CC BY
2ТДУ 366. 32
РУШДИ РАЦОБАТПАЗИРИИ БОНКИ ДАР БОЗОРИ ЦАРЗДИХ,Й
ИБОДУЛЛОЕВА НИЛУФАРХОН НОСИРХОНОВНА
магистранти соли аввали ихтисоси молия ва карзи Донишгохи давлатии х,укук, бизнес ва сиёсати Точикистон, Чумхуриии Точикистон, шах,ри Хучанд
Аннотатсия: Дар мацола мушкилоти рушд ва такмили низоми бонкй дар шароити рацобатпазирии сиёсати пулию царзй дар ицтисодиёти миллй баррасй шудааст. Аз чумла, муаллиф вазъияти хозираи системаи пулии хочагии халкро ошкор мекунад; - тацрибаи кишващои пешрафта оид ба баланд бардоштани фаъолияти сохторй дар шароити рацобатпазирй муайян ва баррасй карда мешавад; - хусусиятхои мушаххас ва самтхои амалии такмили равандхо ва самтхои рушди он мавриди омузиш царор гирифтанд, ки ба таври образнок дар рушди ицтисодиёт ва низоми пулии Точикистон истифода бурдан мумкин аст; - муносибати муцоисавй ба баланд бардоштанирацобатпазирии сиёсати пулию царзии ицтисодиёт тщлил карда мешавад; - самтхои асосии такмили рацобатпазирии сиёсати пулию царзй пешниход карда мешаванд, ки аз инхо иборатанд: - рушди шаклхои махсуси шарикии давлат ва сохибкорй дар самти татбици тахцицоти самарабахши илмию техникй; - самти му^им ва тах,кими сохтори сиёсати пулию царзии Тоцикистон рушди раванщоиицтисодию сармоягузориихорщй мебошад.
Калидвожа^о: рацобатпазирй, сиёсати пулию царзй, сиёсати пулию царзй, сармоягузорй, иц тисоди миллй.
Дар замони муосир ташаккулёбй ва рушди бозори карзх,ои бонкй яке аз омилх,ои мухдмтарини пешрафти иктисодиёти миллй ва бахусус бахши молиявии он ба хдсоб меравад. Бозори карзх,ои бонкй х,амчун кисми асосй, доимоамалкунанда ва зудинкишофёбандаи бозори карзй дар азнавтаксимкунии воситах,ои молиявии муваккатан озоди субъектх,ои иктисодй, накши калидй мебозад. Тагйирёбии х,олати бозори карзх,ои бонкй на танх,о ба кисматх,ои алохддаи иктисодиёт, балки дар мачмуъ, ба тамоми и;тисодиёт таъсири мустаким мерасонад. Аз чумла, дар х,олати паст будани фоизх,ои ;арзх,ои ипотекй талабот дар бозори манзилй зиёд шуда, он боиси рушди сох,аи сохтмон мегардад. [3, с.35]. Аз фоизи ;арзх,ои истеъмолй талаботи ах,олй ба молу хизматрасоних,о вобастагй дорад, ё ин ки фоизи ;арз барои сох,аи кишоварзй ба нархи молу мах,сулоти хочагии кишло; бевосита таъсир мерасонад. Яке аз бахшх,ои мухдмтарини рушди и;тисодиёти миллй дар замони муосир, ин рушди мукаммали бозори карзй ба шумор меравад.Ташаккулёбй ва рушди бозори карзх,ои бонкй аз устуворй ва эътимоднокии низоми бонкй, сатх,и боварии ах,олй ба ташкилотх,ои карзй, дарачаи дароманднокии ах,олй ва мавчудияти инфрасохтори зарурии пешних,оди хизматрасоних,ои молиявии муосир ба ах,олй, вобастагй дорад. [6, с.85].
Омилх,ои мазкур дар х,олати муътадил буданашон ба бозори карзх,ои бонкй таъсири мусбй расонида, дар х,олати ноустувор ва бад будан, таъсири манфй мерасонанд. Ба акидаи мо, вобаста ба хусусиятх,ои хоси худ ба бозори карзх,ои бонкии ^ум^урии Точикистон, х,ачми интиколи пулии мухрчирони мех,натй, инфрасохтори бозори мазкур, маърифати молиявии ах,олй ва гайра таъсири мустаким мерасонанд. Боиси зикр аст, ки кам шудани х,ачми интиколи пулии мух,очирони мех,натй ба вазъи бозори карзх,ои бонкй таъсири амик мерасонад. [1, с.16]. Тамоюли афзоиши интиколи маблагх,о аз хоричи кишвар сабаби зиёд шудани даромадх,ои ах,олй гардида, ба зиёд шудани талабот дар иктисодиёт оварда мерасонад, ки ин дар них,ояти кор кобилияти пардохтпазирии ах,олиро баланд мебардорад.
Дар робита ба ин, диккати хосро тах,лили омилх,ои дохилии ба бозори карзх,ои бонкй таъсиррасон талаб менамояд. Зеро омилх,ои дохилй аз фаъолияти иштирокчиёни бозори мазкур вобаста буда, ба х,олати бозор таъсири бевосита мерасонанд. Тавре кайд кардем, яке
аз омилхои асосие, ки ба вазъи бозори карзхои бонкй таъсир мерасонад, ин харочоти амалиётии ташкилотхои карзии молиявй мебошад. Зиёд будани харочотхои амалиётй сабаби баланд шудани фоизи карз шуда, метавонад ба бозори карзхои бонкй таъсири манфй расонад. Баъзе ташкилотхои карзии молиявй харочоти бемантику ношаффофи зиёд доранд, ки чуброни он ба души муштариён гузошта шудааст. Аз чумла, харочоти зиёд барои сафархои хизматй, хаки хизмати зиёд барои мушовирони хоричй, масрафи калон барои сузишворй, сохтмони зиёди амволи гайриманкул ва гайра. Омили дигаре, ки ба тагйирёбии вазъи бозори карзхои бонкй таъсир мерасонад, ин меъёри фоизи карзй мебошад. Бидуни шак, чй кадаре, ки фоизи карз паст бошад, хамон кадар талабот ба карз зиёд мешавад ва ё баръакс дар холати баланд будани фоизи карз талабот ба карз кам мегардад. Бояд кайд намуд, ки дар мукоиса ба сатхи миёнаи фоизи карзхо дар сатхи байналмилалй фоизхои карзй дар кишвари мо баланд ба хисоб мераванд. [3, с.42]. Дар робита ба халли ин мушкилй дар Бонки миллии Точикистон гурухи корй оид ба муайян намудани арзиши карз ташкил карда шудааст, ки барои бахои вокей додан ба фоизи карзхо ва коркарди тавсияхо бахри паст намудани фоизи карзй фаъолият намуда истодааст.
Ракобати бонкй раванди ракобат байни бонкхои тичоратй ва дигар ташкилотхои карзй дар бозори хизматрасонии карзй ва бонкй мебошад. Хангоми машгул шудан бо тичорати бонкй, яъне дар асл огоз кардани тичорат хамеша афзалияти ракобатпазирй ба миён меояд.Ракобатпазирии бонкхои тичоратй махсусан дар шароити чахонишавии чараёнхои молиявй ахамияти мухим дорад. Ташкилотхои бонкй бояд ба шароити тагйирёбандаи бозор хам дар сатхи миллй ва хам дар сатхи байналмилалй мутобик гарданд ва хизматрасонихои бонкии бештар ва пешрафтаро эчод кунанд, ки истифодаи усулхо ва воситахои навро барои баланд бардоштани ракобатпазирии онхо талаб мекунанд.
Омузиши асосхои назариявии мохияти консепсияи "ракобатпазирии хизматрасонихои бонкй" имкон дод, ки таърифи он васеътар карда шавад ва онро хамчун омили х,амкорих,ои бисёр баррасй намудан мумкин аст.
Ракобати бонкй раванди ракобат байни бонкхои тичоратй ва дигар ташкилотхои карзй дар бозори хизматрасонии карзй ва бонкй мебошад.
Хангоми машгул шудан бо тичорати бонкй, яъне дар асл огоз кардани тичорат хамеша афзалияти ракобатпазирй ба миён меояд. Хангоми мушаххас кардани хусусиятхои бонкй, ба хулоса омадан мумкин аст, ки ракобат байни бонкхо ва дигар бозорхои молиявй як катор фаркиятхо дорад, ки онхоро хангоми пешбурди тичорати молиявй ба назар гирифтан зарур аст.
Дар таърифирацобат серавишиасосйвуцуддорад:
Аввалин ракобат хамчун унсури механизми бозор, ки тавозун ва пешниходро мутавозин мекунад, муайян карда мешавад. Чунин муносибат ба назарияи классикии иктисодй хос аст.
Усули дуввум ракобатро хамчун меъёре муайян мекунад, ки навъи бозори саноат муайян карда мешавад. Чунин муносибат ба назарияи муосири морфологияи бозор асос ёфтааст.
Саввум ракобатро, дар хама сох,ах,о байни субъектхои инфиродй, ки ба максадхои якхела хавасманданд, муайян мекунад. Чунин муносибат ба назарияи маркетинг хос аст.
Ракиб як шахси хукукй ё шахси вокеист, ки бо касе ракобат мекунад, яъне. мекушад, ки моли худро ба чои моли дигари иштирокчии бозор ба фуруш барорад.
Ракобат фаъолиятест, ки барои гирифтани мавкеи кавии бозор нигаронида шудааст.Ракобати бонкй ин чараёни динамикии ракобат байни бонкхои тичоратй ва дигар ташкилотхои карзй мебошад, ки дар давоми он онхо дар бозори карзй ва хизматрасонии бонкй мавкеи устуворро ишгол мекунанд.
1. Бонкхои муосири тичоратй такрибан дар хамаи сох,ах,ои бозор хамчун фурушанда ё харидор фаъолият мекунанд. Мохияти ракобати бонкй дар хусусияти мухимтарини хизматрасонихои бонкй дар бозор - ракобатпазирии он ба таври возех инъикос ёфтааст.
Рак;обат инчунин кобилияти ба оянда назар кардан аст ва ин гузариш ба баходихии бонк дар бозор, арзиши одилона ба идоракунии он ба манфиати сахмдорон мебошад. Омузиши бозор ва имкониятхои шахсии бонк ба бонк имкон медихад, ки афзалиятхои ракобатпазирии бонк - дороихои моддй ва гайримоддии бонк, инчунин самтхои фаъолиятро, ки барои бонк ахамияти стратегй доранд ва ба ракибон гузаштан имкон медиханд, муайян кунад. Доштани афзалиятхои ракобат ба бонкхо имкон медихад, ки дар бозор мавкеи кавй дошта бошад. [1,c.6.]
Раванди тахлил ва бахогузории ракобатпазирии махсулот ва хизматрасонихои бонкй мархилахои зеринро дар бар мегирад:
- омузиши дархостхо ва афзалиятхои муштариёни имконпазир;
- ташкили мониторинги бозори махсулоти бонкй ва хизматрасонихо бо максади чамъоварии маълумот дар бораи хусусиятхои хатхои махсулоти ракибон, хачми фуруш, стратегияи рушди бонкхои ракобаткунанда ва гайра;
- ташаккул додани системаи ягонаи нишондихандахои сифати махсулоти бонкй ва хизматрасонихо аз нуктаи назари бонк ва муштариён барои хар як унсури сандуки махсулот;
- тархрезии раванди ракобат, яъне муайян кардани омилхои таъсир ба сатхи ракобат ва муайян кардани вобастагй байни онхо;
- интихоби модели баходихии микдории ракобатии махсулот ва хизматрасонихои бонкй, коркарди усулхо, алгоритмхо ва расмиёти худи мо барои халли масъалаи мушаххас. [2, с. 58]
Дар шароити иктисодии имруза, на хама бонкхо ба хамаи гуруххои муштариён хидмат расонида метавонанд, бисёр вакт ин бесамар аст. Бисёре аз бонкхо медонанд, ки онхо бояд сегменти бозор, доираи мизочони худро чудо кунанд ва хидматхоеро тахия кунанд, ки ба ин муштариён таваччух зохир кунанд. татбики стратегияи тафрикавй.
Аз нуктаи назари мизочон, меъёрхои сифати хизматрасонихои бонкй инхоянд: суръати хидматрасонй, фаврияти амалиёт, соатхои корй, хатогихо ва носахехй дар кор, сифати машварат. Мизоч сифати хизматрасонихои бонкро бо нархи онхо мукоиса мекунад.
Барои бонк меъёрхои сифат инхоянд: суръати равандхои дохилии кор, сатхи харочот барои ислохи хатохо, хосилнокии мехнат, хавасмандгардонии кормандони бонк ва омилхои дигар, ки бо сатхи харочот барои истехсоли хизматрасонихои бонкй мукоиса карда мешаванд.
Дар чараёни ракобат, баходихии ракобатпазирии бонкхои тичоратй ба вучуд меояд, ки ба муайян кардани тарафхои мусбат ва манфии фаъолияташон мусоидат намуда, ба тахияи стратегияхои худ оид ба нигох доштан ва мустахкам кардани бартарияти ракобатии онхо мусоидат мекунанд.
Барои ноил шудан ба ин хадаф, бо методологияи амалиётй ва объективии баходихии ракобатпазирй имконпазир аст, ки дар асоси:
- низомихисоботидохилй;
- системаичамъовариииттилоотихоричй;
- системаитахлилииттилоот;
- системаитадкикотимаркетингй.
Низоми хисоботи дохилй бояд ба инъикоси пурраи маълумоти чории доир ба фаъолияти бонк ва сатхи корхои дохилии он нигаронида шавад. Дар байни манбаъхои иттилооти дохилй бояд кайд кард: хисоботи статикй, хисоботи молиявй, хисобот оид ба арзёбии карз, натичахои тахкикоти дохилй, хисоботи аудит ва санчиш ва намудхои гуногуни истинод.[4,с.73.]
Системаи чамъоварии иттилооти беруна чамъоварии маълумоти мухталифро дар бораи вазъ дар тамоми бозорхо, хусусан дар он чое, ки бонк фаъолият дорад, дар бораи хама субъектхои муносибатхои бозорй (ракибони мавчуда ва эхтимолй, мизочон, шунавандагони тамос ва гайра) ва инчунин вазъи омилхои макроиктисодиро дар бар мегирад. Иттилооти асосии берунаро аз сарчашмахои зерин гирифтан мумкин аст: ВАО,
Интернет, хисоботи солона, хисоботи оморй, нашрияхои бонкй, маълумотномахо ва гайра.
Зарурати мачмуи тахкикоти маркетингй бо вазъияти мушаххаси бонк муайян карда мешавад, дар холате ки рохбарият дигар ба системахои хисоботи дохилй ва чамъоварии иттилооти хоричй такя карда наметавонад. На хама бонкхо барои ташкили системаи тахкикоти маркетингй кодиранд ва бисёрихо одатан аз ташкилотхои махсусгардонидашуда талаб мекунанд, ки онхоро бо мушкилихои манфиатдор гузаронанд
Дар халли ин масъала системаи стандартхои Бонки миллии Точикистон, ки хамчун заминаи бисёр усулхо истифода мешавад, мавкеи махсусро ишгол мекунад;
- меъёри кифоятии сармоя;
- меъёри пардохтпазирии фаврй;
- меъёри пардохтпазирии чорй;
- меъёри пардохтпазирии дарозмуддат;
- меъёрипардохтпазирииумумй;
- стандарт бароихавфимаксималй.
Чунин шуморида мешавад, ки ракобатпазирии хизматрасонихои аз чониби бонк расонида шаванда бояд на ба таври умум, балки дар заминаи самти махсулот, тахлили кобилияти пешниходи хар як хидмат ва самаранокии сиёсати нархгузорй гузаронида шавад. Гайр аз он, баъзе усулхо дар арзёбии сифати хидматхо бо назардошти афкори гуруххои гуногуни муштариён якчанд равишро пешниход мекунанд.[3,с.84]
Тахлили муфассали фаъолияти бонкй ба мо имкон медихад омилхои зеринро муайян созем, ки ба самаранокй ва ракобатпазирии бонк таъсири халкунанда мерасонанд.
Кифоятии сармоя бо назардошти зудхаракатии зиёди бозорхои байналмилалии молиявй ва шумораи торафт афзояндаи ширкатхо бо тавозуни ботинии сохта, назоратчиён ба риояи стандартхои Бонк оид ба хисоббаробаркунихои байналхалкй дар сармояи бонк ахамияти бештар медиханд.
Рейтинги эътимоднокии умумй- асоси баходихии ташкилоти карзй аз чониби иштирокчиёни бозор эътимоднокии пойгохи бозтамвил ва эътибори ин ташкилот мебошад.
Сарфа аз хисоби афзоиши микёси истехсолот. таксимоти калони ибтидой ва харочоти баланди истехсолй барои дастгирии инфрасохтори технологияхои иттилоотй, инчунин чустучуи роххои алтернативии маркетинг ба ташкилоти бонкй хислати корхонае бо харочоти собит медиханд.
Сарфа аз сабаби доираи васеи хизматрасонихо. Як катор афзалиятхо ва таъсирхоро бо истифодаи хаматарафаи коркард ва истифодаи маълумот дар бораи бозор ва мизочон ба даст овардан мумкин аст. Самаранокии идоракунии иттилоотро бо ёрии пойгохи додахои махсус тахияшуда бехтар кардан мумкин аст. Санчиши бозор, саноат ва махсулот. Функсияхои миёнаравии анъанавии бонкхо бо истифодаи бевоситаи бозорхои сармоя аз чониби сохибон ва сармоягузорон харчи бештар иваз карда мешаванд. Аз ин ру, ташкилотхои бонкй мачбуранд мутахассисони бахши истехсолй ва тахлилгаронро хамчун интиколдихандаи донишхои коршинос барои бакайдгирй, сохтор ва гурухбандии амалиётхои дар бозори сахмияхо интихобшуда чалб кунанд.[5, с.56]
Хамин тарик, афзоиши обру, пахн кардани иттилоот дар бораи муваффакияти бонк ва хамзамон интиколи маълумот дар бораи эътибори бонк, яке аз омилхои мухимтарини муваффакият дар чалби муштариён мебошад.
Максадхои стратегии бонк. Дар асоси сохторхои мавчудаи муштариён ва хизматрасонй, инчунин тавонмандии бонк, дар шуъбахои марказй ва минтакавии он бояд фаъолиятхо муайян карда шаванд, ки дар дурнамо афзалиятхои ракобатиро барои ба даст овардани фоидаи зарурй таъмин кунанд.
Барои ноил шудан ба хадафхои стратегии бонк се алтернатива имконпазир аст: аз нав ташкилдихй; сармоягузорй (акибмонй) ва рушд ё зиёд шудани шиддатнокии хузур дар сохахои алохидаи фаъолият.
Мисолхои азнавсозй фаъолиятхои идоракунии харочот, сертификатсия тибки стандартхои Ташкилоти Байналмилалии Стандартхо (ISO) мебошанд. Дар доираи
сармоягузорй, масалан, амалхо оид ба махдуд ва назорати баргардонидани пасандозхо ба сармоягузорони хурдро интихоб кардан мумкин аст. [6,c.22.]
Дар накшахои маъмулан таснифшуда се намуди стратегияи воридшавй ба бозор чудо карда шуданд, ки онхоро метавон ба баёнияи мушаххаси мушкилоти бахши бонкй гузаронд:
- стратегияи ташкили муассисахои шахсии шумо таъсиси филиалхо, филиалхо ва намояндагихои худро дарбар мегирад.
- стратегияи хамкорй ба бонкхо имконият медихад, ки дар рушди бозор дар шакли иштирок, иттиходи стратегй ё корхонаи муштарак ширкат варзанд.
- стратегияи бадастоварй якчанд шаклро дарбар мегирад: худи ба даст овардан ва якчанд намудхои якчояшавй - намудхои уфукй, амудй ва пахлуй.
Аз мавкеи муносибати систематикй ракобат дар зери таъсири омилхои гуногун ташаккул меёбад: беруна ва дохилй.
Дар навбати худ, ташкилот наметавонад ба омилхои берунй таъсири назаррас расонад, бонк бояд мутобик шавад, аммо ташкилоти карзй метавонад бо чузъхои мухити дохилй бо тагир додани шароити ин равандхо таъсир расонад, ки ба бонки тичоратй имкон медихад, ки бартарихои ракобатпазирро ба даст орад ва нигох дорад.
Ташаккули ракобатпазирии бонк бар асоси омилхои дохилй баланд бардоштани ракобатро дар бар мегирад: афзалиятхои захирахо, хизматрасонихои бонкй ва карорхои идоракунй.
Хамин тарик, бонкхое, кидар Точикистон хизматрасонихои худро пешниход мекунанд, бояд дар рохи зиёд намудани шумораи мизочон ва баланд бардоштани даромаднокии худ ва додани карз бо шартхои ба шароити бозор мувофик буда равона шаванд. Танхо дар ин сурат, бонкхо дар мамлакати мо рушди муносибро пайдо хохад кард, потенсиали он пурра ошкор ва хамчун воситаи самарабахши рушди тичорати хурд истифода бурда мешавад.
РУЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. ^онуни Чумхуpии Точикистон «Даp боpаи Бонки миллии Точикистон». - №383 аз 14.12.1996с.
2.Бухтин М.А. Риск-менеджмент в кредитной организации: методология, практика, регламентирование. - М.: Регламент, 2008. - 448 с.
3.Ершов А.П. «Электронные деньги» в поисках своей ниши // Банковское дело. 2007. № 7. - С. 29-32.
4.Ломакина А.Н. Стратегическое управление комплексом маркетинга банковских услуг // Концепт. 2014. Т. 20. С. 2541-2545. URL: http://e-koncept.ru/2014/54772.htm.
5.Манчук Е., Коваленко Н., Ломакина А. Теоретико-методологические аспекты исследования системного подхода на основе принципов оценки экономической эффективности инновационно-инвестиционных проектов малых предприятий// Предпринимательство. 2014. №6. - С. 140-148.
6.Хончонов А. Бонкдоpй: саволу посуххо. - Душанбе. 2009. - 172 сах.
7.Шариф Рахимзода. Муомилоти пулй ва каpз. Душанбе, «Эp-гpаф», 2008. - 444сах.
