CC BY
14МРНТИ 14.25.07
ОЦЫТУДЬЩ АЦПАРАТТЬЩ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН МЕКТЕПТЕ ПАЙДАЛАНУДЬЩ ДИДАКТИКАЛЬЩ ПРИНЦИПТЕР1
Б.Р. Цасщатаева, А.Б. Эубатр Казак ¥лттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы, Казахстан [email protected], [email protected]
Жалпы бшм беретш орта мектепте математиканы окыту процесшде каз1рп замангы акпараттык технологияларды тшмд1 пайдалану мшдетш шешу, дидактикалык кагидаларды тандау жэне оларды непздеу кажетппне экелед1. Зерттеу жумысынын мацсаты - окытудын акпараттык технологияларын пайдаланудын дидактикалык кагидаларын аныктау жэне непздеу болып отыр. Зерттеу мэселес1 бойынша эдебиеттерд1 зерделеу жэне теориялык талдау, озык педагогикалык тэшрибеш талдау нэтижеанде дидактикалык кагидаларды жанасына ауыстырмай, тек оларды кез келген жагдайда конструктив^ пайдалануга мYмкiндiк беретшдей, онын мазмуны кайта каралып, толыктырылган. Осылайша, бул жумыста окытудын акпараттык технологияларын пайдаланудын непзп дидактикалык принциптерi аныкталган. Сонымен катар, оку процеанде iске асырылатын дидактикалык жуйеге катысты кагидалардын мэндiк мазмуны ашылган.
ТYйiн свздер: дидактикалыц цагидалар, дидактикалыц ЖYйе, дидактикалыц процесс, оцытудыц ацпараттыц технологиялары, танымдыц цызыгушылыц, жалпы орта бшм беретт мектеп.
К1ркпе
Бiлiмдi акпараттандыру мектеп муFалiмдерiне бiркатар жана кэшби мiндеттер кояды. Олардын iшiнде ен маныздысы - оку процесiнде казiргi заманFы окыту технологияларын, атап айтканда, акпараттык технологияларды тиiмдi пайдалану. Алды^ы зерттеуде математика сабаFында окушылардын акпараттык кузыреттшгш калыптастырудын педагогикалык шарттары эзiрлендi. Одан эрi зерттеу пэнi окытудын акпараттык технологияларын пайдаланудын дидактикалык каFидаларын тандау процес болып табылады. Себеб^ акпараттык технологияларды колданудын эдiстемесiн жасау ушш алдымен окытудын акпараттык технологияларын пайдаланудын дидактикалык каFидаларын аныктап алу керек.
Зерттеу жумысыныц мацсаты - математика сабаFында окытудын акпараттык технологияларын пайдаланудын дидактикалык каFидаларын тандау жэне непздеу болып отыр.
Зерттеудгц гылыми болжамы: егер жалпы орта бшм беретш мектепте окытудын акпараттык технологияларын пайдаланудын дидактикалык каFидалары айкындалса, онда бул окушынын акпараттык к¥Зыреттiлiгiн калыптастырудын эдютемесш эзiрлеуге мYмкiндiк бередi. Зерттеу здгснамасы: Акпараттык-коммуникациялык технологияларды колданудын эдюнамалык негiзi ретiнде бiлiм берудi акпараттандыру (М.Р.Лапчик) жYЙесiн окытудын курылымдык талдауы, инновациялык куралдарды, идеялар мен технологияларды енпзу процесiн уйымдастыру жэне баскару теориясы (Г.К.Селевко), к¥нды бшм беру акпараттарынын мазмуны колданылды. Зерттеу мэселес бойынша отандык жэне шетелдш эдебиеттердi зерттеу жэне теориялык талдау; озык педагогикалык тэжiрибенi талдау жэне жалпылау эдiстерi колданылды [1, 2].
Зерттеу нэтижелер1 жэне талкылау.
Акпараттандыру туралы Казакстан Республикасынын 2015 жылFы 24 карашадаFы Занынын 11-тарауында акпараттык-коммуникациялык технологиялар саласын дамытуды, оны мемлекетпк колдауды, акпараттык-коммуникациялык технологиялар саласынын есуш ынталандыру жвнiндегi шаралар жYргiзудi, кадрлык жэне Fылыми камтамасыз етудi жYзеге асыруды усынады [3].
Бiлiм беру жYЙесiн акпараттандыру казакстандык бiлiм беру Yшiн Yлкен перспективалар ашады. Со^ы жылдары коFам вмiрiндегi компьютерлiк, телекоммуникациялык техника мен технологиялардын рвлi мен орны тYбегейлi взгердi. Акпараттык жэне телекоммуникациялык технологияларды менгеру казiргi элемде оку жэне жазу кабiлеттерi жэне эрбiр жеке тулFа Yшiн кажетп шарт сиякты касиеттермен бiр катарFа айналды. АлынFан бiлiм мен даFдылар болашакта
^огамньщ даму жолдарын аныктай алады. Акпараттандыруды енпзущ барлык бiлiм беру жYЙесiн реформалаудьщ мацызды к¥ралдарыныц бiрi ретiнде ^арастыруга болады.
С.В.Панюкова компьютерлiк технологиялар бшм алушылардыц шыгармашылы^ жэне теориялык, модульдш-рефлексивт ойлауын ^алыптастыруга эсер ететiнiн атап етп. Fалым оку акпаратыныц компьютерлш визуализациясы елеулi калыптастыру Yстем орталык орын бейнелi ойлауга эсер етед^ ал езге к¥былыстар мен процестердщ бейнелiлiк керiнiстерi окушыныц оку материалын кабылдауына эсер етедi жэне оныц гылыми тYсiнiстiгiн байытады [4; 54].
А.А.Реан адамныц оку кызмет нег^рлым ерте ^йымдастырылса, сог^рлым нэтижелi дамитынын атап еттi. Оку процесiнде жаца акпараттык технологияларды пайдалану тек кана сезiну мYмкiндiгiн (визуалды, аудиальды, тактильд^ гана емес, сонымен катар бшм алушылардыц кабылдау мYмкiндiгiн (сезу, керу жэне есту кабылдауы) толык пайдалануга мYмкiндiк бередi, Орта мектепте математиканы окыту окушылардыц танымдык YPДiсiнiц дамуымен, математикалык бiлiм мен iскерлiктi мецгерумен, математика к¥ралдары аркылы окушылардыц жеке т^лгасын тэрбиелеумен байланысты бiркатар ма^саттарга жетуге багытталган [5].
Ресейлiк зерттеушшер (И.И.Башмаков, А.Н.Джуринский жэне баскалар) бшм беру Yдерiсiнде АКТ-ны жаппай енпзудщ негiзгi кедергiсi элсiз материалдык-техникалык база жэне каржыландырудыц жетiспеушiлiгi емес, м¥Fалiмдердiц кэсiби жэне психологиялык даярлыгыныц жеткшкшздш деп есептейдi [6, 7].
Педагогикалык зерттеулерде (В.П.Беспалько [8; 73-82], Б.С.Гершунский [9], Н.В.Кузьмина [10; 63-66], А.В.Хуторской [11; 58-64] жэне т.б.) келешек м¥Fалiмдердi АКТ-мен окытудыц теориялык жэне колданбалы мэселелерiн шешудi, акпараттандырудыц оцтайлы жолдарын iздеудi карастырFан.
Эдютемелш зерттеулерде (А.А.Кузнецов [12], В.В.Лаптев [13] жэне баскалар) оку процесiнде компьютердi колдану Yшiн психологиялык-педагогикалык негiздеменi камтамасыз ету мэселелерi жэне компьютерлiк технологияны жалпы бiлiм беруде кэсiби максатка жету к¥ралы ретiнде карастырылFан.
АКТ-ны колдану (Е.И.Кузнецов [12; 2-8], М.И.Рагулина [14] жэне баскалар) кептеген жолдармен зерттелдк орта мектепте математиканы окыту ^^ралы ретiнде; окушыларшщ бiлiм сапасын арттыру; бiлiктiлiктi арттыру баFдарламасы аясында физика-математика пэндерiнiц м¥Fалiмдерiн даярлауды жандандыру максатында жэне т.б. Бiздiц зерттеулерiмiз жоFарыда аталFан салалардаFы Fылыми ж^мыстардыц колжетiмдi нэтижелерiне негiзделген.
Оку орындарында информатика пэнiн окытуды жетiлдiрудiц эдютемелш жYЙесiн жасау (Е.Ы.Бидайбеков [15; 8-27], С.М.Кецесбаев [16; 9-30] жэне т.б.); бшм берудi акпараттандыру, окыту Yдерiсiнде акпараттык-компьютерлш технологияларды пайдалану (К.Ж.Аганина [17; 14], Ж.АДараев [18; 15] жэне т.б.). ЖоFары жэне арнайы оку орындарында бшм берудi акпараттандыру аркылы мамандар даярлау сапасын арттыру, болашак мамандардыц кэсiби бiлiктерiн жетiлдiру, акпараттык баFыттылыFын калыптастыру, болашактаFы практикалык ю-эреке^нде акпараттык-компьютерлiк технологияларды пайдалануFа даярлау (Сенкевич Л.Б. [19], Smolyaninova O. G., Savel'eva O. A., Dostovalova E. V. [20] жэне т.б.) мэселелерi зерттелген.
Элбетте, к^рп акпараттык-компьютерлш технологияларды колдану эдiстерiн мецгермей, ездтнен ыкпалды шешiм кабылдап, жоFары сапаFа жету мYмкiн емес.
Кейiнгi жылдары акпараттык-компьютерлш технологиялар ендiрiсте, кэсiпорындарда, К¥жат ецдеу эрекеттерiнде кецiнен колданылуда, оныц карастыратын iс-эрекет саласы да каркынмен ерiс алуда. вцделетiн акпарат келемшщ есiп, кYрделенуiне карай коFамда оны бейнелеудiц жаца тYрлерi талап етшуде.
К^рп коFамды акпараттандыру YДерiстерi, олармен тыныз байланыстаFы бiлiм беру жYЙесiнiц барлык формаларын акпараттандыру, жаца акпараттык жэне катынастык технологияларын (АК^Т) мецгеру жэне жаппай тарату YДерiстерiмен сипатталады. М^ндай технологиялар бiлiм берудiц жаца жYЙелерiнде окытушы мен окушыныц арасында карым-катынас орнату жэне маFЛ¥мат алмасу Yшiн белсендi колданылады. Kазiргi окытушы АКТ тещрепндеп бiлiмдердi игерiп кана коймай, сондай-ак оларды езiнiц кэсiби iс-эрекетiнде пайдалана алатын маман болуы тиiс.
Компьютер окыту мен оку ю-эрекетшщ к¥ралы, сонымен бiрге оку процесш баскару к¥ралы ретiнде кызмет етедi. Окытудыц жаца формасы пайда болды, кашыктыктан окытуда окытушы мен
студент географиялык тургыдан белшген, сондыктан оку процесш уйымдастыру Yшiн электронды куралдар мен баспа материалдарына CYЙенедi. Компьютерлердi колдану тэжiрибесi жаца буындардыц пайда болуын бастайды, компьютерлiк технологияныц дамуы бул ез кезегшде бiлiм сапасын улгайтуга мYмкiндiк бередi, окытушылар жэне студенттердщ компьютермен тиiмдi эрекеттесу технологияларын, акпараттык кузiреттiлiктi дамытуга мYмкiндiк бередi.
Акпараттык технологияларды математика сабагында колданудыц эдютемесш жасау Yшiн алдымен окытудыц акпараттык технологияларын пайдаланудыц дидактикалык кагидаларын аныктап алу керек.
Мектеп туралы бiздщ дэуiрiмiзден екi жарым мыц жыл бурын Грек философтары Платон (б.з.д. 427-347 жж.) жэне Аристотель (б.з.д. 384-332 жж.) тэжрибелерш жинактап, педагогикалык жYЙенi жасады. Рим муFалiмi Квинтилиан (б.з. I гасыр) дидактиканыц негiзiн жасады (жалпы эдю). Окытудыц дидактикалык кагидаларын (кернекiлiк, жYЙелiлiк, бшмнщ берiктiк принциптерiн) алгаш чех муFалiмi Ян Анос Коменский (1592-1670) езшщ негiзгi ецбеп - «¥лы дидактиканы» жасады.
Акпараттык технологияны ец алгаш математика сабагында пайдаланган казакстандык окытушы-педагогтар бар. Олар: Алматы каласындагы О.Жэутiков атындагы физика-математика орта мектеп-интернатыныц жогары бiлiктi математика муFалiмi, т.г.д. А. Ш. Бек; бiлiктiлiгi бойынша педагог-зерттеуш^ математика муFалiмi - Ж.Б.Шарипбжанова; Орал каласыныц экономика жэне акпараттык технологиялар колледжшщ математика пэншщ окытушысы Б.К. Тасжанова.
Аскар Шарипович орта жэне жогары мектеп багдарламасы бойынша математика, физика, ойлау логикасы бойынша кэшби репетитор, республикалык олимпиадалардыц бiрнеше дYркiн жещмпазы жэне математикадан халыкаралык олимпиадалардыц жYлдегерi. Жулдыз Болатовна -математика, физика жэне информатика мугатмдершщ VI Халыкаралык конкурсыныц III дэрежелi дипломымен (2018 жыл), II Халыкаралык математика, физика жэне информатика пэш мугатмдершщ" IMPACT " III дэрежелi дипломы (2019 жыл), II Халыкаралык математика, физика жэне информатика пэш мугатмдершщ «IMPACT» конкурсыныц III дэрежелi дипломымен (2019 жыл) марапатталган. Б.К. Тасжанова математика сабагында жаца акпараттык технологияларды колдана отырып, окушылардыц шыгармашылыктарын дамыту туралы ез тэжiрибесiмен жэне оныц тиiмдiлiгiмен баяндамада белiскен [21].
Математика дидактикасы швейцариялык муFалiм Иоганн Гейнрих Песталоццидiц (17461827) ецбектерiнде педагогикадан белiндi. Ресейдегi математика дидактикасыныц пайда болуы Л.Ф.Магницкийдiц алгашкы арифметика окулыгында келтiрiлдi. Геометрия дидактикасыныц кейбiр негiздерi Н.И.Лобачевский, С.Е.Остроградскийдiц ецбектерiнде бершген [22; 101].
Дидактикалык кагидалар - окытудыц мазмунын, уйымдастыру тYрлерiн, эдютерш окытудыц максаты мен зандылыктарына сай аныктайтын кагидалар жYЙесi деп тYсiнiледi [1; 17]. Бул окыту процесшщ белгiлi зацдылыктарына негiзделген жэне бшм алушылардыц психологиясын ескере отырып, окыту мен оку процестерш уйымдастыру ерекшелштерш керсететiн нормативтiк негiздер.
Эдiстеме оку процесш жетiлдiру Yшiн дидактика жетютштерш колданып кана коймайды, сонымен катар дидактиканыц дамуына ез эсерiн типзедь Математиканы окыту эдiстемесi ез мiндеттерiн шеше отырып, математиканы окытудыц темендеп негiзгi дидактикалык кагидаларына CYЙенедi: гылыми кагидасы; дамыту кагидасы; тэрбиелеу кагидасы; кернекiлiк кагидасы; саналылык жэне белсендшк принциптерi; бiлiмдi берiк, орныкты мецгеру кагидасы; математиканы окытудагы жYЙелiлiк кагидасы; тYсiнiктiлiк кагидасы. Дидактикалык кагидалар жYЙесi окушыларды окыту, дамыту жэне тэрбиелеуд калай жYзеге асыру жэне жетiлдiру кажетпгш керсететiн жалпы нормативтi бшм болып табылады.
Ендi жогарыда кел^ршген негiзгi дидактикалык кагидалар негiзiнде математиканы окытуда акпараттык технологияларды пайдаланудыц дидактикалык принциптерш аныктап, оныц эркайсысын непздешк.
Арнайы окыту багдарламасы енгiзiлген компьютерлердщ барлык дидактикалык максаттарды орындайтын мYмкiндiгi бар. Компьютерлер кажеттi акпарат беред^ оны окушылардыц каншалыкты мецгергенiн тексеред^ сэйкесiнше теориялык бiлiм мен практикалык iскерлiк калыптастырады, электрондык кiтапханаFа жэне непзп отандык жэне халыкаралык мэлiметтер
корына жол ашады, аз уакыт швде ютаптан KepeKTi магл^мат табуга болады. ^a3ipri уакытта бiлiмдi акпараттандыру мiндеттерiн шешуд баяндайтын гылыми эдебиеттерде оку орындарыньщ бiлiм беру процесiнде акпараттык технологияны колданудыц бiр-бiрiне карама-кайшы келетiн эртYPлi дидактикалык кагидаларын кездестiруге болады. Осы мэселе бойынша келесi фактiге назар аудару кажет. Зерттеушшердщ басым кепшшпмен осы мэселеле бойынша, компьютерлiк окыту ерекшелшн керсететiн арнайы кагидалар жYЙесiн к¥ру немесе оку процесiнде жеке акпараттык к¥ралдарды колданудыц дербес кагидаларын эзiрлеу жолында ж^мыс жасалганына назар аударган жен.
Колданыстагы акпараттык технологияны пайдаланудыц дидактикалык кагидаларын багалау оныц д^рыстыгына кYмэн келтiредi. Себебi, жYргiзiлген талдау керсеткендей, келтiрiлген кагидалар магынасы бойынша мYлдем жаца емес, тек белгш бiр дэрежеде толыктырып, нактылап дэстYрлi дидактиканыц кагидаларын дамытады жэне багдарламалык окыту кагидаларын толыктырады. Эрине, жалпы алганда, м^ны д^рыс деп багалау керек, бiрак кейiн б^л бiздi т^гырыкка экелуi мYмкiн.
Соцгы жылдары окыту к¥ралдарыныц саны каркынды есш келе жатканын ескерсек, эрбiр жацадан к¥рылатын окыту к¥ралы Yшiн оган арнайы кагида эзiрлеу мYмкiн емес.
Жогарыда айтылгандарды корытындыласак, мектепте окыту эдютемесш дамытудыц казiргi кезецiнде жэне акпараттык технологияны колдануга койылатын эдюнамалык талаптарды аныктаганда, дидактикалык кагидаларды жацасына ауыстыру туралы сез козгамай, тек оларды кез келген жагдайда конструктива пайдалануга мYмкiндiк беретiндей, оныц мазм^нын кайта карап, толыктырып отыру кажет деп есептеймiз.
Осы айтылганды юке асыруга мYмкiндiк беретiн дидактикалык кагидалар жYЙесiн негiздеу жэне аныктау Yшiн М.В.Звереваныц [23], М.Н. Скаткиннiц [24; 3], Е.Е. Минченков [25], В.И. Кузнецов В.И. [26], Майкл Ульженстщ [27] ецбектерш, сонымен катар, акыл-ой эрекеттерш кезец-кезецмен калыптастыру, багдарламаланган, модульдiк жэне проблемалык-эрекеттiк окыту теорияларында ^сынылган жеке идеяларды негiзге аламыз [28; 19]. М^ндай тэсiл казiргi уакытта соцгы теориялар компьютерлiк окытуды юке асыру кезiнде базалык ре^нде колданылатындыгымен байланысты. Б^л ретте мектепте акпараттык технологияны пайдалану процесше койылатын талаптар жYЙелiк тэсiл т^ргысынан каралатын болады.
Теменде дидактикалык процесте математика сабагында iске асырылатын дидактикалык жYЙеге (окытудыц эдiстерi, к¥ралдары мен формалар жYЙесi) катысты кагидалардыц гана мэцщк мазм^ны ашылады.
Оларга келесiлердi жаткызуга болады: дидактикалык процесс пен дидактикалык жYЙенiц оку зацдылыктарына сэйкестiгi; теориялык бшмнщ жетекшi релi; окытудыц бшм беру, тэрбиелеу жэне дамыту функцияларыныц бiрлiгi; бiлiм алушыларды окып YЙренуге ынталандыру; проблемалык, ^жымдык оку ж^мысын окытудыц даралау эдiсiмен бiрiктiру; ойлаудыц абстрактiлiгiн кернекiлiкпен YЙлестiру кагидасы; окытудыц жеке т^лганыц белсендiлiгiне багдарлангандык кагидасы; оку-акпараттык базасыныц окыту мазм^ны мен дидактикалык жYЙеге сэйкестiгi. Жогарыда аталган барлык кагидалар дэстYрлi жэне компьютерлш окыту технологияларына койылатын талаптар жYЙесiн аныктайды.
Олардыц эркайсысына кыскаша токталайык.
Дидактикалыщ процесс пен дидактикальщ ЖYйенiц ощу зацдылыщтарына сэйкестЫ щагидасы топка юретш барлык баска кагидаларга караганда жетекшi болып табылады. Ол дидактикалык процесс калыптасуыныц алгашкы негiзiн аныктайды. Себеб^ аталган кагида бiлiм алушылардыц объективт зацдылыктарына, спецификалык байланыстарына сэйкес, бшм беру -окып YЙрену - бшм беру мазм^ны арасындагы теракты тэуелдiлiкке сэйкес оку-танымдык кызметш ^йымдастыру кажеттiгiн аныктайды.
Теориялыщ бiлiмнiц жеmекшi рвлi щагидасы дидактикалык процест АТ-да колданып ^йымдастырудыц тиiмдiлiгiн керсетедь Оку материалын АТ-ны пайдаланып окытып YЙрету кезiнде бiрiншi кезенде бшм алушылар математика бойынша оку материалыныц теориялык мазм^ны туралы магл^мат алады. Екiншi кезенде оку материалыныц эрбiр с^рактарын мецгередi. Соцгы кезецiнде математикалык теориялык материалды мецгерудiц талап етшетш децгейiне дейiн такырыпты тугас окып YЙренедi
Гылымилыц цагида - гылым мен оку пэншщ арасындагы занды байланыска CYЙенетiн манызды дэстYрлi дидактикалык кагидалардын 6ipi. Ол электрондык куралга енгiзiлген оку акпаратыньщ айкындыгын жэне тэжiрибелi эдiскерлер мен пэн муFалiмдерi эдiстемесiнiн жана окыту баFытына сэйкестiгiн камтамасыз етедi. Оку материалын тиiмдi тандау адамнын зияткерлш кызметi зандылыктарын ескере отырып оку материалын презентациялау эдiсiн жаксартады.
Окытудын бшм беру, тэрбиелеу жэне дамыту функцияларын жYзеге асыратын «тзрбиелеп оцыту цагидасы» жоFарыда аталFан окыту функцияларынын арасындаFы накты занды байланыстарын бейнелецщ [8; 75]. Бул каFида бойынша окытудын акпараттык технология (ОАТ) куралдарын пайдаланып окытуды дидактикалык процесс ретшде тек бiлiм беру мен тэрбиелеуд Fана емес, сонымен катар дамыту функциясын аткаратындай колдану кажет. Атаетан каFиданы бiлiм беру, эрi тэрбиелеу, эрi дамыту функциялары катар орындалатындай етiп жYзеге асыру Yшiн, бшм беру электронды куралдарын эзiрлегенде жэне АТ-ны пайдаланып окытатын окыту эдютерш тан^анда ескеру керек.
Компьютерлiк окыту мамандарынын ортасында ЭЕМ-нын базасында тYрлi окыту жYЙелерiнiц тэрбиелiк мYмкiндiктерi жок деген пiкiр бар. Бул - пшр кате. Шын мэнiнде, туетаны машина емес, тек адам тэрбиелеуi мYмкiн. Бiрак «жансыз машинада» юке асырылFан окыту баFдарламасын эзiрлеушi-окытушылардын жеке тэж1рибесш жанама тYрде кврсетедi жэне ол мiндеттi тYрде бiлiм алушылардын сезiмдерi мен эмоцияларына эсер етедь
Зерттеу шенберiнде тэжiрибелiк окытуды журпзу осы тезистi растайды. Мысалы, математикадан топтык жобамен жумыс жасаFанда, ОАТ курамына енгiзiлген компьютерлш-зертханалык жумыс ютеу окушылардыц акыл-ой кабiлеттерiнiц дамуына ыкпал етедi, ойлау стилiн жетiлдiредi, взiнiц шешiмдерi мен эрекеттерiнiц дурыстыгеын негiздеудi калыптастырады, осылайша квптеген адамгершшк касиеттердi - жауапкершiлiк, адалдыкты калыптастырады. Бул к^ида - ОАТ эзiрлеу, жасау жэне колдану Yшiн вте манызды жэне взектi мэнге ие. Оны iске асыру бiлiмдi сезiмдер мен эмоциялар аркылы беруге болатынына сендiруге мYмкiндiк беретiнi, жоFарыда айтылFандардан анык.
Бiлiм алушыларды оцып Yйренуге ынталандыру цагидасы олардын оку-танымдык кызметшщ табыстылыFы мен OFан деген кызыFушылыктыц артуы арасындаFы занды байланысты кврсетедь Ол бiлiмнiн мазмунын менгеруге Yздiксiз ынталандырудын кажеттiлiгiн кврсетедi. Бул к^иданы сактау - ОАТ-ны тиiмдi колданудын манызды шарттарынын бiрi болып табылады. Ол окуды ынтаFа жауап ретшде субъектшщ белсендiлiгiнiн кврiнiс процесi деп карауды усынады
ОАТ-ны колдану аркылы окытуда оку мотивiнiн элеуметтiк, кэшби, танымдык Y™ тобын карастыруFа болады. Олар дидактикалык мэселе кою кезещнде дидактикалык процесте, ОАТ-ны колдануды жобалау кезвде ескерiледi.
Дидактикалык мэселе кою кезещнде бшм алушыларды окып YЙренуге ынталандыру каFидасынын максатты жэне мазмунды аспектiлерi iске асырылады. Бул жерде окуFа ынталандыруFа негiз каланады, ол содан кешн дидактикалык процестi жобалау жэне юке асыру кезшде колданылады. АталFан принцип окушыларFа накты максат кою жэне менгеруге тиiстi тапсырмалар жYЙесi аркылы жYзеге асады. Тапсырмаларды орындау окушы Yшiн мэнi бар эрекет ретшде усынылады, ал орындау бшктшп оку материалынын мазмунын мещеру денгейiне байланысты болады.
Негiзгi орта бшм берудщ мемлекеттiк жалпыFа мiндеттi стандартындаFы мамандыкка KOЙылFан мiндеттерiне сай оку материалын мещеру процесшде математика пэншщ Fылыми мазмунын тандау жэне курылымдау, пэнiшiлiк жэне пэнаралык байланыстарды орнату, окытылатын материалдын рвлi мен орнын кврсету, АТ-ны колдану аркылы окытуда оку мотившщ элеуметтiк, кэшби, танымдык тYрлерiн алдын ала аныктауFа мYмкiндiк бередi. Ол мотивке жауап беретш бшм алушынын белсендi ю-эрекетш кврсету процесi ретiнде карастырылады. Окытушынын мiндетi - окылатын материалдын эрбiр бвлiгiн окытарда окушыларды ынталандыру жэне оны барлык дидактикалык процесс барысында Yздiксiз колдау болып табылады.
Окушылардын элеуметтiк жэне жеке маныздылыFын ынталандыру, жанашылдык, кызыкты, эмоционалдык, проблема тудыру, проблемалык мэселелердi шешу кезiнде вз бетшше iздеудi уйымдастыру аркылы танымдык кызыFушылыFын туFызатындай, окыту мазмунын психологиялык-педагогикалык вндеуге Yлкен мэн бершедь
Математика сабагында проблемалыщ кагидага CYЙене отырып, жаца такырыпты окып YЙренгенде проблемалык окыту эдю жиi колданылатындыгы мэлiм. Проблемалыщ кагида шыгармашылык кызмет тэжiрибесiн мецгеруге, сондай-ак бiлiм мен iс-эрекет тэсшдерш шыгармашылыкпен мецгеруге катысты зацдылыктарды керсетедь
Оку мазм^нын шыгармашылыкпен мецгеру тэжiрибесiн мецгеру Yшiн окушы арнайы эзiрленген проблемалар мен проблемалык мiндеттердi шеше бiлуi кажет. Б^л кагида окытушыдан ОАТ-ны жобалау кезiнде проблемалык жагдайларды жасауга жэне сол аркылы оган шыгармашылык, iздену бiлiктiлiгiн жетiлдiре отырып, iлiмдi жандандыруды (интенсификациялауды) талап етедь Окытушы окушыга колжетiмдi шыгармашылык ю эрекеттi талап ететiн проблемалык ахуал кояды.
¥жымдыщ ощу жумысын ощытудыц даралау эдiсiмен бiрiкmiру щагидасы окытушыдан окытудыц ттсп формаларын орынды YЙлестiрудi талап етедi. Ол ОАТ-ны окытушыныц басшылыгымен жоспарлы сабактарды еткiзу кезшде оны пайдалану мYмкiндiгi болатындай етш жобалайды. Онда соцгысы жетекшi баскарушы субъектiнiц релiн аткарады.
Ойлаудыц абстрактшгш кернекiлiкпен YЙлестiру кагидасы тек керу гана емес, сондай-ак органикалык катынаста карастырылатын есту, сезiну жэне шс сезгiштiк кернекiлiктердiц YЙлесуiнде карастырылады.
Б^л кагида езiнiц керiнiсiнде оку материалыныц мазм^нын алуан тYрлi сезiмдiк кабылдаудыц жэне оны тYсiну, есте сактау, ойнату жэне колдану мYмкiндiгi арасындагы зацды байланысты керсетедi. Осылайша, осы кагидадан туындайтын, кернекiлiктiц барлык тYрлерiн YЙлестiру талабы - терец психологиялык-физиологиялык негiзге ие.
Б^л ретте кернекшкп иллюстрациялыкпен тендестiруге болмайды. Кернекiлiктi бшм алушыларга психологиялык-педагогикалык эсер етудiц, олардыц танымдык кызметiн баскарудыц жэне онымен езара байланысты баска да кагидалардыц кернекiлiгi аркылы iске асырудыц непзп тэсiлдерiнiц бiрi ретiнде карастырган жен. Окыту барысында кернекiлiктiц сездiк, тацбалы, бейнелiк нысаны абстрактiлi ойлауга эрдайым сэйкес келедi жэне iшкi кернекшктермен Yздiксiз езара эрекеттеседi жэне оларды жаца ^гымдармен, байланыстармен байытады. Табиги кернекiлiктiц уакытша болмауы, ягни оку барысында материалдык элемнiц накты к¥былыстары мен объектiлерiне жYгiну абстрактiлi ойлау кезещнде кернекiлiктi жокка шыгармайды. Демек, ойлау абстрактшп окытудыц кернекiлiгiмен зацды тYрде байланысты.
Ощытудыц жеке тулганыц белсендмгте багдарлангандыщ щагидасы. ОАТ-ны жобалау бастапкыдан жеке т^лганы дамытуга, бшм алушыныц субъект ретiнде ерекшелiктерiн (кабшеттерд^ мYДделердi, кажеттiлiктердi) аныктауга, оныц субъективт тэжiрибесiн езiндiк багалау ретiнде мойындауга, осы тэжiрибеге барынша CYЙене отырып педагогикалык эсер етудi к¥руга (когамдык жэне жеке тэжiрибенiц екi тYрiн окыту барысында теракты тYрде келюу), оку ж^мысыныц тэсiлдерiн талдау аркылы бшм алудыц жеке езiндiк ерекшелтн ашуга багытталуы тиiс.
Fылыми танымныц когамдык-тарихи тэжiрибесiнiц нэтижелерiнде окыту мазм^ны (^гымдар, ережелер, тэсiлдер) оны мецгеру жэне колдану барысында мшдетп тYрде кайта пайымдалады. Т^лгалык-дамытушылык окытуга багытталган ОАТ тек бiлiм, бiлiк жинактауды гана емес, сонымен катар болашак маманныц езiн-езi ^йымдастыру жэне езiн-езi жYзеге асыру механизмiн Yздiксiз калыптастыруга багытталады, оныц танымдык кабiлеттерiн дамытуды кездейдi.
М^ндай технологияларды колданганда окыту ортасы болашак маманга оныц кызметшщ нормативтiк к¥рылысын мэжбYрлемейдi, оган жеке даму траекториясын езi аныктауга мYмкiндiк беретiн жагдайлар жасайды. Окытушы бшм алушыныц аныкталган мYДделерi мен субъективт тэжiрибесiне CYЙене отырып, окыту мазм^нын калыптастырады. Оны бiлiм алушы езi Yшiн т^лгалык-мацызды, жеке субъективтi ез тэжiрибесi ретiнде кабылдауы тиiс. М^ндай оку мазм^нын болашак маман белсендi окытудыц формалары, эдiстерi мен к¥ралдарыныц кемегiмен мецгередi.
Ощу-ащпараттыщ базасыныц ощыту мазмуны мен дидактикалыщ ЖYйеге сэйкестЫ щагидасы окытушылар мен бшм алушылардыц тиiмдi ецбегшщ оку-гылыми жагдайларына койылатын талаптарды бiлдiредi. Б^л кагиданыц басты талабы оныц атауында т^жырымдалган, ал оныц мэш ЖОО-ныц (кафедраныц, факультеттщ) инфрак¥рылымы окытудыц мазм^нымен жэне дидактикалык процестщ сипатымен айкындалатын ецбек ерекшелтне сэйкес келуi болып
табылады. Егер оку-акпараттык базаны куру окытушылар эзiрлейтiн Fылыми-педагогикалык талаптар негiзiнде жYзеге асырылса Fана осы каFиданын талаптарын практикада жYзеге асыруFа болады.
^орытынды
Дидактикалык каFидалардыц эркайсысы талаптар жYЙесiнiн мазмуны математика пэншен бiлiм беру процесвде нактыланды. АйтылFандарFа байланысты бiлiм беру процесвде АТ куралдарын колданудын тшмдшгш арттыру максатында ОКТ-Fа койылатын непзп дидактикалык талаптар аныкталды. Олар:
- тYрлi дидактикалык материалдарды колданудын мотивациясы;
- ОКТ рвлi, орны, максаты жэне пайдалану уакытын накты аныктау;
- сабак втюзуде педагогтын жетекшi рвлi;
- технологияFа окыту сапасына кепiлдiк беретiн компоненттердi Fана енпзу;
- компьютерлiк окыту эдiстемесiнiн сабак втюзудщ жалпы стратегиясына сэйкестiгi;
- АТ оку куралдарын оку процесше енпзу бшм беру жYЙесiнiн компоненттерш кайта карауды жэне окытудын жалпы эдютемесш взгертудi талап ететiндiгiн есепке алу;
- окытуды дараландырудын жоFары денгейiн камтамасыз ету;
- окыпу^ы туракты керi байланысты камтамасыз ету жэне баскалар.
ЖалпыFа мiндеттi бшм беру каFидаларын колдану жэне ЖОО бшм беру процесвде KOлдануFа койылатын белгшенген талаптарды iске асыру окушылардын бiлiм сапасын арттыруFа ыкпал етедг ОсыFан орай, оларды бiлiм беру максаттары мен бiлiм беру кызметшщ тэжiрибесiн Fылыми турFыдан тYсiну контекспнде карастыру керек. Келтiрiлген окытудын акпараттык технологияларын пайдаланудын дидактикалык принциптерш мектептеп окылатын барлык пэндерде колдануFа болады
na^&ttaHbtttFaH эдебиеттер
1. Лапчик М.П. (2007) ИКТ-компетентность педагогических кадров. Монография / М.П. Лапчик.- Омск: Изд-во ОмГПУ. - 144 с.
2. Селевко Г.К. (1998) Современные образовательные технологии. М. -256 с.
3. Кдзакстан Республикасынын бшм беру жYЙесiн акпараттандырудыц 2002-2004 жылдарFа арналFан тужырымдамасы туралы. Казакстан Республикасы Yкiметiнiц каулысы 2001 жылFы 6 тамыз N 1037/ http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P010001037_
4. Панюкова С.В. (1998) Концепция реализации личностно ориентированного обучения при использовании информационных и коммуникационных технологий. М.: Изд-во ИОСО РАО. - 120 с.
5. Реан А.А. (2017) Психология личности. Санкт-Петербург [и др.]: Питер, 2017. - 286 с.
6. Башмаков А.И., Башмаков И.А. (2005) Интеллектуальные информационные технологии. М.: Издательство МГТУ им. Баумана.
7. Джуринский А.Н. (2000) История педагогики: Уч. пособие для студ. педвузов.- М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС. - 432 с.
8. Беспалько В.П. (1989) Системно-методическое обеспечение учебно-воспитательного процесса подготовки специалиста. М. - 143 с.
9. Гершунский Б.Г. (1987) Компьютеризация в сфере образования: проблемы и перспективы. М.: Педагогика. -254 с.
10. Кузьмина Н.В. (1982) Актуальные проблемы профессионально-педагогической подготовки // Советская педагогика. № 3. С. 63-66.
11. Хуторской А.В. (2003) Ключевые компетенции как компонент личностого-ореинтированной парадигмы оброзования //Народное образование. №2. С. 58-64.
12. Кузнецов, А.А. (2004) Современный курс информатики: от элементов к системе // Информатика и образование. № 1. С. 2-8
13. Лаптев В.В. (2003) Методическая теория обучения информатике: Аспекты фундаментальной подготовки / В.В. Лаптев, Н.И. Рыжова, М.В. Швецкий; РГПУ им. А.И. Герцена. СПб: Изд-во С.-Петерб. ун-та. - 351 с.
14. Рагулина М.И. (2008) Информационные технологии в математике. Под ред. М.П. Лапчика. М.: Издательский центр «Академия». - 304 с.
15. Бидайбеков Е.Ы. (1999) Развитие методической системы обучения информатике специалистов совмещенных с информатикой профилей в университетах РК: дис...д-ра педагогических наук. -Алматы. - 153c.
16. Кецесбаев С.К. (2006) Жогары педагогикалыщ бшм беруде болашак м¥Fалiмдердi жаца акпараттык технологияны пайдалана б^ге дайындаудыц педагогикалык непздерг дис...д-ра педагогических наук. ТYркiстан. - 312 б.
17. Аганина К.(1996) Формирование учебно-компьютерных умений и учащихся в процессе обучения школьным дисциплинам: автореф... канд. пед. наук. Алматы.
18. Караев Ж.А. (1992) Компьютердi окыту процеанде пайдалануга кiрiспе. Алматы: Рауан. - 101б.
19. Бидайбеков Е.Ы., Медеуов Е.У., Каскатаева Б.Р., Камалова Г.Б. и др. (2015) Использование средств информационно-коммуникационных технологий в математическом образовании: Учебное пособие. Алматы: КазНПУ им.Абая. - 144 с.
20. Kaskatayeva B.R. (2017) Interactive Methods as the Way of Forming the Research Competence of Future Math Teachers // 10th International Scientific Conference on Rural Environment, Education and Personality (REEP). Latvia Univ Agr, Jelgava. №10. P.284-291.
21. Каскатаева Б.Р. (2015) Математиканы окытудыц эдютемеа мен технологиясы. Оку к¥ралы. Алматы: «Отан» баспасы. - 304 б.
22. Столяр А.А. (2000) Логические проблемы преподавания математики. Минск: «Высшая школа». - 254 с.
23. Зверев И.Д., Максимов В.Н. (1981) Межпредметные связи в современной школе. М. -123с.
24. Скаткин М.Н. (1984) Проблемы современной дидактики. М -. 96 с.
25. Сластенин В.А., Исаев И.Ф., Шиянов Е.Н. (2002) Общая педагогика: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений / Под ред. В.А. Сластенина: В 2 ч. - М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2002. - Ч. 1. - 288 с.
26. Каскатаева Б.Р. (2018) Математиканы окытудыц теориясы мен эдютемеа. Оку к¥ралы. - Алматы.: КазМемКызПУ. - 304 б.
27. Uljens M. (1998) School Didactics and Learning. https://www.researchgate.net/publication/303804062_School_Didactics_and_Learning
28. Isayeva O., Shumylo M. (2020) Blended Learning in Higher Medical Education: Principles and Strategies of Teaching Foreign Languages//Advanced Education, Issue 14. P 11-18. http://ae.fl.kpi.ua/
Дидактические принципы применения информационных технологий обучения в школе
Б.Р. Каскатаева, А.Б. Аубакир
Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казхастан Kaskataeva@yandex. ru, aubakirova.aruna@bk. ru
Решение проблемы эффективного использования современных информационных технологий в учебном процессе общеобразовательной школы приводит к необходимости выбора дидактических принципов и их обоснования. Цель исследования - определить и обосновать дидактические принципы использования информационных технологий в образовании. В результате исследования и теоретического анализа литературы по проблеме исследования, анализа лучших педагогических практик, пересмотрено и дополнено содержание дидактических принципов, которые можно конструктивно использовать в любом случае, не заменяя их новыми. Таким образом, в данной работе определены основные дидактические принципы к использованию информационных технологий в обучении. А также раскрыта сущность содержания принципов, относящихся к дидактической системе и реализуемые в учебном процессе.
Ключевые слова: дидактические принципы, дидактическая система, дидактический процесс, информационные технологии обучения, познавательный интерес, общеобразовательная средняя школа.
Didactic principles of using information technologies in school
B.R. Kaskatayeva, A.B. Aubakir Kazakh national women's teacher training university, Almaty, Kazakhstan Kaskataeva@yandex. ru, aubakirova.aruna@bk. ru
The solution to the problem of the effective use of modern information technologies in the educational process of a comprehensive school leads to the need to select didactic principles and their justification. The purpose of the study is to identify and justify the didactic principles of the use of information technology in education. As a result of research and theoretical analysis of the literature on the research problem, analysis of the best pedagogical
practices, the content of didactic principles was revised and supplemented, which can be constructively used in any case, without replacing them with new ones. Thus, in this paper, the basic didactic principles for the use of information technology in education are identified. And also the essence of the content of the principles related to the didactic system and implemented in the educational process is disclosed.
Keywords: didactic principles, didactic system, didactic process, information technology training, cognitive interest, secondary school.
PegaK^ara 26.02.2020 tyctL
