CC BY
6DOI 10.24412/2709-1201-2024-508-516
ОЦУ-ТЭРБИЕ Ж¥МЫСТАРЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЬЩ ПСИХОЛОГИЯНЬЩ Р0Л1
АНУАРБЕКОВА АЙЖАН АБАЕВНА
Ш.Муртаза атындагы Халыкаралык Тараз инновациялык институттыц магистранты, ^азакстан,Тараз каласы
Ацдатпа. Педагогикалыц психология — балаларды оцыту мен тэрбиелеу мэселелер1 туралы б1л1мдерд1 царастыратын, сондай-ац мугал1мдерд1ц, тэрбиештердщ, ата-аналардыц, педагогикалыц топтар мен ужымдардыц ¡с-эрекетшц психологиялыц нег1здер1н зерттейтгн психология гылымыныц саласы. Педагогикалыц психология цалыптасуына XIXг, ортасындагы сараптау психологиясы тжелей ыцпал етт1. Педагогикалыц психология педагогика мен балалар психологиясымен дифференциалдыц психологиямен тыгыз байланысты. Педагогикалыц психология цурылымы уш бвлгмнен турады: тэрбие психологиясы, оцыту психологиясы, мугалгм психологиясы. Психологиялыц-педагогикалыц зерттеу нэтижелер1 б1л1м беру эд1стер1мен мазмунын цурастыру кезтде, оцу цуралдарын жасауда, диагностика цуралдары мен психикалыц даму тузет1м1н тексеруде цолданылады. Педагогтыц жумыс 1стеу стил1 — педагогикалыц урд1сте жетекшыердщ оцушылармен цатынас жасау эдгстертщ жиынтыгы, педагогикалыц жумысца теориялыц жэне тэж1рибелт дайындалудыц б1рлт де педагогикалыц психология царастыратын мэселелергнщ б1р1.
ТYйiн свздер: педагогикалыц психология,устаз,мектеп, дидактикалыц дайындыц, инновациялыц ¡с - эрекет, рецептивтгк, коммуникативтгк, зерттеугштгк,гылыми, гуманизм, педагогтыц кэс1би - цузыреттыт_
Жоспар.
I. Kipicne
II. Непзп бeлiм.
1.Педагогикалык психология.
2.Педагогтьщ кэаби - кузыретплш — ескелец урпакты окыту мен тэрбиеле керсетюшг
ШДорытынды
Kipicne
Педагогикалык психология - психологияныц тэрбиелеу жэне окыту жагдайындагы баланыц психикалык ic - эрекетш зерделейтш сала.
Педагогикалык психология саласындагы зерттеулер бшм беру мен тэрбиелеудщ мэнш дурыс тYciнугe, окулыктар мен оку к¥ралдарына койылатын эр тYpлi талаптарды аныктауга, окушылардыц акыл-ой эрекет! мен мшез-кулыгын баскара отырып, олардыц дамуын камтамасыз ететш бiлiм беру жэне тэрбиелеудщ тиiмдi тэciлдepiн тауып нeгiздeугe мYмкiндiк бepeдi. Педагогикалык психология педагогтар мен окушылардыц арасындагы езара катынас мэceлeлepiн, педагогтыц жеке басына койылатын талаптарды зepттeйдi, педагогикалык кабшеттер мазмуны мен калыптасу Ypдiciн ашады. Сонымен катар окушылар ужымындагы езара катынастармен, олардыц психологиялык даралык epeкшeлiктepiмeн санасып отырудыц мYмкiндiктepiн iздecтipeдi. Оку-тэрбие жумыстарын жэне балалардыц психологиялык ерекшелштерш карастырып, бipкалыпты даму зандылыктарынан ауыткыган балалармен тэлiм-тэpбиe жумысын жYpгiзу эдю- тэciлдepiнiц психологиясын зepттeйдi. Сондай-ак, ересек адамдармен жумыс ютеудщ epeкшeлiктepi мен оларды калай окыту мэceлeлepiмeн де шугылданады.
Тэлiм-тэpбиe психологиясыныц кeлeci тармактары бар:
1) Окыту психологиясы — дидактиканьщ психологиялык негiздерiн, окыту мен бшм берудщ жекелеген эдiстеме мэселелерш, багдарлап окыту мен балалардыц акыл-ойын дамыту сиякты езге де мэселелерiмен айналысады.
2) Тэрбие психологиясы — гуманиспк жэне элеуметтiк тэрбие мэселелершщ психологиясын зерттеп, окушылар ужымыныц, ецбекпен тYзету педагогикасыныц психологиялы; негiздерiне катысты мэселелердi iздестiредi.
Булардан баска мугал1мдер психологиясы, кемтар балаларды (ересектердi де) окытып тэрбиелеу мэселелерiн камтиды.
Педагогикалы; психология — балаларды окыту мен тэрбиелеу мэселелерi туралы бiлiмдердi карастыратын, сондай-ак мр^мдердщ тэрбиешшердщ ата-аналардыц, педагогикалык топтар мен ужымдардыц ю-эрекетшщ психологиялык негiздерiн зерттейтiн психология гылымыныц саласы. Педагогикалык психология терминiн орыс педагоп П.Ф. Каптерев (1849-1922) енгiздi. Педагогикалык психология калыптасуына XIX f, ортасындагы сараптау психологиясы тiкелей ыкпал етп. Педагогикалык психология педагогика мен балалар психологиясымен дифференциалдык психологиямен тыFыз байланысты. Педагогикалык психология курылымы Yш белiмнен турады: тэрбие психологиясы, окыту психологиясы, м^ал1м психологиясы. Психологиялык-педагогикалык зерттеу нэтижелерi бiлiм беру эдiстерiмен мазмунын курастыру кезiнде, оку куралдарын жасауда, диагностика куралдары мен психикалык даму тYзетiмiн тексеруде колданылады. Педагогтыц жумыс ютеу стилi — педагогикалык YPДiсте жетекшшердщ окушылармен катынас жасау эдютершщ жиышъ^ы, педагогикалык жумыска теориялык жэне тэжiрибелiк дайындалудыц бiрлiгi де педагогикалык психология карастыратын мэселелершщ бiрi.
^OFамда болып жаткан элеуметтiк - экономикалык езгерютерге сэйкес бiлiм беру максаты мен мiндеттерi окушыларды элемдiк даму децгешне сэйкес келетiн белгiлi бiр бшммен каруландыруды жэне Yлттык, сана - сезiмiн тэрбиелеудiкездейдi. Егемендi елiмiздiц ест келе жаткан урпаFын ойлы да юкер, жiгерлi де батыл, езше — e3i сенiмдi, интеллектуалдык децгей биiк, дYниетанымы дурыс калыптаскан азамат етш тэрбиелеуде мектептщ алатын орны айрыкша. Мектеп — казiргi коFамныц дамуымен, элеуметтiк практикамен тыFыз байланысты. Мектеп eмiрi балаFа жаца элемнщ есiгiн ашып берiп, рухани дYниесiнiц калыптасуына негiз салады.Тэрбиенщ сан - салалы, кYPделi мэселелерiне терец бойлауFа бастайтын, кYнделiктi тYрмыста кездесетiн даFдылар аркылы баланыц жан дYниесiне эсер ететш бiлiм мен тэрбиенщ алFашкы баспалдаFы — бастауыш мектеп. Бастауыш саты — бiлiм, даFды, юкерлштщ калыптасуыныц бастамасы болып табылады. Келешекте жалпы бiлiм алумен кез - келген арнаулы мамандыктарFа талпынудыц iргетасы осы бастауышта каланбак. Эйткенi баланыц жеке бас касиеттер^ оныц адамгершшгшщ белсендiлiгiнiн калыптасуы мектепке дейiнгi тэрбие мен бастауыш сыныптарда жузеге аспак. Окушыныц рухани кYш - куаты мен ерiк - жiгерiнiц, шы^армашылык кабiлетiнiн, жалпы мYмкiндiктерiнiц ашылар кезь Бастауыш мектептiц негiзгi мiндетi — жеке туманы дамытып, оныц алFашкы калыптасуын камтамасыз ету, бiлiмге деген сешмш ныFайту, iскерлiгi мен дYниетанымын калыптастыру, окуFа дегеп KызыFушылыFын оятып, ынтасын арттыру болып табылады. Ендеше, осы мiндеттердi жYзеге асыратын басты тулFа — ¥стаз. Тек мыкты Yстаз Fана осындай ауыр жYктi алып жYре алады.
Халкымыз эркашанда устаз мэртебесiн кeтерiп, аса жоFары кастерлеп, баFалаFан. «¥стаздык еткен жалыкпас, Yйретуден балаFа», «Адамныц адамшылыFы жаксы устаздан болады», деп айткан улы Абай.
Ал чехтщ педагогi Я.А.Коменский: «МYFалiм мэцгi нурдыц кызметшiсi, ол барлык ой мен кимыл орекетiне акьщдыц донiн сеуiп, нYP куятьш тынымсыз жалын иесЬ>, — деп, устаздар кауымын жоFары баFалаFан.
Мектеп табалдыры^ын аттаFан жас бала ертецгi ел туткасы десек, оларды парасатты, саналы азамат етiп тэрбиелеу — эрбiр устаздыц борышы. БYгiнгi муFалiм кiшi мектеп
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
окушыларына тек бшм 6epin кана поймай, оларга халыктык педагогиканьщ нэрлi кайнарымен сусындату, ap6ip окушы бойына Yлттык мшез - кулык, адамгершiлiк, сыпайылык пен кiшiпейiлдiк касиеттерш калыптастыруга, баланыц жан дYниесiн рухани казыналармен байытуга, казак халкыныц эдет - гурпын, салт - дэстYрiн мецгертуге тиiс.
Алдыцгы катарлы тэжiрибенi жетiлдiре отырып, оку YPДiсiне жаца эдю-тэсiлдердi, окытудыц жаца технологияларын енгiзiп, окушылардыц жалпы дамуын камтамасыз етуi керек. Мундай жагдайда мYFалiмнiц шеберлiгi, Yйымдастырушылык кабiлетi Yлкен рол аткарады. Кiшi мектеп окушылары Yшiн муFалiм олардыц елiктейтiн, Yлгi ететш абыройлы жан. Олар устазыныц 6y^ iс - кимылына, жYрiс - турысына, сойлеу мэнерiне, адаммен карым - катынасына елiктейдi. Сондыктан да жауапкершшп мол, адал да мейiрiмдi, эдiл де парасатты, рухани дYниесi бай педагогтар Fана балаFа бшм мен тэрбие берш, оныц жан дYниесiне эсер ете алады.
Педагогтыц кэс1би - кузыреттшт — ескелец урпакты окыту мен тэрбие керсеткчшь
ЖоFарыда аталFан мiндеттi шешу жэне казiргi кезде бiлiм берудiц мемлекетпк стандарттарыныц жасалуы, окушылардыц стандарт децгешнен кем емес бiлiм алуыныц талап етiлуi окытудыц дэстYрлi эдiс — тэсшдерш озгертiп, озык технологияларды колдануды, мYFалiмдердiц эдiстемелiк даярлыктарына койылатын талаптар децгешн котерiп, олардыц окытудыц жацаша эдiс — тэсiлдерiн, жаца технологияларын мецгеруш кажет етедi.
Ал, жаца технологияны мецгерудiц кажеттi шарттарыныц бiрi - муFалiмнiц кэсiптiк бiлiмiн жетшдщу болып табылады.МуFалiмнiц оздiгiнше кэсiби бшм котеруi - жалпы мэдеииет пен кэаби тiлектерiн отеу, танымдык муддесш канаFаттандыру максатында арнайы жYЙелi тYPде уйымдастырыгетан, жан - жакты, жеке жэне кэаби мацызды танымдык кызмет. Бул муFалiмнiц шыFармашылык кабiлетi мен кэаби шеберлiгiнiц калыптасуына тыFыз байланысты, оныц кэаби осуi мен педагогикалык кызметшщ корытындысына тiкелей баFытталFан копсатылы кызмет болып табылады. ТYптеп келгенде, бул тэрбиеленушшердщ жеке тулFа болып калыптасуына ип эсерiн тигiзерi созаз.Мрашмнщ оз бетiмен кэсiби бiлiм жетiлдiруге дайын болуы бiлiм жетiлдiру кызметш жYзеге асыру Yшiн кажеттi ю — эрекет пен амалдарды колдана отырып, оз кэсiбi мен тэрбиеленушiсiне деген эмоционалды баFалау карым - катынасын айкындайтын децгейi аркылы аныкталады. Эзi жеке тулFа болып калыптаскан адам Fана озгеден де соны корiп , дамыта алады. Эзш маман эрi жеке тулFа ретшде корсете алатын муFалiм еш уакытта озiнiц жаксы касиет, кабiлеттерiн саналы тYPде дамытып, жетiлдiруден жалыкпайды. Жеке туетаныц оз «менш» калай корсете бшу^ оныц каншалыкты саналылыFын жэие жетшу децгейiн байкатады.
Педагогикалык рефлексия - бул тек озше жэне озшщ iс — эрекетiне баFа беру Fана емес, сонымен бiрге педагогикалык, карым - катынаска тYCкен озге жандардыц да оз — оздерш калай тYсiнетiндiктерiн байкау, озш — озi тану, озiнiц элаз жактары мен потенциалдык мYмкiндiктерiн аша бiлу Yшiн кажет.
Эзiндiк талдау жасаудыц мацызы муFалiмнiц мiнсiздiкке жетуге умтылу факторы ретiнде каралатындыFында. Эзш — озi тексеру деп муFалiмнiц оз iс -эрекетi мен жалпы педагогикалык кызмет кубылыстарын салыстыра отырып, озшщ педагогикалык, кызметше жасаFан талдауын айтуFа болады. Эз кызметiне талдау жасап отыру муFалiмге кызмет бабында туындап отыратын киындыктарды сезiнiп, оларды шешудiц максатка жеткiзер кэсiби жолдарын табуына комектеседi. ^иындыктар муFалiмнiц дайындык сипатыныц жеке ерекшелiгiне, оныц кэаби баFыттылыFына, сынып пен жеке балалардыц ерекшелштерше бзйланысты педагогикалык процестiц кез келген буынында пайда болып отырады. ^иындыктардыц туу себептерiн аныктай бшу — муFалiмге озiнiц педагогикалык кызметшщ барысында оз бiлiмiн жетiлдiру мен озш — озi тэрбиелеу жолдарын белгшеуге жэрдемдеседi. Педагогтыц оз безмен бiлiм жетiлдiру кызметi эр тYрлi мазмундык жэне функционалдык курамдас болштерден турады.Мазмундык курамдас болiкке жалпы мэдениеттшк, пэндiк, психологиялык - педагогикалык жэне эдютемелш жаFынан оз бiлiмiн
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
KOTepyi жатады. Педагогтыц жалпы мэдениеттшк бiлiм KOTepyi жалпы педагогикалык кундылыкка толы акпаратты кабылдау, соган ие болуга арналган.Ал , ез бiлiмiн психологиялык - педагогикалык жагынан кетерyi — педагогикалык жэне психологиялык эдебиеттермен терецiрек танысып, окып Yйренy болып табылады. Осы багытты арнайы зерттеу мен одан алынган нэтижелерге CYЙене отырып, бул аспектiнiц бшм кетерудщ ете 6ïp элсiз буыны екенiне Ke3ÏMÎ3 жеттi.
МуFалiмнiц эдютемелш жагынан бiлiм кeтерyi пэннiц окытылу эдiстемесiн одан эрi терецдету, нактылау, ецдеу, кецейту болып табылады. Бул арнайы эдiстемелiк эдебиеттi, окулыктарды, педагогикалык тэж1рибеш окып Yйренy аркылы, ез кызметш талдап корыту аркылы жYзеге асырылады. Бул баг^гг кептеген муFалiмдерде жиi байкалады, бiрак барлык жагдайда бiрдей алынган акпарат саналы тYPде шыгармашылык тургыдан ецделмей, сын тургысынан талданбай , тек елiктеyшiлiк сипатта кала бередi. Кэсiби шеберлiгi шыцдалып калыптаскан мyFалiм Yшiн бул да оныц eмiрiнiц кэдiмгi Yйреншiктi тсрлтне айналады. Кэсiби перспективтiк eздiгiнше бшм алу — бул мyFалiмнiц езшщ педагогикалык кызметiнiц нэтижесiн талдау непзшде пайда болFан белгiлi бiр психолог иялык, — ледагогикалык немесе эдютемелш мэселе тeцiрегiнде узакуакыт бойы жумыс iereyi. Эзектiлiк турFысынан педагогикалык ездшнше бiлiм алу дегенiмiз — бул тез шешiм кабылдауды кажет ететш педа-гогикалык кызметтеп кейбiр елеyлi, мацызды, бiрак жекелеген киындыктар-мен жумыс.
МуFалiмнiц ез бетiнше кэсiби бiлiм алуыныц мазмундык компоненгтерiнiц эркайсысы эртYрлi децгейде калыптаскан болып, соныц нэтижесiнде барлык езбетшше бiлiм алу кызметi кел децгейлi бiлiм алу ретiнде кeрiнyi мYмкiн. ^siPri заман талаптарына сай мYгалiмдердi даярлауда жаца максат - мшдеттер койылып отыр. МуFалiмнiц кэаби бiлiм мен бiлiктiлiгi жоFары децгейде болып, окушылардыц тулFалык касиеггерiн дамыту проблемаларын шешуге шыFармашылык кабiлеггерi болyFа тиiстi. МYFалiмнiц кэсiби даярлыFын жетiлдiрyде екi негiзгi мiндегтi орындау кажет : — бiрiншi мэселе — устаз кызметшде тэрбие беру мэселеа; — екiншi мэселе — дидактикалык даярлыFын арттыру;
Болашак мYFалiм — тэрбиешi жYмысыныц, мазмундык жэне мшдетпк кырларын нактылау факультет пен мамандык ерекшелiгi ескерiлiп, кажеггi мэлiмегтердi тацдап алу непзщде жYргiзiлy кажет. Непзп педагогикалык ережелердi Fылыми пайдалану дэрежесш артгыру, педагогикалык кызмеггi игерyдiц сапасын жетiлдiрy де осы максатка кызмет етуге тиiстi. Дидактикалык дайындык - кэаби - педагогикалык даярлыктыц непзп жене мацызды саласы.
Дидактикалык даярлыкты калай тYсiнy керек? МуFалiмдердiц дидактикалык даярль^ына жататындар: олардыц окыту YPДiсiнiц теориясы мен практикасы бойынша игерген бшмдер^ педагогикалык кызметке деген ынтасы мен мYмкiндiктерi. Накты айтканда, окытудыц максаты мен мазмYны оны YЙымдастырyдаFы колданатын тиiмдi эдiс — тэсiлдердi жете бiлiп, iске асырудыц жолдарын мецгерyдi дидактикалык даярлыкты аньгктайтын белгшер деуге болады. ОсыFан орай, педагогикалык кызметп аткарyFа кажет муFалiмнiц бойында мынандай дидактикальгк кабiлеггер болуы кажет: окыту YPДiсiн жоспарлай бiлyi, оны максатты турде уйымдастыра алуы, жYЙелi тYPде бакылау мен баFалаy юш орындап отыруы. Мектсптсгi окыту дидактикалык YPДiс болFандыктан, болашак мYFалiм оныц езше тэн психологиялык, педагогикалык ерекшелштерш бiлyi ете кажет. Окыту YPДiсiнiц басты компонентi — окытудыц максаты мен мазмуны. Окушылардыц рухани дамуына, ец алдымен , окытудыц гыльгми мазмYны мен гуманитарлык баFыты орасан зор ыкпал етедi.Психология, педагогика тылымдарын окыту барысында болашак мYFалiмдердiц дидактикалык бiлiмдерi мен даFдыларын арттыру максатында педагогикалык кызмегтiц кэсiби кYPылымы мен оныц моделi туралы, сондай - ак, мектептегг окушылардын танымдык эрекетш калыптастырудыц психологиялык, жене эдiстемелiк куралдары мен тиiмдi жолдары туралы жан-жакты бiлiм беру мiндетi туындайды. Жас муFалiмдердiц кызметiндегi дидактикалык киындыктар непзшен олардыцмынандай ю-эрекетiнен байкалады:
- устаздык кызметтщ мазмуны мен ккрылымдык, жаFына байлан|ыс iс-эрекетiнде;
- окушылардыц танымдык орекетш калыптастырудаFы iс — эрекетшде;
- дарынды балалармен, Yлгермейтiн окушылармен дара жYмыс iстеудсгi эрекетшде; Жас муFалiмдердiц Yстаздык кызметке тэн ю-эрекеттщ непзп тYрлерiн (курамды болштерш) жете мецгере алмаандыFын корсетiп отыр.
ОFан мыналар жатады:
- устаз кызмегщдеп максат коя бiлу id;
- бшмнщ мазмунын игеру id;
- окушылардыц бшм алуFа деген мYмкiндiктерi мен психологиялык ерек-шелiктерiн аныктау (диагностикалау) iсi;
- сабак отюзудщ эдiстемелiк жагын Yйымдастыра бiлу id;
- окушылармен жаксы карым — катынас жасай бiлу iсi (коммуниактивтш орекет); - окушыларды бiлiмге ынталандыру, кызыктыру iс-эрекетi;
- окушылардыц бшм, даFдыларын бакылау жоне баFалау ю — эрекетi. Жас мYFалiмдердiц кызметшде кездесетiн дидактикалык киындыктардыц кобiрек орын алатьндары мыналар: - окыту YPдiсiнде окушылардыц танымдык эрекетiн, логикалык ойлау кабшетш калыптастырудаFы киындыктар;
- окушылардыц оку орекетшщ даFдыларын калыптастырудаFы ккиындыктар;
МуFалiмдерi кандай болса, коFамы да сондай деген булжымас зацдылык ерте
уакыттардыц озiнде - ак белгiлi болды. Адамзат оркениетiнiц даму тарихында жаксы мектебi мен муFалiмдерi бар мемлекеттер Fана алFа озып шыккан. МYFалiмнiц ролiн томендету кашанда болмасын мемлекетп аздырып, эдет - FYрыптарды нашарлататын кынжытарлык жагдайлармен аякталыпотырFан.АлFашкы талап — педагогикалык кабшеттшктщ болуы — окушылармен жумыс жYргiзуге бейiмдiлiктен; балаларFа CYЙiспеншiлiктен; олармен карым -катынаста канаFаттанудан керiнетiн туеталык сапа. Мэселен, В.А. Сластенин кабшеттердщ мынацдай непзп топтарын болiп керсеткен:
1. ¥йымдастырушлык: муFалiмнiц окушыларды топтастыра алуы, оларды юке араластыру, мiндеттерiн болiп беру, жYмысты жоспарлау, атхдрылFан iсгiц корьггын-дысын шыгару жэне т.б. бiлiктерiнен байкалады.
2. Дидактикалык: оку материалын корнекiлiк, курал - жабдыктарды iрiктеу жэне дайындау; оку материалын YFыныкты, анык, монерл^ сенiцдi жене бiрiздiлiкпен баяндау; танымдык кызы^ушылыктар меи рухани кажетгiлiктердiц дамуын ынталандыру, оку — таньмдык белсендшгш арттыру жэне т.б.
3. Рецептивт1к: тэрбиеленушiлердiн рухани элемiне ене алу, олардыц эмоциональдык коцiл - ^йн объсктивтi баFалау, психика ерекшелiктерiн аныктау бшктершде корiнiс бередi.
4.Коммуникативтiк: муFалiмнiц окушылармен, олардыц ата-аналарымен, эрiптестерiмен, оку орныныц жетекшiлерiмен педагогикалык максатка сойкес карым -катынастар орната алу бшгшен байкалады
5. Суггестивтiк: окушыларFа эмоционалды - ерiктiк ыкпал жасаудан коршедг
6. Зерттеуiштiк : педагогикалык ситуациялар мен процестердi танып бшу жэне объективтi баFалау бiлiгiнен коршю бередi.
7. Еылыми - танымдык: муFалiмнiц педагогика, психология, эдiстеме салаларындаFы жаца Fылыми бiлiмдердi мецгеруге кабшеттшгше саяды.Педагогикалык кабiлеттердi (талант, икемдiлiк, бешмдшк) педагогикалык алFышарты деп есептеуге тура келедi , алайда олар тшт де шешушi кэсiби сапа емес. МYFалiм — ол кашанда улы ецбеккер.
Гуманизм — бул муFалiм Yшiн мiндеттi сапа, яFни, ост жетшп келе жаткан адамFа жер бетшдеп жоFары кундылык, ретiнде карым - катынас жасау, бYл карьш - катынасты ол накты ютер мен кылыктарында корсетедi.
МYFалiм маманды^ында тYЛFалык сапалар кэаби сапалардан ажыратылмайды. Кэсiби сапалар арнайы бшмдер, бiлiктер, ойлау жолдарын, эрекет одютерш игерумен байланысты. Эзiнiц кэаби ецбегiне сyйiспеншiлiк — ез юше адалдык пен аямай берiлтендiк, тэрбие нотижелерше кол жеткiзгенге куану, езше, озiнiц педагогикалык мамандыFына удайы арттырып отыратын талап коюшылык деп санаймыз.Эзге мамандыктарFа дол осы муFалiмдiк секiлдi соншалыкты жоFары талаптарк ойылмайды. Шеберлштщ негiзiне мYFалiмнiц жеке мэдениетi, бiлiмi мен ой — eрiсiнiц педагогикалык, техникамен, сондай-ак, алдьцFы озык тэж1рибемен уштасып, корытьлуы алыннFан. Шеберлiктi мецгеру Yшiн кеп нeрсенi бiлy жэне ютей алу кажет. Теорияны бшу, оку - тэрбие процесiнiц тиiмдi технологиясын пайдалана бiлy, оларды накты жаFдай Yшiн ДYрыс тандау, тшсп децгей мен сапаны белгiлеy, болжау жоне жобалай алу кажет. Педагогикалык шеберлшт курайтындар аз емес. Ол, ец алдымен, оку процесiн барлык, rimi жаFымсыз жаFдайлардыц озiнде кажетп децгейдеп торбиелiк даму жоне бшмге кол жеткiзyге болатындай етiп уйымдастыру бiлiгiненкорiнедi. В.А.Сластениннiц пiкiрi бойынша, муFалiм профессиограммасы мыналарды камтиды:
1) коFамныц саяси сапалары;
2) элеyмеггiк - психологиялык, этикалык - педагогикалык жэне устаздыц жекебасыныцсапалары 3) психологиялык жэне педагогикалык даярлык;
4) мамандык бойынша даярлык;
5) пэн бойынша даярлык.
Бул сапалар муFалiмдiк кызметке койылатын жалпы талаптардан туады.А.Николс усынFан жацалык енгiзyдiц модел инновацияныц Yш тyрлi кезецiн даярлык, жоспарлау, жацалыкты енгiзyдi камтиды. Болашак устаздыц инновациялык ю — эрекетi терт тYрлi елшеммен сипапалады:
♦ инновациялык ю — эрекеггiц кажеттшгш сезiнyi;
♦оку YPДiсiне жацалык енпзуде шыFармашалыкпен кызмет етуге даярлыFыныц болуы;
♦ енгiзiлетiн жацалыктардыц баFытыныц дурыстыFына тиiмдi нэтиже экелетiнiне сенiмдi болуы;
♦ белгш проблеманы шешудеп колданылатын инновациялык iс - эрекеггi толык eзiне кабылдап, оны енпзе бшуь
♦ МуFалiмiнiц инновациялык iс-эрекегiн талымдар былай сипаттайды:1. Инновациялык iс — эрекеттщ непзп мiндеггерi:
♦ жацалыкты тутастай жэне жекелеген кезецдершщ нэтижелерш болжау; ♦жацалыктыц жетiмсiз жактарын аныктап, оны енгiзyдi уйымдастыру кезiнде толыктыру максатын кездеу;
♦жацалыктарды баска жацалыктармен салыстырып, олардыц тиiмдiсiн тандап алу, мэнi мен зерттелуш аныктау;
♦ жацалык енпзшетш уйымныц инновациялык кабiлетiн баFалаy. Бул мшдетп шешу Yшiн (зерттеу проблемасы бойынша) мынадай косымша мiндегтер шешiлyi кажет:
♦арнайы эдiстемелiк эдебиегтердi, косымша газет-журнал материалдары-нан, жекелеген эдiскерлер ецбектершен инновациялык iс-эрекет тYрлерiмен танысып, оларFа талдау жасау, колданылу мYмкiндiктерiн айкындау;
♦ез iс — эрекетiне Yнемi эдiстемелiк талдау жасап отыру.2. Болашак маманныц кэсiби педагогикалык функциялары: конструктивтш, уйымдастырушылык, карым - катынастык, дамытушылык, акпараттык, зерггеyшiлiк.
Бул функцияларды юке асыруда муFалiм iс-эрекетiнiц тYрлерi белшш корсетiлген: ♦eзiнiц жэне окушыныц ю — эрекетi жоспарлауда оны дамыту мен калып-тастыру YPдiсiнде курылымдык турFыда iске асыру iс — эрекетшщ мiндеггерiн шешу Yшiн, муFалiм оку — тэрбие жумысыныц бастауыш бшм берудеп бiлiм мазмуны мен кезендершщ эдютемесшщ бiрлiгiн сактау;
♦окушы ю — эрекетiнiц курылысын жоспарлау жэне OFан педагогикалык жетекшiлiк жасау;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
♦ непзделген инновациялык iс-эрекеттердi тандау, аныкта
♦ужымдаFы окушылардыц жеке бас ерекшелштерше сэйкес тапсырма-ларды уйымдастыруы кажет.Бул курылымдык турFыны iске асыруда муFалiм Fылымныц, эдiстеменiц соцFы жацалыктарын, инноваииялык iс-эрекеттi пайдаланып курыгетан сабактар жYЙесiн жасайды. Сабактыц эр кезецiн шы^армашылыкпен откiзiп, окушы iс-эрекетiн уйымдастыруда инновациялык ю — эрекеттi тиiмдi колдану жоспарын жасайды. ¥йымдастырушылык iс — эрекет мшдеттерш шешу Yшiн:
♦ окушы мен муFалiм арасындаFы карым-катынасты уйымдастыру;
♦ окушыныц окудаFы психологиялык жэне практикалык даярлыFын уйымдастыруFа жаFдай жасау
♦ окушыларды эртYрлi оку — тэрбие жумыстарына баулу;
♦шыFармашылыктарын дамытуFа баFытталFан жумыстарды уйымдастыру;
♦ сабакты тыцдауFа, бiлiмдi кабылдауFа окушыларды дайындай бшуг^арым - катынас турFысындаFы эрекетп iске асыру:
♦ окушы мен муFалiм арасында iскер карым-катынас орныктыру;
♦оку YPДiсiндегi ужымдаFы окушылар карым-катынасын жаксарту.Дамытушы турFыдаFы iске асыру кызметг
♦инновациялык iс-эрекеттi окушыныц жас оспiрiм физиологиясына, педагогикалык-психологиялык ерекшелiгiне сэйкес колдану;
♦ оку YPДiсiне окушыныц акыл - ой ецбегш уйымдастыру;
♦ оку YPДiсiнде педагогикалык жаFдаят тудыру аркылы, окушыныц оздiгiнен ойлауымен окылатын шындык болмыс арасындаFы байланысты бшу
♦окушыныц бiлiмге кызыFушылыFын арттыру;
♦алдыцFы катарлы озык тэжiрибелердiц окушы бшмш дамытушы эдiс — тэсшдерш колдану.
Акпараттык функцияны iске асыру кызметг
♦оку материалдарын еркiн мецгерiп, оны жеткiзе бiлу эдiстемесi мен тэсшдерш колдана бiлу; ♦пэн мазмунына Fылыми - дидактикалык талдау енгiзу; ♦окытуда жаца технологиялар элементтерiн колдану. Зерттеу функциясы кызметiн iске асыруда:
♦ проблема бойынша зерттеу жумысын жYргiзу; ♦педагогикалык кызмет тYрлерiн кайта ^ру мен баFалау;
♦ инновациялык ю — эрекеттi тиiмдi пайдалану максатында окып YЙрену.
Мундай жеке бас касиеттерше авторлардыц кобi бiлiмдi, даFды мен iскерлiктi жэне жеке бас сапаларды жаткызады. Жумысымызда жеке бас касиеттершщ эр корсеткiштерiне жете токтап, талкылауды жон кордiк. Бiлiм сферасына бiз идеологиялык эдiстемелiк, психология - педагогикалык жэне акпараттык маFлуматтарды жаткыздык.Идеологиялык маFлуматтарга: коFам дамуыныц тенденцияларын айкындау, бастауыш бiлiм берудi жетiлдiру, философиялык, педагогикалык-психологиялык козкарастарыныц болуын жаткыздык. Психология - педагогикалык корсетюшке: педагогикалык этика, инновациялык ю — эрекеттi мецгеруге муFалiмнiц психологиялык даярлыFын, жацалыкка сешмшщ болуы, KOлданылFан талпынысыныц болуы, педагогикадан, психологиядан, эдiстемелiк пэндерден бiлiмiнiц болуы, инновациялык ю — эрекет олшемдерш, алдыцгы катарлы озык тэжiрибе туралы бiлiмiнiц болуын жаткыздык. Акпараттык бшмге: инновациялык iс — эрекет туралы акпарат материалдарын жинактауды, муFалiмнiц монографиялык, периодикалык, аныктамалык эдебиеттермен жумыс жYргiзе бiлуiн жаткыздык. Эз зерттеуiмiзде муFалiмнiц жеке бас касиетiнiц негiзгi мамандыкка тэн мынадай iскерлiк тYрлерi калыптасуы кажет деген оЙFа келiп отырмыз:
♦ арнайы мектепте, сыныптарда колданылатын жацашыл эдiстемелердi аныктау iскерлiгi;
♦ эр окушыныц жеке басыныц кабшетш есепке алу юкерлш;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
♦ окушылардыц таным кабшетш, ездЫнен бшмш, iскерлiгi мен даFдысын жстiлдiрy iскерлiгi;
♦жацашыл эдiстемелердiц мYмкiндiгiн юкерлшпен пайдалана бiлy.
Жеке тYЛFаны калыптастырyдаFы шешyшi факторлардыц бiрi — тэрбие. Тэрбие — ест келе жаткан жас урпакты eмiрге даярлаудыц барлык жаFын камтитын, жеке уYЛFаны тасырлар бойы жиналFан адамзат тарихындаFы тэжiрибенi игертiп, бiлiммен жарактандырyFа баFыгталFан коFамныц талап-тiлегiне тэyелдi кYPделi YДiрiс. Тэрбиенщ коFамдык ортаныц объективтi, сyбъективтi факторларына тэyелдi болуы, жеке адам дамуы мен тэрбиенiц байланыстылыFы, тэрбиеленyшiлердiц ю — эрекетiн коFамFа пайдалы етш YЙымдастырy.Бiзге бYрыннан белгi болып келген тэрбиенщ YЙымдастырyшылары: отбасы -ата - ана, балабакша — тэрбиеш^ мектеп — мYFалiм. МуFалiмнiц кэаби кузырегтiлiгi мэселесiне баса назар аудару керек. «МуFалiмнiц кэсiби кузiреггiлiгiне не жатады?» деген суракка жауап бермес бурын, кэсiби кyзiрегтiлiк терминiнiц мэнш ашып алайык. Ол Yшiн В.А.Сластенин усыпан кэсiби кузiреггiлiк уFымына CYЙенемiз. Кэсiби кузыреггiлiк — жеке тулFаныц кэсiби iс — эрекеггi аткарyFа теориялык жэне практикалык эзiрлiгi мен кабшеттшгшщ бiрлiгi. Ал педагогтыц кэаби кyзiреггiлiгiне мyFалiмнiц оку — тэрбие YДiрiсiн уйымдастыруда ез мамандыFына байланысты барлык теория мен практиканы мецгеру^ жеке тулFаны калыптастыруда, яFни, окушыларымен жYмыс iстеyге баFыггалFан кабiлеггерiнiц бiрлiгi. Осыдан кэсiби кузiрегтiлiк уFымына муFалiмге тэн болуы тиiс барлык касиеттер мен кабiлеггер кiретiндiгiн ацFарy киын емес. ЯFни, мYFалiмнiц бiлiм - бшк, даFдылары, ез мамандыFына катысты бiлiмдер жYЙесi, жYмыс iстеy шеберлш, мэдениетi, психологиялык касиегтерi, карым- катынас стилi, эдеп т.б жаткызамыз.Педагогтыц кэаби кузырегтiлiгiн тeмендегiдей: Олар: мyFалiмнiц бойынан табылатын сyбъектiлiк, нысандык, пэндiк компоненттер
Корытынды
В.А.Сухомлинский: «БарлыFы да балалык шактан басталады, жас eспiрiмдердiц моральдык бет-бейнесi адамныц балалык шакта калай тэрбиеленyiне байланысты» — деп есептейдь Баланыц дурыс тэрбиеленyi Yшiн оныц тэрбиесш жYзеге асыратын мYFалiм, педагогка койылатын талаптар кэсiби кyзiреггiлiк шарттарына сай болуы керек. Кэсiби KYзiретгiлiкке катысты аныктама жэне оныц курамды бeлiктерi жоFарыда аталып eгтi, олардан ацFарFанымыздай маманныц кэсiби кузыретгiлiгiне муFалiмнiц бойында болyFа тиiс барлык касиеттер енедь Олай болса, ол касиеттерге ие педагог кандай жетiстiктерге жететшдшн атап eтейiк. Педагог маман сыныпта жYргiзiлетiн пэндерде балаларFа берiлетiн барлык бiлiмдi жетiк бiлyi, материалды туашкт жеткiзyi, окушылардыц бiлiмiн ДYрыс баFалай бiлyi, олардыц бойында тэжiрибелiк бiлiмдердi калыптастыруы. Эзiнiц iс — эрекетш сыни турFыдан баFалап, кэсiби кузiрегтiлiктi жетiлдiрy, окушылармен дурыс карым - катынас орныктыра бiлy, ата - аналармен тш табыса алу, сейлеу мэдениетш жаттыктыру сиякты касиеттер мYFалiмнiц жумысын жецiлдетiп, окушылары мен олардыц ата - аналарына сыйлы болатына даусыз. Эз бiлiмiн жетiлдiре отырып, окушыларды арнайы YFымдар мен терминдердi пайдаланып сейлеуге YЙретy, окушыларды FылымFа жакындатады, эрi олардыц алFан бiлiмдерi негiздi болады. Окушылардыц окyFа деген кызыFyшылыктарын ояту, оларды eздiгiнен бшмдерш жетiлдiрyге даFдыландырy, сабакты жYргiзyде ^iPri iс -тэж1рибе мен еткеннiц озык тэжiрибелерiн шебер пайдалана бiлy окытушыныц кузырегтiлiгiн танытады. МYFалiмнiц кузыретгiлiгi оныц сабакты нэтижелi жYргiзyiне де трелей байланысты.Окыту процесiнде тэрбие жYмысын тиiмдi жYргiзе бiлy, окушыда жоFары адамгершшкп, патриотизм сезiмiн, ецбексYЙгiштiк, дербестiктi калыптастыру бiлiгi педагогтык шеберлiктiц таFы бiр элементiн кYPайды.Осылайша, педагог казiргi коFам талаптарын ескерiп, eзiнiц алдына педагогикалык мiндеттердi коя жэне шеше бшетш, окыту мен тэрбиенiц озык технологияларын мецгерген, бiлiм беру процесiн баскара алатын, тэж1рибеде педагогикалык ситуацияларды окушы тYЛFасыныц дамуына баFыштап жобалай жэне жYзеге асыра алатын бэсекеге кабшетп, шыFармашыл тулFа болуы кажет.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Айтмамбетова Б.Р, Бейсенбаева А.А. Жеке адамньщ дамуы, тэрбиесi. 13-24 б.
2. Педагогика ^оянбаев Р.М., ^оянбаев Ж.Б. — Алматы: 50-64 б.
3. Кенжебеков Б.Т. Педагогика гылымдарыныц.докторы гылыми дэрежесiн алу y™îh дайындалган диссертациясыныц авторефераты. Жогаргы оку орны жYЙесiнде болашак мамандардыц кэсiби ку^реттшгш калыптастыру. — Караганды, 2005. 22-40 б.
4. Педагогикалык психология Зимняя И.А- Москва «Логос»2005, Алматы«TST-company» 2005, 17-33 б.
5. Педагогика Эбиев Ж. Э., Бабаев С. Б. ^удиярова А. М.-Алматы 2006ж.52-61 б.
6. Элеуметпк психология Эбеуова И.Э.-Алматы 2011ж. 88-90 б.
