çehrin ahalisini sorgusuz sualsiz katletti. Ikinci çehrin kuçatmasinda ise ahaliye mesaj göndererek David'in günahlari için ölmek isteyip istemediklerini sordu. Ahali, Vasilko'nun kör edilmesinin

tutulabiliyordu; bu durum da afik bir poruka örnegiydi. Hatta porukanin, bir ki§i ifin herkes prensibinden herkes ifin bir ki§i prensibine dönü^tügünü gösteriyordu. Hatta bazi hadiseler, bu prensibin ne derece etkili oldugunu göstermektedir. Örnegin 1228 yilinda Riga, kirk Pskov vatanda^ini rehin aldi. Kar^iliginda Pskov'un, Riga'ya kar§i dü^manliklarinda Novgorod'a destek vermemesini §art ko§tu.77

Ailesel, akrabaliga dayali poruka ile mali poruka haricinde manevi poruka olarak adlandirilabilecek bazi uygulamalar da mevcuttu. Her ne kadar poruka terimi dini uygulamalarda bulunmasa da rahiplerin sergiledigi davrani^lar, onlarin birbirlerinin kefaretini üstlendigini göstermektedir. Bu konuya örnek olabilecek farpici bir hadise 1125 yilinda vuku buldu. Tüm Kiyev ruhanileri, Knyaz Mistislav'i ba§ka bir knyaze kar§i askeri harekät yürütme sözünden döndürmek istediler. "Günahi bizim üzerimizedir" diyerek sözünden dönmesinin kefaretini üstlerine alacaklarini bildirdiler. Diger bir deyi^le din adamlari, Knyaz Mistislav'in sorumlulugunu mü^tereken üstlenmek istediler. Bu hadise di^inda diger bir manevi poruka örnegi ise £ernigov Knyazi Mihail'in Saray ziyaretinde görülmektedir. Bazi Hristiyanlar, ölüm tehdidi altindaki £ernigov Knyazi Mihail'i, Tatar gelenegi olan ate^in ifinden gefmeye ikna etmeye fali^tilar. Hristiyanlar, "Hepimiz senin ifin kefareti üstlenecegiz" deseler de Mihail onlarin kefaretini reddetti ve Mogol adetlerine uymadigi ifin katledildi.78

Özetle poruka sistemi, Slav kabilelerinin ya§ayi§ tarzindan dogdu ve zamanla Kiyev Knyazligi hukukunda ve idaresinde mühim bir yer elde etti. Buna ragmen sistem, Moskova Knyazligi'nda oldugu kadar etkin degildi. Moskova Knyazligi'nda poruka sistemi daha kapsamli bir hale geldi ve Knyazligin merkezile^me egilimleri arttikfa daha önemli bir rol oynamaya ba^ladi. Bu sürefteki ehemmiyetli basamaklardan biri §üphesiz ki Mogol tahakkümüydü. Dewey ile Kleimola, "doguya özgü mü^terek sorumluluk modeline sahip" Mogollarin, Rus porukasinin, bilhassa politik porukanin yayginla^masinda oldukfa etkili oldugunu iddia ederler. Nitekim Mogollar isyanci Rus §ehirlerine uyguladiklari cezalarla ve Rus hanedan üyelerini rehin tutmalariyla, Moskova idarecilerine ilham verdiler.79 Özellikle vergi toplama yöntemlerinde Türk-Tatarlarin önemli tesiri oldu. Örnegin Kiyev Knyazligi döneminde büyük §ehirlerin halklari vergi ödemezken, Mogol tahakkümü devrinde bu sistem degiti. Moskova Knyazligi da Mogollardan aldigi bu gelenegi kaldirmadi, §ehirleri vergilendirmeye devam etti.80 Vergilerin mü^terek degerlendirilmesi de Ruslarin Türk-Tatarlardan aldigi bir mirasti.81 Öte yandan Dewey'e

müsebbiplerini teslim etmek için David'e israrci oldu ve böylelikle sorumluluktan kurtuldu. Bk. Povest Vrememmih Let, 1096-1097; Martin Dimnik, The Dymasty of Chermigov; 1054-1146 (Toronto: Pontifical Institute of Medieval Studies, 1994), 228-229; Bu siyasi hadise aslinda krugovaya poruka sistemiyle benzeçmektedir. Nitekim zikredilen durumda Vasilko, kuçatilmiç çehir halkina aslinda iç birligi yapmalari gerektiklerini, aksi takdirde herkesin sorumlu tutulacagi mesajini vermiçtir. Bu da Rus Yasasi'ndaki poruka uygulamasinin bir geniçletilmiç halidir. Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 188.

77 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 187.

78 Dewey-Kleimola, "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots," 183; Dimnik, The Dymasty of Chermigov, 369.

79 Donald Ostrowski, "The Mongol Origins of Muscovite Political Institutions," Slavic Review 49/4 (1990): 535. Bu konuda ayrintili bilgi için bk. Horace W. Dewey, "Russia's Debt to the Mongols in Suretyship and Collective Responsibility," Comparative Studies im Society amd History 30/2 (1988): 249-270.

80 Ilyas Kemaloglu, Altim Orda ve Rusya; Rusya Üzerimdeki Türk-Tatar Etkisi (Istanbul: Ötüken, 2015), 239.

81 Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia," 343.

göre Rus porukasi üzerindeki Mogol etkisi yalnizca kendi organizasyonlariyla sinirli kalmamiçti. Çin Denizi'nden Karpatlar'a dek uzanan Mogollar, Çin'deki baotsi sisteminin Rus porukasina tesir etmesinde rol oynadilar.82

Kiyev Knyazligi akabinde, Mogol tahakkümü dönemi Rusya'sinda da mü:?terek sorumluluk sistemi uygulanmiçtir. Nitekim daha XIV. yüzyila ait bazi belgelerde de krugovaya poruka uygulamasinin varligi görülmektedir. Örnegin 1397 yilinda Knyaz Vasiliy Dmitriyeviç tarafindan yayimlanan Dvina Belgesi'nde de toplulugun ortak mükellefiyetine dair bir madde bulunmaktadir. Buradaki birinci madde, Rus Yasasi'nin ilk maddesiyle oldukça benzemektedir. Madde, herhangi bir cinayetin gerçekleçmesi durumunda bölge ahalisini katili aramak, bulamadiklari durumda da dikaya vira ödemek zorunda birakmiçtir.83 Keza Kiyev Knyazligi döneminden miras kalan bu tür benzer uygulamalarin, Rusya'nin diger bölgelerinde de uygulanmaya devam ettigi bilinmektedir.

4) Moskova Knyazligi'nda Siyasi Baski Araci Olarak Mü^terek Sorumluluk

XV. ve XVI. yüzyillara gelindiginde Bati Avrupa'daki mü^terek sorumluluk uygulamalari azalirken, Rusya'da oldukça artti. Bireyleri ve küçük gruplari temel alan poruka, daha da kapsamli hale geldi. Zamanla ülke genelinde büyük bir poruka agi oluçtu. Yukarida ifade edildigi üzere Kiyev Knyazligi ve Mogol tahakkümü devirlerinde yazili ve resmi poruka içlemlerine pek rastlanmiyordu. Oysa XV. yüzyilin sonlarinda Moskovali yetkililer poruçnaya zapis ya da poruçnaya gramota adi altinda kefaletnameler yazmaya baçladilar. Bu kefaletnamelerde bireyler arasi kefaletin kesin koçullari, kefillerin, taniklarin isimleri ayrintili bir çekilde yaziliyordu ve kefaletnamelerdeki çartlari pristav84 adli görevliler uyguluyordu.85 Borcun ödenmesi gibi özel meselelerde ve yahut sarhoçluktan kaçinmak gibi kamusal davraniçlarda bu kefaletnameler düzenlenebilirdi. Ayni zamanda bir knyaza hizmet etmeye dair bir teminat için de bu belgeler imzalanabilirdi.86 Hatta günümüze ulaçan en eski poruçnaya zapisler politik poruka ile ilgiliydi.87

Politik porukanin ortaya çikiçi, Moskova Knyazligi'nin idari inkiçafi ve merkezileçmesiyle dogrudan iliçkilidir. Bilindigi üzere knyazlik, kuruluçundan itibaren Altin Orda hanlariyla iliçkilerinde temkinli davrandi ve zamanla onlarin itimadini kazanmaya muvaffak oldu. Yine ayni çekilde knyazlik idarecileri, mahalli knyazlar devrindeki avantajlardan da faydalanmayi bildiler. Geleneksel olarak, boyarlarin ve diger soylu kimselerin özgürce saf degiçtirme, diledikleri knyaza hizmet etme haklari

82 Dewey, "Russia's Debt to the Mongols in Suretyship and Collective Responsibility," 267.

83 Gramoti Velikogo Novgoroda i Pskova, 144.

84 Eski Rus hukuk metinlerinde çokça görülse de pristav adli görevlilerin konumu ve hangi içlevleri yerine getirdigi hususu muglaktir. Söz konusu metinlerden yapilabilecek çikarimlara göre bu görevlilerin, saniklari ve çahitleri mahkemeye çagirmak ve taraflar arasinda arabuluculuk vazifesini yapmak gibi görevleri bulunmaktadir. Ayni zamanda pristavlar, bir nevi polislik ve topluluk temsilciligi görevlerini üstlenmijlerdir. Örnegin Pskov Yasasi, onlarin soruçturma yapma yükümlülüklerini vurgulamiçtir. Bununla birlikte taraflar arasindaki ticari anlaçmalar pristav'in huzurunda yapilirdi. Bu baglamda pristav, yapilan anlaçmalarin geçerliliklerini devlet adina teyit etmekteydi. Ayni çekilde yasal düellolar da onlarin gözetiminde icra edilirdi. Bk. M. A. Krol, "Sudebnie Pristava", Entsiklopediçeskiy Slovar Brokgauza i Efrona, T. 31a (Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1901), 920. Kaiser, The Growth of the Law, 109-111.

85 Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia," 343.

86 Feldbrugge, A History of Russian Law, 271.

87 Dewey, "Political Poruka in Muscovite Rus'," 117.

bulunmaktaydi.88 Moskova Knyazligi bu geleneksel haktan yararlanma konusunda oldukfa ba^ariliydi. Örnegin 1332 yilinda bin yedi yüz ki^ilik ekibiyle birlikte bir boyar, Moskova knyazinin hizmetine girdi.89 Bu gibi durumlar knyazliga toprak, zenginlik ve insan gücü sagladi. Fakat merkezile^me sürecinin §iddetlendigi dönemlerde, Moskova kendi hizmet sinifinin bu geleneksel hakkini sinirlamaya ba^ladi. Bilhassa 1370'li yillardan itibaren knyazlarin saf degi^tirme hakkina müdahale etti90. III. Vasiliy döneminde ise bu müdahale zirve noktasina ula^ti ve Moskova knyazlari, hizmetlilerine sadakat yeminleri ettirmeye ba^ladilar.91 Böylelikle bireysel ve toplumsal poruka, siyasette de ortaya fikmi§ oldu.

Kiyev Knyazligi ve Mogol tahakkümü devrine ait hu§ kabugu elyazmalarinda bireysel kefalete ili^kin bazi belgelerin varligindan söz etmi^tik. Fakat Kiyev ve Mogol tahakkümü devrine nispeten XVI. yüzyilda poruka, bireyler arasinda olu^abilecek ihtilaflari engellemek adina daha yaygin bir §ekilde uygulandi. Zikredilen dönemde kefalet uygulamasi, ekseriyetle §u durumlarda kar^imiza fikiyordu; mükellef sayilan ki^inin belirlenen bir zamanda mahkemeye fikmasi, hükümdara sadik olmasi, iyi bir insan olarak hareket etmesi, borcunu ödemesi, fali^an bir kimse ise herhangi bir zarara yol afmamasi, falinti mal satmamasi. Belgelerde kar§ila§tigimiz porufnikler, yani kefiller, böylesine durumlarin vuku bulmamasi adina mükellefler adina garanti verdiler.92 Öte yandan daha geni§ bir anlamda bu tür porukanin amaci temerrüt durumunda hak sahibini zarardan korumak veya mükellefin yükümlülügünü yerine getirecegine dair teminat vermekti. Ikinci durumda, asil mükellefin ihmali söz konusu oldugunda, kefil mükellefin yerine gefmez. Yani burada tam anlamiyla, cezai yaptirimla sonuflanacak bir sorumluluk yoktur. Buna, ayni zamanda politik poruka kapsaminda degerlendirilen, 1506 tarihli Konstantin Ivanovif Ostrojskiy93 ve 1522 tarihli Vasiliy Vasilyevif §uyskiy94 belgeleri

88 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi; Bajlangiftan 1917'ye Kadar (Ankara: TTK Yay., 2014), 145.

89 Nicholas V. Riasonovsky-Mark D. Steinberg, Rusya Tarihi; Bajlangiftan Gümümüze, fev. Figen Dereli (Istanbul: Selenge Yay., 2014), 115.

90 Richard Pipes, Russia Under Old Regime (New York: Charles Scribners Sons, 1974), 87.

91 Robert O. Crummey, The Formation of Muscovy; 1304-1613 (London: Routledge, 2013), 103.

92 George G. Weickhardt, "The Law and Role of Contracts in The Muscovite Tsardom," Russian History 36/4 (2009): 532.

93 1460 yilinda dogan Konstantin Ivanovif Ostrojskiy hayatinin erken dönemlerinde Litvanya Knyazi Kazimir'in maiyetinde yer almijtir. 1490'li yillarda Litvanya Büyük Knyazi'nin itimadini kazanmij ve knyazlik iferisinde önemli vazifeler üstlenmijtir. Ayni zamanda yetenekli bir asker olan Ostrojskiy, 1500-1503 Rus-Litvan Savaji'nda Litvanya ordusunu komuta etmijtir. Fakat savaj sonucunda birfok Litvanyali komutanla birlikte esir alinmij, Moskova'ya 0 götürülmesinin akabinde Vologda'ya sürgün edilmijtir. Rus din adamlarinin da etkisiyle 1506 yilinda III. Vasiliy'e

sadakat yemini edip esaretten kurtulmuj ve Rus ordusunda görevlendirilmijtir. Fakat iften ifte Litvanya Knyazligi'na z

bagliligini sürdüren Ostrojskiy, 1507 yilinda, kendisine verilen Rus birlikleri denetleme bahanesiyle Moskova'dan u

ayrilip Litvanya topraklarina kafmijtir. Ömrünün geri kalanini Ruslara ve Tatarlara karji savajmakla gefiren ^ " ^ Ostrojskiy, 1530 yilinda vefat etmijtir. Bk. "Ostrojskiy, Knyaz Konstantin Ivanovif", Russkiy Biografifeskiy Slovar, T. ^ m 12 (Sankt-Peterburg: Tip. Glavnogo Upravleniya Udelov, 1905), 457-461. Ostrojskiy'in askeri yetenegini Herberstein pi a* © ju sözlerle vurgulamijtir: "Litvanya'da bulundugum sirada savajfi jöhretleriyle taninan iki adam vardi; Knyaz j^yj Konstantin Ostroskiy ve Knyaz Mihail Linzki". Bk. Sigismund von Herberstein, Notes Upon Russia, Vol. 1, ed. R. H. Major, (London: Hakluyt Society, 1851), 87.

94 Dogum tarihi tam olarak bilinmeyen Vasiliy Vasilyevif §uyskiy, 1500'lerin bajinda Novgorod'da namestnik olarak görev yapmij ve Litvanya ile yapilan savajlarda Novgorod birliklerini komuta etmijtir. Genf bir komutan olmasina ragmen 1506 yilinda boyar unvanini almijtir. 1507'den itibaren Litvanya ile olan mücadelede aktif bir rol oynamij, 1514-1517 yillari arasinda Smolensk'in ilk namestnik ve voyvodasi olarak vazifesini icra etmijtir. 1520'lere dek yildizi oldukfa parlayan §uyskiy, 1521'de Kirim kuvvetlerine karji bozguna ugrayinca gözden düjmüj, 1522'de din adamlarinin araciligiyla sadakat yemini edip askeri ve idari kariyerine devam etmijtir. Hayatinin geri kalaninda Litvanya, Kirim, Kazan ile savajlarda önemli rol oynayan Vasiliy Vasilyevif §uyskiy, Korkunf Ivan'in devr-i

örnek verilebilir. Metropolit ve diger ruhaniler, Konstantin Ostrojskiy ile Vasiliy V. ^uyskiy'in sadakatine kefil oldular. Burada Ostrojskiy ile ^uyskiy'in ihlalinin sonuçlari, kefillerin yükümlülügü üstlenmesine izin vermedi. Yani hukukî bir ihlal durumunda kefillerin yükümlülükleri belirtilmedi. Fakat bunun tam zitti olan örnek bir kayit 1474 tarihlidir. Bu belgede Ivan Nikitiç Vorontsov, Knyaz Daniil Holmskiy'in95 Büyük Knyaz'e sadakatle hizmet edecegine ve onu terk etmeyecegine; aksi takdirde hükümdara 250 ruble ödeyecegine dair garanti verdi.96 Vorontsov tarafindan da mühürlenen bu belgede, ikisi knyazin dyaklarindan olmak üzere beç tanidigin adi geçmektedir. Kefaletnamenin arkasinda ise içlem ôzetlenmiç ve Büyük Knyaz'in baçka bir dyaki tarafindan imzalanmiçtir. Bununla birlikte Holmskiy için hazirlanmiç yedi kefaletname daha bulunmaktadir ve söz konusu kefaletnamenin arka sayfasinda bu bilgiye yer verilmiçtir. Vorontsov'un 250 rublelik garantisiyle beraber diger kefaletnamelerle toplam kefalet miktari 2000 rubledir.97

Söz konusu belgeler, knyazlarin ya da soylularin devlete bagli kilinmasi haricinde ruhanilerin siyasî meselelere dâhil oldugu çeklinde de degerlendirilebilir. Nitekim Metropolitin ya da diger din adamlarinin kefilliklerine dair baçka kayitlar da bulunmaktadir. 1505 tarihli bir kayit, 1487 yilinda Kazan'da esir alinmiç Kaydakul Ibraimoviç98 adli bir Tatar soylusunun kefaletiyle ilgilidir. Uzun yillar esarette yaçadiktan sonra bu zat, Hristiyan olmaya karar verdi ve III. Vasiliy'in emriyle Moskova Nehri'nde vaftiz edildi. Pyotr adini aldiktan yedi gün sonra Büyük Knyaz'a sadakat yemini etti, Knyaz ise kiz kardeçini Pyotr ile evlendirdi. Yemine göre Pyotr, Ortodoks inancina bagli kalacak, Büyük Knyaz ve ogullarina sadakatle hizmet edecek, hayati boyunca Kazan, Litvanya baçta olmak üzere diger te^ekküllerle anlaçip ülkeden ayrilmayacak ve Büyük Knyaz'a zarar verebilecek her ne duyduysa dogrudan hamisine bildirecektir. Metindeki önemli

saltanatinda muazzam bir nüfüz kazanmij ve Belskiy ailesiyle güf mücadelesine girijmijtir. Bu ihtilaftan da galip olarak ayrilan §uyskiy, 1538 Kasim'inda vefat etmijtir. Bk. "§uyskiy, Vasiliy Vasilyevif", Russkiy Biografifeskiy Slovar, T. 23 (Sankt-Peterburg: Tip. Glavnogo Upravleniya Udelov, 1911), 507-509.

95 Tver Knyazlarinin soyundan gelen Daniil Holmskiy, 1460'li yillarda Moskova Knyazi'nin hizmetine girmijtir. Akabinde Kazan Hanligi'nin ordularina karji kazandigi birtakim zaferler kazanmij, Novgorod'un ilhak edilmesinde de önemli bir rol oynamijti. Hatta Litvanya ile yapilan savajlarda bajarili olduktan ve Ahmed Han'in karjisina fiktiktan sonra oldukfa ünlenmij, ardindan boyar unvanini almijtir. Fakat kisa bir süre sonra ailesiyle birlikte yurtdijina kafacagi iftirasina maruz kalmij ve tutuklanmijtir. 1474 tarihinde kefaletname ile özgürlügüne ve eski mevkiine kavujmujtur. 1480'de Ugra Nehri kiyilarinda Ahmed Han ile karjilajan orduya komutanlik eden Holmskiy, bajarili bir dizi askeri harekatin ardindan 1493 yilinda vefat etmijtir. Bk. "Holmskiy, Daniil Dmitriyevif", Entsiklopedifeskiy

o Slovar Brokgauza i Efrona, T. 37a (Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1903), 523.

96 Kapustin, Drevnee Russkoe, 15-16; Sobranie Gosudarstvennih Gramot i Dogovorov Hranya^ihsya v Gosudarstvennoy Z Kollegii Inostrannih Del, T. 1 (Moskva: Tip. N. S. Vsevolojskogo, 1813), 250-251.

^ 97 Dewey, "Political Poruka in Muscovite Rus'," 119-120; Sobranie Gosudarstvennih Gramot, 251.

<; " 98 Rus belgelerinde Kaydakul Ibraimovif olarak yazilan bu zat, Kazan Hani Ibrahim Han'in Fatma Hatun ile

P 1X1 evliliginden dogan Huday Kul adli ogludur ve 1479-1487 tarihlerinde Kazan tahtinda bulunan Ilham Han'in

kardejidir. 1487 senesinde Ruslar, Kazan birliklerini bozguna ugratip Kazan jehrine girmij ve annesi, kardejleri ile birlikte Huday Kul'u Rusya'ya esir olarak göndermijtir. Huday Kul Rusya'da Rus gelenek ve göreneklerine göre büyütülmüj ardindan Moskova'da vaftiz edilip Pyotr adini almijtir. Büyük Knyaz III. Vasiliy'in kiz kardeji Evdokiya Ivanovna ile evlenen Pyotr, 1523 yilinda vefat etmij ve ardindan Arhangelskiy Katedraline defnedilmijtir. Huday Kul'un kizlarindan biri Knyaz Fyodor Mihaylovif Mistislavskiy, digeri Knyaz Vasiliy Vasilyevif §uyskiy ile evlendirilmijtir. Hatta Mistislavskiy'in torununun kocasi Simeon, Rusya'ya farlik dahi yapmijtir. Mihail Hudyakov, Kazan Hanligi Tarihi, fev. Ayaz Ishaki-llyas Kamalov (Ankara, 2009), 27, 31-32; Serkan Acar, Kazan Hanligi-Moskova Knyazligi Siyasi Ili^kileri (1437-1552) (Ankara: TTK Yay., 2013), 131-132. Sigismund Von Herberstein de seyahatnamesinde Huday Kul'un vaftiz edilip Knyaz Vasiliy'in kiz kardejiyle evlendigine dair bilgi vermijtir. Bk. Sigizmund Gerberjteyn, Zapiski o Moskovii v Dvuh Tomah, T. 1, Red. A. L. Horojkevif (Moskva: Pamyatniki Istorifeskoy Misli, 2008), 409; Herberstein, Notes Upon, 59.

■—i v N

ci a? © |18|

noktalardan biri, Pyotr'un Suzdal Piskoposu Nifont'u ve Metropolit Simon'u kefil olarak getirdigini yazmasi ve belgenin Pyotr tarafindan degil, Nifont ve Simon tarafindan mühürlenmesidir.99 Bu belgelerden gördügümüz üzere, Kiyev Knyazligi döneminde de var olan manevi poruka türü, Moskova devrinde çogu zaman politik poruka ile birleçmiç ve daha da önemlisi yazili hale gelmiçtir. Bununla birlikte tipki Holmskiy meselesinde oldugu gibi Pyotr'un sadakat yemininde ve diger yemin belgelerinde, mükellefin muhbirlik yapmasi gerektigi yazilmiçtir. Bu da Moskova Knyazligi'nda muhbirligin ne denli önemli oldugunu göstermektedir. Bilhassa XVI. yüzyilin ikinci yarisinda Moskova toplumunda âdeta herkes herkesi gözetlemektedir. §üpheli davraniçlari ihbar etme yükümlülügü, soylulardan ziyade çarin tüm tebaasini kapsayacak çekilde geniçletilmiçtir.100

Yukarida zikrettigimiz 1506 tarihli Ostrojskiy kaydi da benzer bir muhteviyati içerir. Pyotr gibi sadakatle hizmet etmek, muhbirlik yapmak vb. ibareler içeren belgede kefil olarak yedi ruhani kimse gösterilmi^tir; Metropolit Simon, Saray (Sarskiy) Piskoposu Trifon, Sparskiy Arçimandriti Afonasiy, Çudovskiy Arçimandriti Oegnost, Simanovskiy Arçimandriti Varlam, Andronikovskiy Arçimandriti Mitrofan ve Bogoyavlenskiy Hegümeni Nil.101 1522 tarihli §uyskiy kaydinda da kefil olarak Metropolit Daniil ile birlikte dokuz rütbeli din adaminin kefil oldugu belirtilmiçtir. Ayni çekilde bu belge de digerleri gibi metropolitin mührüyle mühürlenmi^tir.102 1 5 2 4 Dimitriy Feodoroviç Belskiy103 ve 1525 Ivan Mihailoviç Vorotinskiy104 kayitlarinda da benzer unsurlar bulunur.105 Fakat 1520'lerdeki bu kayitlar, seleflerine nispeten sunulan sadakatin kapsami hususunda daha ayrintilidir.106

Bilhassa 1527 yilindaki bir poruka kaydi oldukça çarpicidir. Söz konusu poruçnaya zapis Elena Glinskaya'nin amcasi Knyaz Mihail Lvoviç Glinskiy'i esaretten kurtarmak amaciyla ortaya çikmiçtir ve belgede elliye yakin poruçnik bulunmaktadir. Burada

99 Dewey, "Political Poruka in Muscovite Rus'," 121; Sobramie Gosudarstvemmih Gramot, 401-403.

100 Ayrintili bilgi için bk. Ann M. Kleimola, "The Duty to Denounce in Muscovite Russia," Slavic Review, 31/4 (1972): 759-779.

101 Sobramie Gosudarstvemmih Gramot, 403-404.

102 Sobramie Gosudarstvemmih Gramot, 414-415.

103 1499 yilinda Knyaz Fyodor Ivanoviç Belskiy'in oglu olarak dünyaya gelen bu zat, 1519 yilinda Çah Ali'yi Kazan tahtina çikarmak mucibince Kazan çehrine gönderilmijtir. Bu vazifeyi baçariyla yerine getiren Belskiy'e, henüz 22 yaçindayken boyar unvani verilmiçtir. 1521'de Kirim hanina karçi gerçekleçtirilen sefere katilmiç ve bu sefer sirasindaki stratejik hatalari sebebiyle bozguna ugramiç ve Dimitriy Ivanoviç Belskiy kaçmiçtir. Hezimetin sonuçlari 0 Moskova'da yankilanirken, Büyük Knyaz tarafindan bagiçlanmiç ve tüm suç Ivan Mihailoviç Vorotinskiy'e kalmiçtir. ^ Fakat yine de 1524 yilinda kardeçi ile birlikte Büyük Knyaz Vasiliy'e sadakat yemini etmek zorunda kalmiçtir. z Ömrünün sonuna kadar III. Vasiliy ile Korkunç Ivan'a hizmet etmeye devam eden Belskiy, Kazan ve Kirim hanliklarina ù karçi mücadelelerde aktif bir çekilde yer almiç ve 1551 Çubat'inda vefat etmiçtir. Bk. "Belskiy, Knyaz Dimitriy ^ " ^ Fedoroviç", Russkiy Biografiçeskiy Slovar, T. 3 (Sankt-Peterburg: Tip. Glavnogo Upravleniya Udelov, 1908), 663-665. ^ ш

104 Litvanya kökenli soylu bir aileden gelen Ivan Mihailoviç Vorotinskiy, XVI. yüzyilin ilk çeyreginde Litvanya ile pi a* © mücadelelerde yer almiç, ayni zamanda Kirim Hanligi'na karçi savaçlarda da yer edinmiçtir. Bilhassa 1517 yilinda |щ| beklenmedik Kirim akinlarina karçi önemli bir savunma yapmiç ve Kirim birliklerini püskürtmüjtür. Fakat 1521

yilindaki hezimette, Belskiy'in yardimina gelmemekle suçlanmiç ve hapse atilmiçtir. 1525 yilinda ruhban sinifinin kefaleti sayesinde, Litvanya ile hiçbir iliçki kurmayacagina dair yemin etmesiyle birlikte serbest birakilip eski rütbeleri iade edilmiçtir. Fakat 1534 yilinda Litvanya Knyazligi'nin hizmetine girmeyi amaçladigi için ailesiyle birlikte tutuklanmiçtir. Beloozero'ya sürgüne gönderilen Vorotinskiy, 1535 yilinda sürgünde vefat etmiçtir. Bk. Vasiliy Ye. Rudakov, "Vorotinskie", Emtsiklopediçeskiy Slovar Brokgauza i Efroma, T. 7 (Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1892), 230-231.

105 Sobramie Gosudarstvemmih Gramot, 420-422, 425-427.

106 Dewey, "Political Poruka in Muscovite Rus'," 122-123.

porufniklerin ikiye ayrildigi gorulmektedir. Ana, birincil kefiller Knyaz Dimitriy Feodorovif Belskiy, Knyaz Vasiliy Vasilyevif §uyskiy ve Boris Ivanovif Gorbatiy'dir. Bu uf ismin haricinde kirk be§ kadar ikincil kefil bulunmaktadir. Bu ikincil kefiller, Belskiy, §uyskiy ve Gorbatiy'in fevresinde M. L. Glinskiy'e serbest kalmasi ve gelecekteki sadakatle hizmet etmesi ifin kefil olmu^lardir. Bununla birlikte belgede toplam poruka miktari be§ bin ruble olarak yazilmi^tir. Ayni zamanda belgenin sonunda da taniklarin isimleri de yazilmi^tir.107 Buradaki uf ana kefil, Glinskiy'in sadakatini garanti etmi§ ve ayni zamanda diger kefillerin ba^kanligini yapmi^tir. Eger sadakatin ifa edilmesinde aksilik olursa, ikincil kefiller de soz konusu para cezasina ortak olacaktir.108

1527 tarihli bu kalabalik kefaletname, 1474 Holmskiy kefaletnamesine benzemektedir. Holmskiy kefaletnamesinde de Vorontsov'un kefilligi haricinde yedi kefaletnamenin daha var oldugu belirtilmi^ti. Glinskiy kefaletnamesi bu baglamda daha geli§mi§ bir §ekilde kar^imiza fikmaktadir. Nitekim her bir kefil ifin yani kefaletname yazmak yerine onlarca kefil tek bir belgede birle§tirilmi§tir. Bu durum porufnaya zapis kayitlarinin ve politik poruka uygulamasinin inki^afini gostermektedir. XVI. yuzyilin ortalarinda ve ikinci yarisinda bu kayitlarin sayilari artacak ve muhteviyatlari daha da kapsamli hale gelecektir.109 Daha da onemlisi bu kayitlar, sadakatinden §uphe duyulan ya da hizmete yeni giren kimseleri denetim altinda tutmak ifin muhte^em bir dayanak haline gelmi^tir. Moskova idaresindeki onde gelen isimlerin fogu porufnaya zapisler vasitasiyla devlete baglanmi^tir. Bunlardan bazilari; 1562 I. D. Belskiy, 1563 A. I. Vorontinskiy, 1564 1. V. ^eremetev, 1565 I. P. Yakovlev, 1565 Y. A. Saltikov vb. kefaletnamelerdir. Bununla beraber kefil sayisi Uf yuzlere, sadakat ihlalleri durumunda odenecek olan cezalar da yirmi bin ruble gibi oldukfa yuksek meblaglara kadar yukselmi^tir.110

Politik porukanin bu denli yayginla^masinda, kefil sayilarindaki yukseklik dikkat fekmektedir. Nitekim yuzlerce ki^inin bir mukellef ifin gonullu kefil olmasi gerfeklikten uzak gorunmektedir. Kleimola'nin kapsamli ara^tirmasi, sadakatle yukumlu kilinan kimselere kefil olan bazi ki^ilerin bir tur hukumet ajanlari oldugunu gostermektedir.111 Bu afidan far, hizmetkarlari arasinda bir poruka agi kurup onlar uzerinde denetim sagladi. Bu agin sonucu, yukarida ifade ettigimiz gibi, herkesin herkesi gozetleyip ihbar ettigi bir toplumdur. Bilhassa bir soylunun sadakatine garanti veren kefiller di^inda, o kimsenin koyluleri, hatta ev hizmetfileri de onun sadakatinden sorumlu tutulabilir hale geldi. Efendilerinin konu^malarini dinlemek, faaliyetlerini gozetlemek ve aykiri 3 gorunebilecek her §eyi ihbar etmek onlarin vazifesi oldu. Bu kati mu^terek sorumluluk 25 bifimi her ne kadar yazili olmasa da XVI. yuzyilin ortalarinda yayginla^ti.112

u

9 H ^ 5) Moskova Knyazligi'nda Sosyal Denetim Mekanizmasi Olarak Mu^terek

8 03 ...

U © Sorumluluk

|20| Moskova Knyazligi doneminde politik porukanin yani sira, cemiyetin sosyal

107 Sobranie Gosudarstvennih Gramot, 428-430.

108 Dewey, "Political Poruka in Muscovite Rus'," 123.

109 Dewey, "Political Poruka in Muscovite Rus'," 124-125.

110 Kleimola, "The Duty to Denounce in Muscovite Russia," 769; Ann M. Kleimola, "Ivan the Terrible and His 'Go-Fers': Aspects of State Security in the 1560's," Russian History, 14/4 (1987): 285.

111 Kleimola, "Ivan the Terrible and His 'Go-Fers': Aspects of State Security in the 1560's," 291.

112 Kleimola, "The Duty to Denounce in Muscovite Russia," 769.

yaçantisina da etki eden mü^terek sorumluluk bagi bulunmaktaydi. Yukarida, Kiyev Knyazligi devrinde yerel topluluklarin mü^terek sorumluluk vasitasiyla birbirine nasil baglandigini açikladik. Fakat izah edildigi üzere bu bag, XVI. yüzyildaki kadar yaygin ve kati degildi. XVI. yüzyil Rusya'sina gözlerimizi çevirdigimizde Büyük Knyaz'dan boyarlara, kölelerden manastir hizmetlilerine kadar tüm sosyal katmanlardaki bireylerin kefaletlerle yükümlü oldugunu görürüz. Halk, özellikle bölgeler arasi sinir güvenliklerinde oldukça sert ve temkinli davrandi. Nitekim her bölgenin sakinleri krugovaya poruka uygulamasina tabi kilinmiçti. Kiyev Knyazligi döneminde katillerin ve hirsizlarin bulunmasi için tüm yerel sakinleri sorumlu tutan krugovaya poruka; XVI. yüzyilda tüm ahaliyi haydutlara, hirsizlara, katillere, hainlere, kisacasi "kötü adamlara" karçi birbirine bagladi.113 Bu durum bize açikça, krugovaya poruka uygulamasinin yogun bir baski araci haline geldigini göstermektedir. Öyle ki XVI. yüzyilin sonlarinda köylülerin yogun bir göç hareketlerine giriçtigi, orta sinif seçkinlerin de hizmetten ayrildigi gözlemlenmi^tir. Göç eden köylüler ve hizmetten ayrilan seçkinler, kalanlar için daha zor bir hayati miras birakti. Nitekim mü^terek sorumluluk, kalanlari hem kendileri hem de kaçaklar için vergi ödemek yükümlülügüne sokuyordu. Hatta bir ailenin ferdinin kaçmasi durumunda, o aile siki bir takibata aliniyor ve aile bir bütün olarak kaçagi aramak zorunda birakiliyordu.114 Böylesine bir sorumluluk, halk için âdeta bir eziyet haline dönü^tü. Bu baski ve denetimin ortasinda halk, porukayi uygulayan pristav adli memurlara direnmekten geri durmadi.115

Yerel halk üzerindeki mü^terek sorumlulugun bu derece çiddetlenmesinde cemiyet hayatinda ve devlet idaresindeki bazi degiçimler etkili oldu.

Charles J. Halperin'e göre XVI. yüzyilin baçlarinda Moskova idaresi, düzenli ordu, ulusal polis gücü, taçra idaresine etki eden merkezi bürokrasi gibi kurumsal düzenden yoksundu. Toplumsal uzlaçmayi temin edebilmek için dinî ritüeller seçkinler ile alt sinif arasinda bir köprü görevi görüyordu. Saray ritüelleri, mestniçestvo116, daniçma toplantilari ise knyaz ile seçkinleri birleçtiriyordu.117 Mü^terek sorumluluk uygulamasi da tüm bu sistemin birbiriyle uyum içinde hareket etmesi için hayati rol oynuyordu. Diger deyiçle Moskova idaresinin yetersizliginden kaynaklanan boçluk, mü^terek sorumluluk uygulamasiyla dolduruluyordu.118 Halperin'in bu açiklamasi, ilk sayfalarda alintiladigimiz Neçayev'in mü^terek sorumluluga dair izahi ile örtü^mektedir. Keza XVI. yüzyilda Rus devlet teçkilatinda gerçekleçen reformlar, Moskova'nin taçra idaresinde köklü degiçiklikler yapma çabasini göstermi^tir.

XVI. yüzyilin ilk yarisinda ülke çapinda eçkiyalik faaliyetleri bir hayli artti. Eçkiyaliga dair ilk önlemler, boyar idaresi döneminde, 1538-1539 yillarinda alindi.

113 Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia," 343-344.

114 Crummey, The Formation of Muscovy, 8; Richard Hellie, Enserfment and Military Change in Muscovy, (London: The University of Chicago Press, 1971), 39, 127.

115 Ann M. Kleimola, Justice in Medieval Russia: Muscovite Judgment Charters (Pravye Gramoty) of The Fifteenth and Sixteenth Centuries, (Philadelphia: The American Philosophical Society, 1975), 27.

116 Knyazin askeri ve sivil atamalari yaparken, atanan kijinin rütbe ve statüsünü, ailesinin hizmet durumunu dikkate aldigi bir tür hiyerarjiye göre vazifelendirme sistemidir.

117 Charles J. Halperin, Ivan the Terrible; Free to Reward, Free to Punish, (Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2019), 216.

118 Halperin, Ivan the Terrible, 28.

Taçradaki bazi topluluklar, namestnik119 ve volostel120 unvanli idarecilerin içlenen suçlara engel olamadigini Moskova'ya bildirdiler ve sorunu kendi baçlarina çôzme talebinde bulundular. Moskova, bu teklife olumlu yanit verdi ve belirli bölgelere has tüzükler yayinlayarak o bölgenin ileri gelenlerinden olan yaçlilara yetki verdi. Buna göre yerel topluluklar eçkiyalari yakalamak ve onlara ceza vermede kendi bölgesel kurumlarini oluçturabilirlerdi. Bu kûçûk organizasyonun baçindaki gubnoy starosta adi verilen ihtiyarlar, kendi bölgelerindeki eçkiyalarla Moskova'nin onlara verdigi düzenlemelere göre mücadele etmeli ve merkeze rapor sunmaliydilar. Taçra yetkilileri bu raporlari, eçkiyalardan sorumlu olan boyara göndermekteydi.121 Böylelikle Razboyniy Prikaz'in122 nüvesini oluçuyordu. Korkunç Ivan'in devr-i saltanatinin ilk yillarinda yayimlanan 1550 Sudebnik ile taçradaki bu sorunun çözümüne dair önemli adimlar atilmiçti. Yeni kanuna göre taçra yetkililerinin eçkiyalikla mücadelede yetkileri geniçletildi. Örnegin Moskova, namestnik ve volostel gibi dogrudan merkeze bagli valilerden ziyade, bizzat yerel halktan seçilen temsilcilere daha fazla güvenmeye baçladi. Hatta söz konusu bölge ihtiyarlari, öncelikle valilerden ziyade, dogrudan merkeze karçi sorumlu tutuldu.123 Icra edilen bu reform ile her bölgenin sakinleri kendi topraklarinda suçun önlenmesi ve ortadan kaldirilmasindan sorumlu hale getirildi. Söz konusu sorumlulugun yerine getirilmedigi durumlarda da ahaliye ceza-i yaptirim uygulanabiliyordu.124 Anlaçilacagi üzere bu uygulama yeni degildi, fakat yüzyillardir var olan suça ve suçluya karçi mûçterek dayaniçma ilkesini Moskova Knyazligi, 1550 Sudebnik vasitasiyla resmi hale getirmiç ve sistemleçtirmiçti. Neticede Moskova idaresi, guba reformu ile krugovaya poruka uygulamasini saglam bir çekilde tesis edebildi.125

Zikredilen yeni reformun ardindan oluçan yapiyi daha dar bir perspektifte inceleyelim. Taçra reformunun ardindan taçradaki yerel liderler, vergileri ve hizmet yükümlülüklerini köylüler arasinda adil bir çekilde paylaçtiriyordu. Toplanan miktar, Moskova'dan gelen tahsildarlara teslim ediliyordu. Yine Kiyev dönemindeki gibi, bir köylü

119 Etimolojik olarak namestnik, "yerine" anlamina gelen "vmesto" kelimesinden türemij ve büyük knyaz yerine idare eden anlamini tajimijtir. Rus knyazliklarinda knyazin jehirdeki temsilcisi olarak, idari ve adli görevleri icra eden yerel yönetimin bajinda bulunan kimsedir. Bir deyijle jehrin valisidir. Belirli sürelerle görev yaparlardi. Görev sürelerince knyazin vergi gelirlerini toplamak, kamu düzenini ve güvenligi saglamak ve davalari yargilamak gibi vazifelere sahip idiler. Topladiklari vergilerden bir kismini knyaza gönderirlerken, kalan kismini kendilerine ve müfrezelerine alirlardi. Öte yandan 1148'den itibaren kaynaklarda görülen namestniklerin, erken dönemde karjimiza fikan posadniklerin halefi olduklari bilinmektedir. Fakat Rus Yasasi'nin XV. yüzyila tarihlenen bazi nüshalarinda namestnik

o kavrami görülmektedir. Bu durum, söz konusu nüshalarin dönemin häkim kavramlariyla yazildigi düjünüldügünde

afiklik kazanmaktadir. Nitekim Rus Yasasi'nin Karamzin grubunun müellifleri, XV. yüzyil Moskova'sinin idari Z terminolojisiyle Rus Yasasi'ni kopyalamijlardir. Neticede 1148 yilindan önce posadnik olarak adlandirilan idareciler,

u bu tarihten itibaren namestnik kavramiyla anilmaya bajlanmijtir. Bununla birlikte knyazin jehirlerdeki temsilcisi

^ " ^ namestnik iken, tajrada bu görevli volostel olarak karjimiza fikmaktadir. Bk. Kaiser, The Growth of the Law, 116-118;

P 1X1 Martin, Medieval Russia, 317-318; Tekin Aycan Tajci, "Rus Devlet Tejkilatinda Namestniklik Kurumunun Tarihfesi",

Karadeniz Arajtirmalari Enstitüsü Dergisi 6/8 (2019): 193; Tekin Aycan Tajci, "Kafkasya'da Namestniklik Kurumu (1845-1854)" (Yayimlanmamij Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2019), 15.

120 Knyaz tarafindan atanan ve kirsal bölgelerde idarecilik görevini üstlenen yetkilidir. Namestnik memurlarin, tajradaki muadilidir. Bk. Kaiser, The Growth of the Law, 118.

121 Halperin, Ivan the Terrible, 82-83; Martin, Medieval Russia, 386; Hosking, Rusya ve Ruslar, 162; Crummey, The Formation of Muscovy, 156.

122 XVI. yüzyilda Rusya'daki haydutluk faaliyetlerini engellemek amaciyla tesis edilmij olan kanfilaryadir.

123 Horace W. Dewey, "The 1550 Sudebnik as an Instrument of Reform," Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 2 (1962): 162-164; Halperin, 1van the Terrible, 83.

124 Ledeneva, How Russia, 93.

125 Sobestianskiy, Krugovaya Poruka, 131.

i—, i ^

oí a? © |22|

kendi payini ödeyemeyince toplulugun geri kalani telafi etmek zorundaydi. Eger taçradaki liderler vergileri teslim etmez ise, ivedilikle Moskova'dan pristav gönderilir, bu görevli vergi miktarinin iki ya da ûç katini talep eder ve yerel temsilciyi kefaletnameye baglardi. Buna ragmen temsilci vergiyi ödeyemiyorsa, o zaman pristavlar onu tutuklayip içkence yaparlardi. Komünün yükümlülükleri ise yeni bir poruçnaya zapis hazirlanarak yeniden teyit edilirdi.126 Vergiler ise, tipki Kiyev döneminde oldugu gibi bireysel olarak alinmiyor komünün tamamindan topluca temin ediliyordu. Komün üyesinin gôç etmesi, topluluk için oldukça zararli bir durumdu. Nitekim vergiye tabi olan arazi boçaldiginda, o bölgede berhayat olacak bir köylü bulmak ya da boç arazinin vergilerini ödemek komünün göreviydi.127 Dolayisiyla köylerde zenginligi sergilemek riskli bir davraniçti. Nitekim fakir köylüler, sorumluluklarini daha müreffeh olanlara yükleyebiliyordu.128 Benzer bir çekilde eger köylülerden biri askerlige uygun degilse ya da kaçak ise, komün onun yerine hizmet edecek birini bulmak zorundaydi.129

§ehir hayatinda uygulanan mü^terek sorumluluk da taçradakine benzemekteydi. §ehir halki, çeçitli devlet gelirlerini toplayan tselovalnik adli memurlari seçmek zorundaydi. Bu kimselerin görevini yerine getirmedigi durumlarda dahi halk, kendi yükümlülüklerini icra etmekle mükellefti. Halkin suistimalinden dogan maddi zararlar da bizzat halk tarafindan tazmin edilirdi. Bununla birlikte Moskova çehri, poruka uygulamasinin en siki uygulandigi yerdi. Dewey'in deyiçiyle "Moskova'nin diç surlarindan çarin Kremlin'deki odalarina kadar poruka ile yükümlü kilinan tüm adamlar, çehrin ve hükümdarin güvenligini temin ederlerdi.130" Bu bakimdan alt kademelerden üst kademelere kadar neredeyse idaredeki tüm görevliler, poruka sistemiyle devlete bagli kilinmiçti. Hatta tuhaf bir çekilde, ticaretle zenginleçen gosti adli tacirler dahi, bazi ticarî mallardan satiç vergisi alip bunlari hazineye teslim etmek zorundaydilar. Bu kimseler zamanla diger vergileri toplama içini de yapmiçlar ve âdeta bir vergi memuruna dönü^mü^lerdi.131

Neticede tüm bu agir koçullar altinda ezilen Rus halki, bilhassa Korkunç ivan'in devr-i saltanatinin son dönemlerinde kitlesel gôç hareketine giriçti. Nitekim onun hükümdarliginda gerçekleçen Kazan, Astarhan seferleri ve uzun süren Livonya savaçlari çarligin insan gücünü tüketti. Ayni zamanda kitlik, veba, opriçniklerin kitlesel katliamlari, Türk-Tatar baskinlari gibi menfi durumlar da halki sefalete sürükledi. Nihayetinde vergi ödeme ve askere gitme hükümlülügü olan taçra halkinin nüfusu oldukça azaldi. Taçra issizlaçmiç, âdeta hayalet köyler oluçmaya baçlamiçti. Dewey'e göre bu sefaletin ve °

kitlesel göçlerin sebeplerinden biri, yukarida sayilanlar kadar, Korkunç Ivan'in krugovaya z

poruka uygulamasina fazla güvenip bu konuda açiriya kaçmasiydi. Köy ve kasabalilar a m ^

< O D ° M ce; OÏ ©

__|23|

126 Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia," 345.

127 Jerome Blum, Lord and Peasant in Russia; From the Ninth to the Nineteenth Century (Princeton: Princeton University Press, 1972), 234; Crummey, The Formation of Muscovy, 8.

128 Richard Hellie, "The Peasantry," The Cambridge History of Russia, Vol. 1, ed. Maureen Perrie, (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 291.

129 Hosking Rusya ve Ruslar, 139.

130 Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia," 346.

131 Hosking, Rusya ve Ruslar, 211.

topraklarim ve hanelerini birakirken, esasinda poruka uygulamasindan kaçmiçlardi.132

Kökenini, her türlü canlida ifgüdüsel olarak var olan kar^ilikli yardimla^ma ilkesinden alan ve iptidai kavimlerin ya^antisinda yer edinen mü^terek sorumluluk, erken dönem Slav toplumunda da önemli rol oynami^ti. Cemiyetin gelenek ve göreneklerinde sikfa kar^imiza fikan bu ilke, hukuki metinlerde yer edinip Kiyev Knyazligi'nin idari mekanizmasinda da tatbik edildi. Mogol tahakkümü döneminde ise hukuki belgelerde poruka kavrami yayginla^maya ba^ladi. Bu devre ait belgelerde poruka kavrami ekseriyetle bireysel bir kefaleti yansitsa da uygulamada krugovaya poruka ilkesi de yürürlükteydi. Hatta aile iferisinde, ruhban sinifinda ve siyasi ya^antida mü^terek sorumlulugun kullanimi yayginla^ti. Bilhassa Moskova Knyazligi döneminde politik poruka devletin merkezile^mesi sürecinde kilit rol oynadi. Knyazlar ve devlet görevlileri, porufnaya zapis adli kefaletnamelerle sadakat yükümlülügü altina girdiler. Öte yandan, XVI. yüzyilin ortalarinda köylüler, zanaatkarlar, toprak sahipleri, boyarlar hatta §ehirlerdeki güvenlik görevlileri dahil toplumun her kesimi birbirine kefil haline geldi. X. yüzyildan itibaren etkisini tedricen arttiran mü^terek sorumluluk uygulamasi XVI. yüzyilin ortalarinda Rus halkini fevreleyen görülmez zincirler haline geldi. Sadakat, itibar, baglilik, kefalet gibi ilkeler Moskova sarayindaki bürokrattan köydeki fiftfiye kadar tesir etmi§ ve adeta sosyal ya^anti bu unsurlar üzerine kurulmu^tu. Diger bir deyi^le zikredilen yillarda Moskova toplumu, birbirinin sadakatiyle zincirlenen, herkesin herkesi gözetleyip ihbar ettigi bir toplum haline gelmi^ti.

Mü^terek sorumluluk uygulamasinin bu denli yayginla^masi, Rus halkinin sosyal ya^antisinda bazi menfi sonuflara neden oldu. XVI. yüzyillarda yükseli^e gefen e^kiyaligin ve kitlesel göflerin en önemli sebeplerinden biri de buydu. Öte yandan mü^terek sorumluluk uygulamasi yalnizca halk üzerinde olumsuz etkilere sebep olmakla kalmami§, Moskova £arligi'ni da idari bir ikileme dü§ürmü§tü. Hatta bazi tarihfiler, Oprifnma'nin kurulma sebeplerinden biri olarak, poruka uygulamasinin menfi sonuflarina i^aret etmi^lerdir.133

Tüm bu unsurlardan yola fikarak, porukanin yalnizca yasalarda yer edinmi§ hukuki bir kaide olmadigini, ayni zamanda Rus idari mekanizmasinin inki^afinda kilit rol oynadigini söylemek mümkündür. Fakat Rus devlet te^kilatina oldukfa yarari dokunan bu uygulama, zamanla göflere, ba^kaldirilara ve huzursuzluklara neden olmu§ ve neticede Moskova idaresini radikal degi^imlere zorlami^tir.

Sonuç

Q m ^

< S A «

*

*

*

Beyanname:

1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.

2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye baçkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.

3. Çikar Çatiçmasi Beyani: Yazar, herhangi bir çikar çatiçmasi olmadigini beyan etmektedir. Declarations:

132 Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia," 352-353.

133 Dewey, "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia," 351.

1. Ethics approval: Not applicable.

2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.

3. Competing interests: The author declares no competing interests.

^ ^ ^

KAYNAK£A

Acar, Serkan. Kazan Hanligi-Moskova Knyazligi Siyasi ilipkileri (1437-1552). Ankara: TTK Yay, 2013.

Akbulut, ilhan. "islam Hukukunda Suflar ve Cezalar." Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi

Dergisi 52/1 (2003): 167-181. Aktan, Hamza. "Äkile". TDViA. C. 2: 248-249. istanbul: TDV Yay., 1989.

Arik, Feda $amil. "Eski Türk Ceza Hukukuna Dair Notlar I. Suflar ve Cezalar." AÜDTCF Tarih Bölümü Tarih Araptirmalari Dergisi 28/17 (1995): 3-50.

Arsal, Sadri Maksudi. Türk Hukuk Tarihi ve Hukuk. istanbul: ismail Akgün Matbaasi, 1947.

Artsihovskiy, A. V. Novgorodskie Gramoti Na Bereste (iz Raskopok 1952 g.). T. 2. Moskva: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1954.

_. Novgorodskie Gramoti Na Bereste (iz Raskopok 1958-1961 gg.). T. 6. Moskva:

izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1963.

Artsihovskiy, A. V. & V. i. Borkovskiy. Novgorodskie Gramoti Na Bereste (iz Raskopok 1953-1954 gg.). T. 3. Moskva: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1958.

_. Novgorodskie Gramoti Na Bereste (iz Raskopok 1956-1957 gg.). T. 5. Moskva:

izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1963. Artsihovskiy, A. V. & V. L. Yanin. Novgorodskie Gramoti Na Bereste (iz Raskopok 1962-1976gg.).

T. 7. Moskva: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1978. Atej, Ali Osman. islam'a Göre Cahiliye ve Ehl-i Kitab Örf ve Adetleri. istanbul: Beyan Yay., 1996. Bardakoglu, Ali. "Kasäme". TDViA. C. 24: 528-530. istanbul: TDV Yay., 2001.

"Belskiy, Knyaz Dimitriy Fedorovif". Russkiy Biograßfeskiy Slovar. T. 3: 663-665. Sankt-Peterburg: Tip. Glavnogo Upravleniya Udelov 1908.

Blum, Jerome. Lord and Peasant in Russia; From the Ninth to the Nineteenth Century. Princeton:

Princeton University Press, 1972. Brook, Timothy. The Chinese State in Ming Society. New York: Routledge, 2005. 0

.

Crummey, Robert O. The Formation of Muscovy; 1304-1613. London: Routledge, 2013. a

£even, Miraf. "Dogu'da ve Bati'da Orta £ag Meslek Örgütlenmelerinin Benzerlikleri ve m z

DA32 -

Farkliliklari Uzerine." Yayimlanmamij Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan g m

Üniversitesi, Konya, 2019. * *®

|25|

Dewey, Horace W. "Political Poruka in Muscovite Rus'." The Russian Review 46/2 (1987): 117133.

_. "Russia's Debt to the Mongols in Suretyship and Collective Responsibility."

Comparative Studies in Society and History 30/2 (1988): 249-270.

_. "Suretyship and Collective Responsibility in pre-Petrine Russia." Jahrbücher für

Geschichte Osteuropas 18/3 (1970): 337-354.

_. "The 1550 Sudebnik as an Instrument of Reform." Jahrbücher für Geschichte

Osteuropas 2 (1962): 161-180.

Dewey, Horace W. & Kleimola, Ann M. "From the Kinship Group to Every Man His Brother's Keeper: Collective Responsibility in Pre-Petrine Russia." Jahrbücher für Geschichte Osteuropa 30/3 (1982): 321-335.

_. "Russian Collective Consciousness: The Kiyevan Roots." The Slavonic and East

European Review 62/2 (1984): 180-191.

Dimnik, Martin. The Dynasty of Chernigov: 1054-1146. Toronto: Pontifical institute of Medieval Studies, 1994.

_. The Dynasty of Chernigov: 1146-1246. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.

Donald Ostrowski. "The Mongol Origins of Muscovite Political institutions." Slavic Review 49/4 (1990): 525-542.

Erturhan, Sabri. "islam Hukukunda Sufla Mücadele Yöntemleri." islam Hukuku Araptirmalari Dergisi, 9 (2007): 101-142.

Feldbrugge, Ferdinand. A History of Russian Law From Ancient Times to the Council Code (Ulozhenie) of Tsar Aleksei Mikhailovich of1649. Boston: Brill, 2017.

Feldbrugge, Ferdinand. Law in Medieval Russia. V. 59. Boston: Martinus Nijhoff Publishers, 2009.

Gerberjteyn, Sigizmund. Zapiski o Moskovii v Dvuh Tomah. T. 1, Red. A. L. Horojkevif. Moskva: Pamyatniki istorifeskoy Misli, 2008.

Gramoti Velikogo Novgoroda i Pskova. Red. S. N. Valk. Leningrad: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1949.

Halperin, Charles J. Ivan the Terrible; Free to Reward, Free to Punish. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2019.

Hellie, Richard. "The Peasantry". The Cambridge History of Russia. Vol. I. Ed. Maureen Perrie. 286-297. Cambridge, 2006.

_. Enserfment and Military Change in Muscovy. London: The University of Chicago Press,

1971.

Herberstein, Sigismund Von. Notes Upon Russia. V. 1. Ed. R. H. Major. London: Hakluyt Society, 1851.

"Holmskiy, Daniil Dmitriyevif". Entsiklopedifeskiy Slovar Brokgauza i Efrona. T. 37a: 523.

^ Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1903.

z

tjj Hosking, Geoffrey. Rusya ve Ruslar; Erken Dönemden 21. Yüzyila. £ev. Kezban Acar. istanbul: § g * iletijim Yay., 2015.

r-j ^

oi © Hudyakov, Mihail. Kazan Hanligi Tarihi. £ev. Ayaz ishaki-ilyas Kamalov. Ankara: TTK Yay., |26| 2009.

isayev, i. A., istoriya Gosudarstva i Prava Rossii. Moskva: Yurist, 2004.

Johns, C. H. W. Babylonian and Assyrian Laws, Contracts and Letters. New York: Charles Scribner's Sons, 1904.

Kaiser, Daniel H. The Growth of the Law in Medieval Russia. New Jersey: Princeton University Press, 1980.

Kangal, T. Zeynel. Tuzel Kipilerin Ceza Sorumlulugu. Ankara: Sefkin Yay., 2003. Kapustin, S. Y. Drevnee Russkoe Porufitelstvo. Kazan: 1855.

Kemaloglu, ilyas. Altm Orda ve Rusya; Rusya Uzerindeki Turk-Tatar Etkisi. istanbul: Otuken, 2015.

Kleimola, Ann M. "Ivan the Terrible and His 'Go-Fers': Aspects of State Security in the 1560's."

Russian History 14/4 (1987): 283-292. _. "The Duty to Denounce in Muscovite Russia." Slavic Review 31/4 (1972): 759-779.

_. Justice in Medieval Russia: Muscovite Judgment Charters (Pravye Gramoty) of The

Fifteenth and Sixteenth Centuries. Philadelphia: The American Philosophical Society, 1975.

Kosven, M. O. Semeynaya Obpina i Patronimiya. Moskva: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1963.

Krol, M. A. "Sudebnie Pristava." Entsiklopedifeskiy Slovar Brokgauza i Efrona. T. 31a: 920-921. Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1901.

Kropotkin, Pyotr. Karpilikli Yardimlapma. £ev. I^ik Erguden-Deniz Guneri. istanbul: Kaos Yay., 2001.

Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi; Baplangiftan 1917'ye Kadar. Ankara: TTK Yay., 2014. Lam, Tong. "Policing the Imperial Nation: Sovereignty, International Law, and the Civilizing Mission in Late Qing China." Comparative Studies in Society and History 52/4 (2010): 881-908.

Ledeneva, Alena V. How Russia Really Works; The Iniformal Practices That Shaped Post-Soviet Politics and Business. New York: Cornell University Press, 2011.

Martin, Janet. Medieval Russia; 980-1584. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.

Memij, Ekrem. Eskifag Turkiye Tarihi; En Eski Devirlerden Pers istilasina Kadar. Bursa: Ekin Yay., 2017.

Obuhova, T. M. "Proyavleniya Fenomena Stradaniya v istorii Russkoy Kulturi." istorifeskie, Filosofskie, Politifeskie, i Yuridifeskie Nauki; Voprosi Teorii i Praktiki 7/2 (2015): 121123.

Momotov, V. V. Formirovanie Russkogo Srednevekovogo Prava v IX-XIV vv. Moskva: Zertsalo-M, 2003.

Morgan, Lewis Henry. Eski Toplum I. £ev. Unsal Oskay. istanbul: Payel Yay., 1994. 0

Morris, William Alfred. The Frankpledge System. London: Longmans, 1910. a

Nefyaev, Vasiliy M. "Porufitelstvo". Entsiklopedifeskiy Slovar Brokgauza i Efrona. T. 24a: 637- m z

<c ^ >•

641. Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1898. S-5 g m

o£ cj^ ©

Oates, Joan. Babil. £ev. Fatma £izmeli. Ankara: Arkadaj Yay., 2015.

Omelyanenko, M. E. "Ufastie Naseleniya v Otpravlenii Pravosudiya po Russkoy Pravde." Territoriya Novih Vozmojnostey; Vestnik Vladivostokskogo Gosudarsvennogo Universiteta Ekonomiki iServisa 41/3 (2018): 151-162. "Ostrojskiy, Knyaz Konstantin ivanovif". Russkiy Biografifeskiy Slovar. T. 12: 457-461. Sankt-Peterburg: Tip. Glavnogo Upravleniya Udelov, 1905.

Pamyatniki Russkogo Prava: Pamyatniki Prava Kiyevskogo Gosudarstva (X-XII vv). Vip. I. Red. S. V. Yujkov. Moskva: Gosudarstvennoe izdatelstvo Yuridifeskoy Literaturi, 1952.

Pamyatniki Russkogo Prava: Pamyatniki Prava Feodalno-Razdroblennoy Rusi (XII-XV. vv.). Vip. II. Red. S. V. Yujkov. Moskva: Gosudarstvennoe izdatelstvo Yuridifeskoy Literaturi, 1953.

Panfenko, Aleksandr A. ivan i Yakov; Neobifnie Svyatie iz Volotistoy Mestnosti. Moskva: Novoe

Literaturnoe Obozrenie, 2012. Pipes, Richard. Russia Under Old Regime. New York: Charles Scribners Sons, 1974. Povest Vremennih Let. Per. D. S. Lihafev, O. V. Tvorogov. Sankt-Peterburg: Vita Nova, 2012.

Riasonovsky, Nicholas V. & Mark D. Steinberg. Rusya Tarihi; Baplangiftan Günümüze. £ev. Figen Dereli. istanbul: Selenge Yay., 2014.

Rudakov, Vasiliy Ye. "Vorotinskie." Entsiklopedifeskiy SlovarBrokgauza i Efrona. T. 7: 230-231. Sankt-Peterburg: Semenovskaya Tipolitografiya, 1892.

Selfuk, Sami. "Eski £aglarda Suf Hukuku". Prof. Dr. Nevzat Toroslu'ya Armagan, C. 1. 10131059. Ankara: Sefkin Yay., 2015.

Sobestianskiy, i. M. Krugovaya Poruka USlavyan; Po Drevnim Pamyatnikam ih Zakonodatelstva. Harkov: Tipografiya M. F. Zilberberga, 1888.

Sobranie Gosudarstvennih Gramot i Dogovorov Hranyapihsya v Gosudarstvennoy Kollegii inostrannih Del, T. 1. Moskva: Tip. N. S. Vsevolojskogo, 1813.

"^uyskiy, Vasiliy Vasilyevif". Russkiy Biografifeskiy Slovar. T. 23: 507-509. Sankt-Peterburg: Tip. Glavnogo Upravleniya Udelov, 1911.

Tajci, Tekin Aycan. "Rus Devlet Tejkilatinda Namestniklik Kurumunun Tarihfesi." Karadeniz Araptirmalari Enstitüsü Dergisi 6/8 (2019): 191-211.

Tajci, Tekin Aycan. "Kafkasya'da Namestniklik Kurumu (1845-1854)." Yayimlanmamij Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 2019.

Tian, Mo. "The Baojia System as Institutional Control in Manchukuo under Japanese Rule (1932-45)." Journal of the Economic and Social History of the Orient 59/4 (2016): 531554.

Ülken, Hilmi Ziya. "ictimäi Üst Yapi Olarak Hukuk Tetkiklerine Girij." Sosyoloji Dergisi 2/2 (1943): 22-66.

Vladimirskiy-Budanov, M. F. Obzor istorii Russkogo Prava. Moskva: Territoriya Budujego, 3 2005.

Q

Z

ö Weickhardt, George G. "The Law and Role of Contracts in The Muscovite Tsardom." Russian | g | History 36/4 (2009): 530-543.

BÄ ■ © Yanin, V. L., A. A. Zaliznyak & A. A. Guppius, Novgorodskie Gramoti Na Bereste (iz Raskopok |28| 2001-2014gg.) T. 12. Moskva: izdatelskiy Dom YASK, 2015.

Zaliznyak, A. A. Drevne-Novgorodskiy Dialekt. Moskva: izdatelskiy Dom YASK, 2004.

^ ^ ^