CC BY
0РУХАНИ МЭДЕНИЕТТ1Н НЕГ1З1Н САЛГАН ЦАЗАЦ Г¥ЛАМАЛАРЫ
АЙТЖАНОВ МАЦСАТ АЙТЖАН¥ЛЫ
КР Мэдениет саласыныц Y^iri., ага окытушы., Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык
казак-TYpÍK университетi (Казахстан, ТYркiстан)
ШАПАГАТ ТYГЕЛБАЙ
6В02123- Актер eHepi мамандыгыныц 3 курс студент
Аннотация: Адамзат тарихында урпацца тэрбие берудщ жалпыадамзаттыц идеяларын ЖYзеге асырып, жаца педагогикалыц ЖYйенiц цалыптасуында вз заманында Аристотельден кешнгг «Ектшг устаз» атанган элемге эйгш ойшыл, гулама галым, халцымызга бшмгнщ нэргн сепкен, улттыц улы кемецгерг Эбу Насыр Эл-Фарабидщ алатын орны ерекше. Эл-Фараби алгашцы педагогикалыц ой-птрлердщ жетттжтерт жацгыртып, жетглдгре бглдг. Халыц даналыгы тугызган данышпандыц ой-птрлерге, шыгыс мэдениетгнгц озыц Yлгiлерiне ден цоя отырып, взгнгц твл педагогикалыц тужырымдамасын жасады. Оныц педагогикалыц тужырымдамасы дидактика мен тэрбие теориясыныц мэселелерт бiрге цамтитын iргелi ЖYйе болып табылады. Эл-Фарабидщ тэлiм-тэрбиелiк идеялары теориялыц дэрежес жагынан кез келген педагогикалыц шмге бастапцы негiз бола алады, эЫресе оныц кYллi адамзат цауымдастыгыныц жиынтыгы реттде улы цогамды суреттейтт iзгiлiк тугырнамасы цазiргi педагогиканыц жетекшi идеясы болып отыр. Эл-Фараби жетшген тулганы тэрбиелеу Yшiн «Адамга ец бiрiншi бшм емес, тэрбие беру керек, тэрбиеЫз берыген бшм - адамзаттыц цас жауы, ол келешекте оныц барлыц вмiрiне апат экеледi» деген устанымды басты цагидареттде усынды.
Шлт свздер: шеберлщ кэЫби, театр, дэстур, мэдениет, кврермен, актер, эстетика, внер, цогам.
Kipicne: Эл-Фарабидщ педагогика гылымыньщ непзш салушы екендшн оныц ецбектершде карастырылган педагогикалык угымдардыц аныктамалары негурлым нактылай туседь Педагогиканыц непзп угымы болып табылатын окыту мен тэрбиеге гулама мынадай тусшштеме бередг «Окыту адамдар мен халыктарда теориялык кайырымдылык дарыту болады, ал тэрбие - бшм-бшкке непзделген енер аркылы оларга этикалык кайырымдылык дарыту тэсш. Окыту тек сез аркылы жYзеге асырылады, ал тэрбие кезшде адамдар мен халыкка бшмге непзделген касиеттерден шыгатын эрекеттердi жасауды дагдыга айналдыру Yйретiледi...» [1, ]. Осы аныктамалардыц астарлы магынасы казiргi педагогикадагы «окыту» мен «тэрбие» угымдарына берiлген аныктамалармен сабактасып, езара байланысып жаткандыгын айкын ацгаруга болады. Эл-Фарабидiц мурасында педагогиканыц непзп угымы болып табылатын «бшм беру» угымы да карастырылган. «Оку бастамасы бiздерге болмыс бастауларын бiлу куралы болып табылады, ал олардан шыгарылатын корытындылар - гылыми пэндердi игерудщ бастамасы мен куралы» деген гуламаныц аныктамасы казiргi педагогикадагы «бiлiм беру - окыту нэтижеа, тура магынасында ол окып-YЙренiлетiн пэн туралы алгашкы тYсiнiктiц, угымныц калыптасуын бiлдiредi» деген аныктамамен езара байланыс табады.
Казiргi кезде педагогиканыц непзп угымдарына «тулганы калыптастыру» угымы да жаткызылады. Себебi, бYгiнде бшм беру парадигмасыныц eзгеруiне байланысты, бiрiншi кезекке окушыларда пэндiк бiлiм, бшк, дагдыны емес, оныц тулгасын калыптастыру койылып, тулгага багдарланган окыту мен тэрбиелеудi iске асыру кезделуде. Жеке тулганы калыптастыру угымын гулама Эл-Фараби былай аныктайды: «Жаксы мiнез-кулык пен акыл-кYшi булар адамшылык касиеттер болып табылады. Егер осы екеуi бiрдей болып келсе, бiз ез бойымыздан жэне ез эрекеттерiмiзден абзалдык пен кемелдiктi табамыз жэне осы екеушщ
аркасында 6i3 i3ri игшкт жэне кайырымды адам боламыз, 6iздщ eMip бейнемiз кайырымды, ал мшез-к¥лкымыз мактаулы болады» [1, ].
Нег1зг1 бел1м: Iзгiлендiру Эл-Фарабидщ педагогикалык идеясыныц Heri3ri e3eri болган, г^лама 6iлiм берудщ iзгiлендiру принципiне неriзделуi кажет екендiгiн ез уакытында гылыми т^жырымдалган ой-пiкiрлерiмен айкындап кеткен. Мше, 6Yгiнгi тацда эл-Фарабидщ кeрегендiгi мен г^ламалыгы дэлелденiп, мыцдаган жылдар етсе де, жаца 6iлiм беру парадигмасы ретiнде iзгiлендiру танылып отыр. Педагогикалык ойлардьщ тарихында эл-Фараби окыту теориясын 6iлiм жYЙесi ретiнде аныктауга алгаш талпыныс жасады деуге толык негiз бар. Бiлiм беру мазмунын игеру тэсiлдерi бойынша кeлемдi дидактикалык ецбек ретiнде «Музыканыц Yлкен ютабын» ерекше атап етуге болады. ^аз1рп педагогика гылымында 6iлiм беру мазмуныныц эр6iр тYрiне тэн мецгерудщ белгш 6iр тэсiлi бар екендiгi аныкталган. эл-Фараби «Музыканыц Yлкен ютабы» ецбегшде музыкалык 6iлiм беру мазмунын мецгерудщ тэсiлдерi мен децгейлерш аныктап 6ередi. Гуламаныц усынган музыкалык бшм беру мазмунын мецгеру тэсiлдерiн сызба тYрiнде былай керсетуге болады (Сурет 1):
Сурет 1 - Эл-Фараби шмшдеп музыкалык 6iлiм беру мазмунын мецгеру
тэсiлдерi
Эл-Фараби ец6ектерiнде дидактикалык принциптердщ тужырымдалуына да орын бершген. Дидактикалык принциптердiц окытудыц жалпы максаты мен зацдылыктарына сэйкес оныц мазмунын, уйымдастыру формалары мен эдiстерiн аныктайтын негiзгi кагидалар екендiгi казiргi педагогика гылымында белгш. Эрбiр дидактикалык принцип белгш бiр эдiснамалык устанымга сэйкес келедь Сондыктан 6iз зерттеу барысында Эл-Фара6идiц педагогикалык iлiмiндегi эдiснамалык устанымдар мен дидактикалык принциптердiц езара байланысын ашып кeрсетудi жен кeрдiк (Сурет 2).
Эл-Фарабидщ педагогикалык жуйесшдеп 6ip ерекшелiк — ол эдюнама мен эдiстеме мэселелерiн тыгыз байланыстырып, тутастырып отырады. Мундагы оныц устанган дидактикалык кагидасы: «бшмнщ бастамасы — болмыстыц бастамасына сай келу» туралы кагида. Бул кагида логикалык ойлау эдiстерiмен тыгыз байланыста теориялык гылым жасауга, оны дидактикалык турде орналастыруда жаца гылыми-педагогикалык эдiстi тудыруга мумкшдш бередi. Осындай эдiс аркылы эл-Фараби кез келген пэндi эдiснамалык тургыда дурыс баяндау Yшiн оныц непзп принциптерiн - бастамаларын ашып кeрсетудi бiрiншi кезекке кояды.
Сурет 2 - Эл-Фарабидщ педагогикалык iлiмiндегi эдiснамалык устанымдар мен дидактикалык принциптердщ езара байланысы
Эл-Фараби ецбектершде гылым мен философияны окып^йрену Yшiн жекелеген эрекеттерден, тэсiлдерден туратын окыту эдiстерi накты тужырымдалып, бшм беру, окыту жэне адамдар арасындагы ой алмасу Yдерiсi кезiнде танымдагы тiл мен тэжiрибешц мацызды ролш ашып керсету аркылы окытудыц сездш жэне тэжiрибелiк эдютершщ мэнi аныкталады, сонымен бiрге музыка, сез енер^ философия жэне баска да гылым салаларын окытудыц куралдарына мазмундык сипаттама берiлiп, олардыц аткаратын кызметi ашып керсетшедь
Жалпы педагогиканыц бiр саласы болып табылатын тэрбие теориясыныц эдюнамасын Эл-Фарабидiц тэрбиенiц зацдылыктарын, принциптерiн, максатын, мазмунын, эдiстерiн, куралдарын, нэтижесiн тужырымдамалык тургыдан негiздейтiн жетекшi педагогикалык ой-
пiкiрлерi айкындайды. Сонымен Эл-Фарабидщ ецбектерш гылыми-педагогикалык тургыдан талдау, оныц тэлiмдiк-тэрбиелiк ой-пiкiрлерiн жинактап, корыту гуламаныц педагогика гылымыныц барлы; салаларын карастырганын айкындайды. Муныц 03Ï улы устаз, кемецгер галым, гулама ойшыл эл-Фарабидi педагогика гылымыныц негiзiн салушы деп атауга толы; негiз бар екендшнщ шынайы дэлелi болып табылады.
XI гасырда eмiр CYрген тYркi данасы, ойшыл-акын ЖYсiп БаласаFунидiц «Кутты бшк» ецбегiнiц негiзгi идеясы педагогиканыц ец мацызды мэселесi тэрбиеге непзделш, оныц мазмунында педагогиканыц жалпы непздер^ дидактика жэне тэрбие теориясыныц непзп мэселелер^ жеке тулFаны калыптастыруFа баFытталFан адамгершiлiк, эстетикалык, ецбек, дене, кукьщтьщ, т.б. тэрбие мазмуны карастырылады. Жалпыадамзаттык кундылыктар турFысынан алып карасак, «Кутты бшк» дастаныныц бYгiнгi адамзат коFамы Yшiн кундылыFы мынада болып табылады:
1) «Кутты бшк» - халыктыц куты, ырысы болFан iлiм;
2) эрбiр адамFа бакыт сыйлайтын, кут экелетiн бiлiм;
3) Fасырлар бойында кeзi ашык, кeкiрегi ояу кемел урпактыц бойына адамдык, азаматтык касиеттерщ адалдык дэстYрлерiн сiцiрiп, жан-дYниесiне рухани ^ш дарытатын тэрбие тужырымдамасы.
Fуламаныц «Ютап атын «КутадFу бшк» койдым - Кутын тутсын окушым бiлiктi ойдыц» деген ой-пiкiрi дастанныц эрбiр адам Yшiн кундылыFын аша тYседi. «Кутты бiлiк» дастанында кейiпкерлердiц символикалык сипаттары аркылы берiлген терт жетекшi педагогикалык идеялардан ербитш таFылымдык кундылыктар тэрбие максатына кол жеткiзудiц кeзi болып табылады. Олар: эдшдштщ бейнесi ^нтуды Елiк патша аркылы берiлген булжымас эдiл зац мен тура жол; патшаныц уэзiрi Айтолды бейнесiмен бершген бак-дэулет, ырыс-байлык; уэзiрдiц баласы ЭгдYлмiш аркылы берiлген акыл мен парасат; уэзiрдiц жураFаты такуа жан ОдFурмыш бейнесi аркылы берiлген канаFат, ынсап, барFа риза болу, сабырлылык. Туетаныц Yйлесiмдi дамуы осы терт курылымдык компоненттiц езара бiр-бiрiмен тепе-тецдiгiнен кeрiнедi - «терт кубыласы тец» [2, ].
Осы терт кубыланыц бiреуi бузылFан жаFдайда немесе олардыц дамуында тепе-тецдiктiц болмауынан тулFа тутастыFыныц Yйлесiмдiлiгi болмайды. ¥лы ойшыл ЖYсiп БаласаFуни тулFаныц осы касиеттерi халкына адал кызмет етiп, елiнiц ертецiн ойлайтын азаматтарFа тэн болу керектiгiн керсетедь Бул тэлiмдiк идеялар казiргi педагогикадаFы тулFаны калыптастыру максатымен езара байланысып, бYгiнгi тацда мацыздылыFы артып отыр. Осы тужырымдама казак халык даналыFындаFы «сегiз кырлы, бiр сырлы» накыл сeзiмен байланысып терт кубыланыц (психологиялык-физиологиялык, элеуметтiк-нормативтiк, когнитивтiк, рухани-адамгершiлiк) киылысуы мен ажырамастыFын бейнелейтш тулFаныц сепз кырын ашып кeрсетедi.
«Кутты бшк» дастанында Ж.БаласаFуни педагогикалык процеске казiргi педагогикадай аныктама берiп, оныц курылымын кeрсетпегенiмен, ецбектiц ен бойынан педагогикалык процестщ окушыны (тэрбиеленушiнi) мэдениет байлы^ын игеруге жэне ецбек пен коFамдык eмiрге дайындауFа баFытталFан муFалiмнiц (тэрбиешшщ) басшылыFымен iске асырылатын езара бiрлескен iс-эрекет ретiндегi мэнi жэне оныц курылымы (максаты, мiндеттерi, мазмуны, эдю-тэсшдер^ iс-эрекеттi уйымдастыру тYрлерi, нэтижесi) айкын кeрiнiп турады (Сурет 3).
Дастанда окытудыц теориялык негiздерi (дидактика) сол уакыттыц талабы турFысынан ете жоFары децгейде айкындалFан. Дидактиканыц негiзгi уFымдары - бiлiм, бiлiк, даFды уFымдарыныц мэнi Fуламаныц тэлiм-тэрбиелiк идеяларында кершю тауып, eзiндiк маFына мен мазмуета ие болады. Оны 2-кестеден керуге болады.
Ж.БаласаFуни ардактаFан асыл касиеттщ бiрi акыл болса, дастанда бшмнщ мэнi акыл аркылы жинакталатын жанныц коры ретшде аныкталады, яFни бшмнщ ец басты белгiсi адамда iзденудiц аркасында пайда болып, акыл-естiц кызмет1мен толысатын рухани казына болып табылады. Бшм дастанда бар жаксылыктыц кeзi саналады. Кiсi кудiретi мен касиет таныммен десек, таным окып-YЙрену, бшм алу барысында калыптасады. Оку мен бшм алу
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
адамньщ ец асыл танымдык эрекетi, ейткеш бiлiм адамды iзгiлiкке, адамшылыкка Yйретiп, оныц бойында адами кундылыктардыц калыптасуына ыкпал етедi. Бiлiмнiц адам болудагы касиетп керiнуi оныц таным кезi болуымен байланысты.
Дастанда бiлiмнiц мэш осы тургыдан терец ашып керсетшед^ себебi, адам емiрi мен ■пршшпнщ мэнi танып-бiлумен кунды болып есептеледь Эрбiр адам езi мен дYниенi танумен гана емiрiн мэндi етш, арман-муратына жетедi. «^анша бiлсец, iзден тагы, тагы да, бiлiктi адам жетер тшек, багына» дей отырып, гулама бакытка жетудiц жолы бшм екендшн баса айтады. Ж.БаласаFунидiц педагогикалык тужырымдамасынан оныц бiлiмге эр кырынан сипаттама бергенiн айкындауFа болады. Бшмнщ таFы бiр сипаты ретiнде Fулама оныц адамды курметтi, абыройлы ететшдш, яFни адам бiлiмiмен беделдi, курметп бола алады деген тужырым жасайды. Дастанныц ен бойында бiлiмнiц курмет кезi екендiгi жиi айтылып турады. Бул жерде Fуламаныц езi таны^ан акикатты жастардыц санасына сiцiру кажеттшпн кездеп отырFаны анык байкалады.
Сурет - 3 - «Кутты бшктеп» педагогикалык процестiц курылымдык-мазмундык Yлгiсi
Ж.Баласагунидщ ецбегiнде дидактиканыц кeкейкестi мэселесi бшм беру мазмуны карастырылады. Бiлiм беру мазмуны аркылы жеке тулганы калыптастырудагы адам баласыныц iс-эрекет тэсiлдердi мецгеруi мен жYЙелi бiлiм алуы, бшк пен дагдыныц калыптасуы, акыл-ойы мен сезiмiнiц дамуы, таным аркылы кезкарастарыныц калыптасуы
жYзеге асырылады. Ж.Баласагуни бiлiм беру мазмунын бшм, бiлiк, дагды, шыгармашылык ю-эрекет, дYниеге жэне коршаган адамдарга катынас курайтынын негiздеп, муныц eзi дYниенiц бейнесiн калыптастырудыц эдiснамалык негiзiн, мэдениетп кайта жацгырту мен сактауды, мэдениетп дамытуды, ецбекке, оныц нэтижелерiне, адамдарга катынасты камтамасыз ететiндiгiн тужырымдайды.
Ж.Баласагунидщ ецбегiнде дидактиканыц кeкейкестi мэселесi бшм беру мазмуны карастырылады. Бiлiм беру мазмуны аркылы жеке тулганы калыптастырудагы адам баласыныц ю-эрекет тэсiлдердi мецгеруi мен жYЙелi бiлiм алуы, бшк пен дагдыныц калыптасуы, акыл-ойы мен сезiмiнiц дамуы, таным аркылы кезкарастарыныц калыптасуы жYзеге асырылады. Ж.Баласагуни бшм беру мазмунын бшм, бшк, дагды, шыгармашылык ю-эрекет, дYниеге жэне коршаган адамдарга катынас курайтынын непздеп, муныц eзi дYниенiц бейнесiн калыптастырудыц эдюнамалык негiзiн, мэдениеттi кайта жацгырту мен сактауды, мэдениетп дамытуды, ецбекке, оныц нэтижелерше, адамдарга катынасты камтамасыз ететшдшн тужырымдайды.
Ж.БаласаFунидiц тэрбие теориясыныц негiзiн жетiлген тулганы тэрбиелеу iлiмi курайды. Бул iлiм тэрбиенiц терт тугыры - эдiлет, дэулет, парасат, канагат аркылы адамда адамдык iзгi касиеттердi тэрбиелеу идеясына негiзделедi. Ьзгшкп - адами касиеттердi тэрбиелеуде Ж.Баласагунидщ ойынша, жогары адамгершiлiк сана мен мшез-кулыкты калыптастыру басты роль аткарады, соныц негiзiнде iшкi жэне сырткы дYниесi бiр-бiрiне сай, рухани жэне дене эсемдЫ езара Yйлескен жан-жакты дамыган тулганы тэрбиелеуге болады.
Ж.Баласагунидщ педагогикалык теориясын терец окып-YЙрене отырып, оныц педагогика гылымыныц шыцында туруга лайыкты гулама екендiгiне кез жетюздш. Гуламаныц адамзат когамы алдындагы мацызды Yлесi - тулганы тэрбиелеу теориясы мен тэжiрибесi бойынша барлык кундылыктарды игере отырып, iзгiлендiру идеясына непзделген педагогикалык iлiмдi жасауы. Педагогика гылымыныц кайнар кeзi болып табылатын оныц iлiмi eзi eмiр CYрген когам Yшiн де, казiргi когам Yшiн де, болашак Yшiн де eмiршец, ешкашан кундылыгын жоймайтын, аса багалы ецбек болып табылады.
ТYркi eркениетiнiц шеж1ресш жазып, ез есiмiн мэцгiлiк еткен данышпан галым, кемецгер устаз Махмут Кашкаридщ «ТYрiк сeздiгi» ецбегiн окып^йрену жэне теориялык тургыдан талдау бул тек сездш, немесе тiлтану мэселелерш гана карастырган ецбек еместiгiн, онда бiздiц ата-бабамыздыц урпак тэрбиесi бойынша тэжiрибесi жинакталып, тYркi халкыныц педагогикалык тужырымдамасы негiзделгенiн айкын керуге болады. Еуламаныц тэлiм-тэрбиелiк идеялары eнегелi eмiр CYPУ Yшiн жас урпакка саналы тэрбие мен сапалы бшм берудщ мацыздылыгын дэрiптеуге багытталган. Сондыктан оныц педагогикалык тужырымдамасыныц негiзгi езеп - орта гасырдагы тYркi баласыныц бейнес - «улылыкка умтылган», «бшмдшкп iздеген», «даналыкты тацдаган», «бiлiктiге серш болган», «бабалардыц эдеп-аклакты насихатын устанган» iрi тулга. Зерттеу барысында казiргi педагогика гылымындагы тэрбие мазмуныныц М.Кашкари iлiмiнде тужырымдалуы ашып кeрсетiлiп, теориялык тургыдан негiзделдi (Сурет 4).
МДашкаридщ педагогикалык тужырымдамасыныц негiзiн дидактика мэселелерi курайды. Гулама арнайы «дидактика» терминш колданып, оны педагогика гылымыныц саласы - окыту теориясы ретiнде аныктамаганымен, оныц ецбегiнiц ен бойынан дидактикалык мазмун айкын кeрiнiп турады. Дидактиканыц казiргi кезде арнайы гылым саласы ретшде аныкталып, оныц зацдылыктары мен непзп зерттеу мэселелерi айкындалып отырган бYгiнгi тацда МДашкаридщ ецбегiндегi дидактиканыц кершю беруiн ацгару киын емес. М.Кашкари дидактикасын екi децгейде карастыруга болады: жалпы дидактика жэне дербес дидактика. Жалпы дидактика тургысынан алып карасак, бiрiншiден, гулама бiлiм беру, окыту, YЙрету, пайымдау сиякты дидактиканыц непзп угымдарына аныктама берген, екшшщен, бiлiм беру мазмунын, окытудыц принциптерщ эдiстерi жэне куралдарын айкындаган. Бшм берудi гулама адамзаттыц жинактаган тэжiрибесiн, заттар мен кубылыстарды, табигат пен когам зацдарын тану нэтижесi деп бшп, соган сэйкес барлык материалдарды ез ецбегiне аркау етедi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Окытудыц муFалiмнiц басшылы^ымен iске асырылатын ю-эрекет, соныц нэтижесiнде адамныц жан-жакты дамуы, бiлiм, бiлiк, даFдыны игеруi кезделетшш аныктайды. Муныц дэлелi Fуламаныц окыту, бшм беруге берген тYсiнiктемелерi мен ой-тужырымдары болып табылады:
Ерендер озFан едi (еткен едi), Таудай бшкт, eнерлi бектер едi; (Олар) кеп насихат - есиет айтты, Кецшм содан сара болады. Эсиет алFын бiлге ерен сeздерiнен, Iзгi сез кастерлесе дiлге сiцер! Иемдi мактармын, Бiлiктi топтармын; Кeцiлдi тYптермiн, Yстiне енер YЙiлер.
М.Кашкари ецбегiнде Fылымныц эр саласынан бiлiм беру кезделген, егер бшм берудщ басты кызмет алдыцFы урпак eкiлдерiнiц жинактаFан тэжiрибесiн жеткiзу болса, Fулама ец алдымен, бiлiм берудiц осы кызметiн юке асыруды максат етiп коЙFан. «Бул бiр мэцгiлiк жэдiгерлiк уа таусылмас^гесшмес, азып-тозбас бiр байлык болсын деп, бiр Тэцiрге сыйынып, осы ютапты тYзiп шыктым да, OFан «Диуани луFат-ит-тYрк» деген ат бердiм» дей отырып, ез окырманына тYркi еркениетшщ тарихы, тiлi, эдебиет!, географиясы, коFамы жэне eмiр салты туралы бшм берудi кeздейдi [3].
Казак халкы ез алдына дербес тэуелсiз мемлекет болып, коFамдык ой-сананы кайта курып жаткан казiргi жаhандану дэуiрiнде кененщ кeзiндей болып, бiзге Fасырлар койнауынан жеткен педагогикалык мураларымызды езара ыкпалдастык пен тарихи сабактастык турFысынан карастырудыц мацызы ете зор.
Бiз зерттеу барысында элемдiк мэдениеттiц кешбастаушылары Эл-Фарабидщ, Ж.БаласаFунидiц жэне М.Кашкаридiц ецбектерiне жан-жакты, эрi терец тарихи-педагогикалык талдау жасау непзшде олардыц педагогикалык ой-тюрлершщ арасында езара Fылыми Yндестiк пен мазмундык ыкпалдастыктыц бар екенiн аныктадык. Оныц дэлелi эл-Фарабидiц трактаттарыныц, Ж.БаласаFунидiц «Кутты бiлiгiнiц», М.Кашкаридiц «ТYрiк сeздiгiнiц» мазмунына аркау болFан педагогиканыц басты уFымдары, жалпы педагогиканыц непздер^ тэрбие теориясы мен дидактика мэселелерi болып табылады. Гуламалардыц педагогикалык теорияларындаFы езара ыкпалдастык педагогика Fылымыныц тамыры терецге жайылFандыFын ацFартады.
Акыл-парасат жалFастыFыныц кeрiнiсi эл-Фарабидiц, Ж.БаласаFунидiц, М.Кашкаридiц педагогикалык ой-тужырымдарыныц eзiнен кейiнгi дэуiрлердегi ойшыл аFартушылардыц тэлiм-тэрбиелiк идеяларымен Yндестiк табуы болып табылады. Казiргi казак педагогика Fылымыныц тарихы турFысынан алып карастырсак, Fуламалардыц негiзгi тэлiм-тэрбиелiк идеяларыныц езара тYЙiсiп, бiр-бiрiмен сабактасатын тусы адамшылык, адамгершiлiк жэне iзгiлiк принциптерiне непзделген тэрбие мазмуныныц кeрiнiсi екенi анык. Жалпы тYркiлiк дэстYрге, ерекшелiкке сэйкес келетш тэрбие мазмуныныц iзгiлендiру идеясына CYЙенуi зацды кубылыс. Эйткенi, iзгiлендiру идеяларын Орхон-Енисей жазбаларынан да, Коркыттыц ацыздарынан да, кемецгер эл-Фараби, Ж.БаласаFуни, М.Кашкари педагогикасыныц мазмунынан да, олардан кешн eмiр CYрген шыFыс ойшылдарыныц, казактыц улы аFартушыларыныц, алаш кайраткерлершщ ецбектерiнен де табуFа болады.
Сурет 4 - МДашкари iлiмi мен казiргi педагогика гылымындагы тэрбие мазмуныныц
тужырымдалуындагы езара байланыс
Сондыктан Эл-Фарабидщ, Ж.Баласагунидщ, МДашкаридщ тэлiм-тэрбиелiк идеяларын кейiнгi дэуiрлердеri ойшылдардыц кезкарастарымен сэйкестендiре, салыстыра карастырганда этикалык принциптерге назар аударуымыз орынды деп есептеймiз. Жалпы, этикалык принциптердщ Шыгысгык менталитетте жетекшi роль аткаратынын ескерсек, казак педагогикасыныц кудiреттi кYшi ескелец урпактыц бойында адами кундылыктарды тэрбиелеуге багытталган даналыкка, парасаттылыкка деген куштарлык болып табылатынын баса айтуга болады. Сонымен бiрге бiз зерттеу барысында Эл-Фарабидщ, Ж.БаласаFунидiц, МДашкаридщ тэлiм-тэрбиелiк идеялары элемдiк педагогика екшдершщ педагогикалык ой-пiкiрлерiнде жалFастык тапканын да ашып керсеттiк.
^орытынды: Казiрri тацда улттык бiлiм беру баFдарламасын халыкаралык децгейде мойындату, элемдiк стандартка сай бшм берудi камтамасыз ету, барынша сапалы бiлiм беру аркылы бшктшп жоFары жэне ецбек нарыFында бэсекеге кабiлеттi мамандарды даярлау максатымен Казакстанныц жоFары бiлiм беру жYЙесiне инновациялык педагогикалык технологиялар ретiнде кашыктыктан окыту жэне кредиттiк окыту технологиясы енпзшп отыр. Бiз зерттеу барысында Эл-Фарабидщ, Ж.БаласаFунидiц, МДашкаридщ педагогикалык теорияларын жоFары бiлiм беру жYЙесiнде пайдаланудыц Fылыми-эдiстемелiк жэне акпараттык жYЙесiн жасадык.
Елiмiз егемендiк алып, келешекке Yлкен Yмiтпен бурыс жасап жатыр. Кандай мемлекеттщ болса да, бет бейнесi мен келешеп жастарFа байланысты. Жастар болFанда да, талапты енерлi жастарды айтамыз. Олай дейтiн себебiмiз, улттык тэрбие алмаFан жастыц улттык рухы болмайды. АлFа койылFан орасан зор мiндеттердi жYзеге асыратындар да-жастар. Сондыктанда бiз келешекте куатты мемлекет, зиялы кауым курамыз десек, жастарды енегелi рухта, т.б.кептеген салт-дэстYрлерiмiз турFысынан тэрбиелеуiмiз кажет. Осы талап, мiндеттердi орындаFан ец бiр пэрмендi курал-оку, тэлiм-тэрбие жумыстарында халыктык педагогиканыц алтын мурасын, канша уакыт етсе де-тот баспайтындай адалдыFы айнадай улттык казынаны пайдалану.
Казiрri казак педагогика Fылымыньщ кайнар кездерi ретiнде Fылыми негiз болатын Эл-Фарабидщ, Ж.БаласаFунидiц, МДашкаридщ ецбектерi педагогиканыц мазмунын жетiлдiрудiц мэдениеттiлiк, еркениеттiлiк жэне инновациялык баFыттарын белiп керсетуге мYмкiндiк бередi. Мэдениеттшк турFыдан улттыц педагогикалык бейiмделген элеуметлк-мэдени тэжiрибесiн жалпыадамзаттык децгейге кетеру, еркениеттшк турFыдан казак педагогикасын тутас элемдш децгейге кетеру, инновациялык турFыдан казак педагогикасыныц келешегш айкындау мiндеттерiн шешу кажеттiлiгi айкындалды.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Эл-Фараби. Философиялык трактаттар. Алматы, 1970.
2. БаласаFун Ж. Кутты бшк / АударFан А. Егеубаев. - Астана, 2003.- 54 б
3. Кашкари М. Словарь единого тюркского языка» три тома, Алматы, 1997
