CC BY
1
Тоцибоев Шарифцон Fайбуллоевич, н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ «ДДХ ба номи
акад. Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд) Таджибоев Шарифджон Гайбуллоевич, к.ф. н., доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд)
Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classic literature under the SEI "KhSU named after acad.B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand)E-mail: tsharif@mail.ru
Вожа^ои калиди: Салмони Соваци, маснави, рубои, "Цамшед ва Хуршед", омезиши жанрцо, вазн Мацола ба баррасии истифодаи рубои дар достони "Цамшед ва Хуршед"-и Салмони Соваци ихтисос ёфтааст. Таъкид мегардад, ки Салмони Соваци дар таърихи адабиёти форси-тоцики аввалин шоирест, ки рубоиро чун унсури ёридщанда ва цузъи мууимми ифодаву баён дар таркиби маснави истифода кардааст. Собит мешавад, ки дар маснавии "Цамшед ва Хуршед"щждацрубои омадааст, ки щр кадоме аз ощо дар таркиби асар вазифаи муайяни услуби, образофарини, гоявй ва зебоишинохтиро ицро мекунанд. Рубощо дар "Цамшед ва Хуршед" аз назари мазмун ба хатти сужаи достон алоцаманд буда, баёнгари вазъи цщрамони эпики ва ифодагари эусосоти ошицона буда, барои щмацониба ошкор сохтани олами ботини, вазъи равони ва зещии у кумак намудаанд. Дар достон рубощое, ки тавассути цщрамонони асосии асар хонда мешаванд, аглаб бо асбоби мусици, аз цабили аргунун, чанг, камонча, сим, соз ва г. щмроц аст. Цайд мешавад, ки вуруди рубои дар таркиби жанри достон аз намунацои омезиши жанрцо дар назми классикии тоцики ба уисоб меравад. Аммо ин гуна талошуо цузъи буда, минбаъд монанди истифодаи газал дар маснави тавсеа пайдо накардааст, бинобар ин дар цуруни баъди наметавон маснавиеро дар адабиёти форси-тоцики дарёфт, ки дар он аз рубои истифода шуда бошад.
Ключевые слова: Салман Соваджи, маснави, рубаи (четверостишие), «Джамшед и Хуршед», синтез жанров, метрика
Статья посвящена рассмотрению использования рубаи в поэме-маснави «Джамшед и Хуршед» Салмана Соваджи. Подчеркивается, что Салман Соваджи является первым поэтом в истории персидско-таджикской литературы, использовавшим рубаи как вспомогательный элемент и важный инструмент художественного изображении в композиции маснави. Доказано, что в «Джамшед и Хуршед» использовано восемнадцать рубаи, каждый из них выполняет определенную стилистическую, изобразительно-выразительную, концептуально-эстетическую функцию в композиции произведения. Рубаи в поэме «Джамшед и Хуршед» содержательно связаны с сюжетом поэмы-маснави, выражают, чувства, настроение, переживания эпического героя, помогают полностью раскрыть его мысли, внутренний мир и психологическое состояние. В поэме-маснави рубаи, которые декламируют эпические персонажи, часто сопровождаются музыкальными инструментами, такими как орган, чанг, смычок, струнные и др. Отмечается, что вхождение рубаи в состав жанра поэмы-маснави является одним из примеров нововедения и синтезом жанров в персидско-таджикской классической поэзии. Однако такого рода синтез был частичным и не получил дальнейшего развития, как, например, использование газели в маснави, поэтому в последующие века в персидско-таджикской литературе трудно найти маснави, в композиционно-сюжетной структуре которых использовались рубаи.
Key words: Salman Sowaji, masnavi, rubai, "Jamshed and Khurshed",synthesis of genres, metrics The article is devoted to the consideration of the use of rubaiyat in the masnavi poem "Jamshed and Khurshed" by Salman Sowaji. It is emphasized that Salman Sowaji is the first poet in the history of Persian-Tajik literature who used the rubai as an auxiliary element and an important tool for artistic depiction in the composition of the masnavi. It has been proven that 18 rubai are used in "Jamshed and Khurshed", each of them performs a certain stylistic, visual, expressive, conceptual and aesthetic function in the composition of the work. The rubai in "Jamshed and Khurshed" are meaningfully connected with the plot of the masnavi poem, express the feelings, mood, experiences of the lyrical hero, help to fully
DOI:10.51844-2077-4990-2023-4-248-256
РУБОЙДАР ТАРКИБУ СУЖЕТИ "ЦАМШЕД ВА ХУРШЕД"-И САЛМОНИ СОВА ЦЙ
РУБАИ В КОМПОЗИЦИОННО-СЮЖЕТНОЙ СТРУКТУРЕ ПОЭМЫ САЛМАНА СОВАДЖИ «ДЖАМШЕД И
ХУРШЕД.»
RUBAI IN THE COMPOSITIONAL AND PLOT STRUCTURE OF "JAMSHED AND KHURSHED" BY SALMAN SOWAJI
reveal his thoughts, inner world and psychological state. In the masnavi poem, the rubai, which are recited by lyrical characters, are often accompanied by musical instruments, such as an organ, chang, bow, strings, etc. It is noted that the entry of the rubai into the genre of the masnavi poem is one of the examples of innovation and synthesis of genres in the Persian Tajik classical poetry. However, these kinds of syntheses were partial and did not receive further development, as did the use of ghazal in masnavi, therefore in subsequent centuries in Persian-Tajik literature it is difficult to find masnavi, in the compositional and plot structure of which the rubai was used.
Назми форсй-точикии асрхои XIV- XV бо чустучуи воситахои нави ифодаи нияти муаллиф аз адабиети асрхои гузашта фарк мекунад, ки ин хам дар сатхи суварй ва хам дар сатхи мухтавой кобили мушохида аст. Кушиши эчоди падидахои наву гайрирасмй дар раванди адабй аз он башорат медихад, ки адибон дар хама давру замон чун ашхоси эчодкор хамеша ба тозачуиву навгуй майл доштанд. Ин гароиши адабй метавонад дар шаклхои гуногун зохир шавад: дар вайрон кардани коидахои расмии адабиёти «дуруст», дар инкори сабки баёни давраи гузашта, дар тагйирот дар системами услубй, дар омезиши як жанр бо жанри дигар ва гайра. Дар шароити хос онхо метавонанд ба унвони мухаррики асосии тахаввули адабй амал кунанд. Яке аз чунин падидахои адабй - омезиши жанрхо ва ё овардани як жанр дар таркиби жанри дигар махсуб меёбад, ки ин гуна озмоишхо дар заминаи анвои адабй дар осори манзум равшан ба мушохида мерасанд.
Омезиш ё синтези жанрхо(G!enre Synthesis) мафхумест, ки тамоюли умумии жанрх,оро ба ганисозй ва муттахддшавии хамдигар инъикос менамояд. Мохияти ин раванди адабй, пеш аз хдма, гурез аз суннатхо ва чахорчубаи муайяншудаи жанрхо бошад, аз тарафи дигар, ба миён овардани як навъ танаввуъву навоварии шакливу маъноиест, ки хосили он ташаккули осори омехтажанр мебошад.
Дар натичаи омезиши жанрхо асархое пайдо шуданд, ки аз кобилиятхои хунариву шаклии жанрхои дигар истифода менамуданд.Ин раванд дар адабиёти форсй-точик, махсусан дар назм, аз нимаи дуюми асри XI сар шуд, ки дар асрхои XIV-XV ба таври равшан зухур ёфт. Дар чахоруби ин гузор дар асри XIV ва нимаи аввали садаи XV маснавихое эчод шуданд, ки аз ;обилиятхои хунариву шаклии жанрхои дигар истифода менамуданд, ки нигорандаи ин сатрхо ин масъаларо дар мисоли истифодаи газал дар маснавй дар маколаи алохидае баррасй намудааст(ниг. ба 5,с.221-228).
Зухури рубой дар таркиби жанри достон аз намунахои дигари омезиши жанрхо дар адабиёти классикии мост, ки дар навиштаи хозир дар мисоли достони "Ч,амшед ва Хуршед"-и Салмони Совачй ба баррасии он хохем пардохт.
То чое, ки маълумоти имрузаи мо имкон медихад, дар адабиётшиносии точик омузиши рубой дар маснавй ба чуз аз баъзе мулохизахо ва ишорахои алохидаи С.Начмиев[1,с.73-74] хануз ба таври густардаву фарогир мавриди тахлил карор нагирифтааст. Далели ин амр, ба назари мо ин аст ки, "Ч,амшед ва Хуршед" дар тадкикоти адабиётшиносй бештар аз нигохи мавзуву мундарича ба маърази тахкик гирифта шуда, баррасии он аз лихози сохторй дар канор мондааст. Ин дар холест, ки асар бо танаввуи истифодаи жанрхои гуногуни адабй, аз кабили газал, китъа, дубайтй, фард ва рубой, ки барои муассир ифода кардани матлаби бадей ва максаду мароми шоир хидмат намудаанд, аз асархои хамчинси хеш фарк мекунад. Агарчи махорати аслии шоир дар ин достон истифода аз анвои мухталифи адабй нест, аммо ба далели он, ки бахше аз афкору ниятхои эчодии муаллиф аз тарики ин жанрхо баён мешавад, таваччух ба чойгохи онхо дар ифодаи мавзуъ ва вокеъоти асар дорои ахамият аст.
Нуктаи мухими чолиб ин аст, ки Салмон дар ин маснавй барои баёни андешахои худ панчох газал, бист китъа, бист байти муфрад, хаждах рубой ва ду дубайтиро истифода намудааст.Шояд дар адабиёти форсй-точикй хеч як шоире ба ин андоза аз колабхои дигари шеърй дар лобалои маснавй истифода накарда бошад, ки дар ин кор Салмон зиёдаравй кардааст.
То он чое, ки бароямон маълум аст Салмони Совачй дар таърихи адабиёти форсй-точикй аввалин шоирест, ки рубоиро чун унсури ёридиханда ва чузъи мухимми ифодаву баён дар сурудани маснавй истифода кардааст.
Хдмон тавр ки дар боло ишора шуд, дар маснавии "Ч,амшед ва Хуршед"-и Салмони Совачй 18 рубой вучуд дорад, ки хар кадом дар таркиби асар вазифаи муайяни услубй, образсозй, гоявй ва зебоишинохтиро ичро мекунанд.
Дар бахши мукаддимаи "Ч,амшед ва Хуршед"-и Салмон дар поёни фасли "Наъти Сайиди анбиё Мухаммади мустафо(с)" рyбоие дар васфи Paсyли акрам оварда шyдaaст, ки чанбаи чамъбастй дорад ва aфкорy андешахое, ки мyaллиф дар вaсфy ситоиши ПaЙFaмбaри акрам гуфтааст, таквият ва хyлосa мекyнaд:
Шо;е, ки ба наълайн рухи мах; орост,
Гашт аз цадамаш пушти каци гардун рост.
Бар хусни мах;и норда; ангушт ни;од,
Маххро бишикасту з-он шаб ангуштнамост[2, с.5-6].
Аз нигохи мaвзyъ ин ру6ой мадхист ва бо мавзуи аслии фасл хамхонй дорад. Он вокеъан хам як навъ натичагириву хулосабарории муаллиф аз фасл аст. Аммо, ин чо суоле матрах мешавад, ки чаро шоир баъди баёни наъти паямбар дар шакли маснавй, ногахон, ба жанри дигар ру овардааст? Оё метавонист андешахои худро дар хамон шакли аслй - маснавй чамъбаст кунад? Ин падида ба таври механикй рух додааст ва ё дар зехни шоир каблан тархрезй шуда буд?
Ба назари мо, далели гароиши шоир ба ин жанр, аз як су, дакикан, хамон гурез аз суннатхои расмии устувор ва якнавохти шаклй ва аз чониби дигар, аз руи тафаннун, ба хотири нишон додани хунари шоирист, ки ин майлон дар ин аср бисёр фарогир буд. Бар иловаи ин мучазбаёниву натичагирии сареъ, ки аз вижагихои асосии рубоист, шоирро ташвик намудаанд, ба хотири танаввуи шакливу охангй ба ин жанр мурочиат намояд. Гумони голиб он аст, ки ин падида дар зехни шоир ба сурати як синтези жанрхо мувочех гардида, бо андешаву афкори шоир вориди робита шудааст.
Pyбоие, ки дар фасли "Тасидани Ч,амшед ба дайри рохиб" ироа шудааст, низ чанбаи чамъбастй дошта, ба хатти сужаи асар то андозае пайванд дорад, аммо ин пайвастагй на ба он хаддест, ки бо канор гузоштани ин рубой занчираи хаводиси достон гусаста шавад.
Тибки хатти сужаи достон Ч,амшед дар рохи худ ба Pyм аз махалли париён гузашта, ба кухи Сакуло - макони деву аждахо мерасад. Пас аз зафар ёфтан бо деву аждахо ба дайре мерасад, ки рохибе дар он зиндагй мекард. Ч,амшед бо дайёр хамсухбат мешавад ва аз чуну чарои олам мепурсаду рохиб посуххои хакимона медихад. Сипас, Ч,амшед аз сарнавишт шиква мекунад, ки даври фалак бар хилофи муроди Уст. Кашиш бо рубоие ба Ч,амшед панд медихад, ки хар чй барои ту пеш меояд аз тадбиру такдири Худост, на аз хосту иродаи ту ва бо хамин панд муколамаро чамъбаст менамояд:
Маликро дар ду байт он пири бихрад, Цавоби хуби мавзун доду тан зад.
Рубоия:
Лозим набувад, ки он нtt давлат бояд Нацши фалаш ;ам оннунон бинмояд. Шояд, ки туро нунон ки бояд н-ояд Бояд, ки туро нунонки ояд шояд[2, с.47].
Хдмон тавр, ки аз порчаи болой мушохида менамоем, рубоии болой як вижагии натичагирй ва пандуандарзй дорад, ки фасли "Тасидани Ч,амшед ба дайри рохиб"-ро хулоса мекунад.
Тавре ки ошной бо достони "Ч,амшед ва Хуршед" маълум менамояд, Салмони Совачй кабл аз овардани рубой дар замири маснавй, дар аксар маврид бо фардбайте тарики истифода аз вожахое чун "рубой" [2,с.123,123,130,130,162,164],"тарона"[2,с.161]"назм"[2,с.161, с.162],"шеър"[2,с.90], "сухан"[2,с.150], "байт"[2,с.161] ва иборахои "ду байт"[2,с.47,123], "матлаи мавзун"[2, c.152] аз накли он хабар медихад, ки ин пайвандии хати сюжети достонро бо ин гуна ашъор нишон медихад. Чунон ки дар байти фавкуззикр кабл аз овардани рубой дар мисраи аввал ибораи исмии "ду байт"-ро овардааст, манзури суханвар аз он рубоист.
Аз гурухи калимоти мутазаккира вожаи "рубой" басомади фаровони истифода дошта, дар мачмуъ дар маснавии "Ч,амшед ва Хуршед" шаш бор ба кор рафтааст, ки бештари онхо кабл аз овардани ин шакли шеърй истеъмол шудаанд.
Чунончй:
Малик дар ними шаб о;е баровард Фуру хонд ин рvбоtt аз сари дард [2, c.123]. Фалак шуд нокару айём доъtt Ца;он месохт бар соз ин^рvбоtt [2, c.164].
Хдмчунин суханвар дар мавриде пас аз овардани рубой низ ин истилохро ба кор бурдааст: Чу Ша;ноз он рvбоtt сохт бар нанг Фуру хонд ин газал Шаккар ба о;анг [2, c.150].
Аммо дар айни хол мавориде низ вучуд дорад, ки рубой дар маснавй бидуни ишора ба алфозу ибороти болой, бо пайванд додани во;еаю ходисоти тасвиршуда бо мавзуи ашъори чахоргона, оварда мешавад.Масалан, дар поёни фасли "Наъти Сайиди анбиё Мухаммади мустаф о (с) " рубоие [ 2 , с.5-6]дар мадх Расули акрам омадааст, ки марбут ба мавзуи ин ;исмат аст. Дар фасли "Берун нишастани Ч,амшед аз Рум ва азми лашкаркашй ба Шом" лахзае мавчуд аст, ки дар он Хуршед аз модараш Афсар, ки намехост духтараш бо Ч,амшед робита дошта бошад, пинхон мешавад. Дар идомаи ин тасвир байте бо мазмуни шиква аз замон оварда шуда, муртабит ба ин мавзуъ, бе он ки ба рубой будани он ишора шавад, рубоие дарч мегардад:
Чу модарро бидид аз дур бишнохт, Санам худро ба бедистон дарандохт. Ба дастон чун фалак нацше аён кард. Ба бедистону гул худро нихон кард. Замона душмани айш асту шодй, Намехохад ба гайр аз номуродй.
Рубой:
Чун гулдахане замона пурханда накард К-аш боз ба хуни цигар оганда накард. Чун гунчаи гул диле даме цамъ накард, К-айём хамон дам-ш пароканда накард[2, c. 154].
Хдмчунон ки мушохида мешавад, ин рубой чун сухани шоир омадааст ва метавон онро ба унвони чамъбасти фикри шоир дар мавзуи мавриди назар пазируфт.
Кисмате аз рубоихо дар маснавии "Ч,амшед ва Хуршед" байни оши;у маъшу; ба тарзи бадеха хонда мешавад, зеро чуноне ки Сирус Шамисо таъкид менамояд, рубой ба сабаби кутохии ;олаб беш аз хар шакли шеърии дигар дар бадехапардозй ба кор гирифта мешавад [6,с.186]. Ба хамдигар рубой гуфтан навъе тасаллову осоиши хотир барои оши; ва маъшу; буда, василаи мухим барои ибрози рухия ва хиссиёти баланди онхост. Рубой дар ин холат илова бар ин ки баёнгари эхсоси оши;онаи дилдодагон аст, бехтарин воситаест, ки оши;он ба хам розу ниёз мегуянду хамдигарро аз холу вазъияти якдигар огох мекунанд. Хдмчунин рубоихои аз хдр ду тараф сурудашуда намоди дилдориву мехрубонии ду оши; аст. Чунончй, дар фасли "Рафтани Ч,амшед бар дари дижи Хуршед"
Малик дар ними шаб охе баровард Фуру хонд ин рубой аз сари дард:
Рубой
Имшаб, ки шабам ба васли ту мегузарад, Доме зи сари зулфи худ он доми хирад . Бар руйи хаво бигустарон, то ногох Зоги шаб аз ин сароча берун напарад.
Фард:
Ба васфулхол Хуршеди дилафруз Ду байт овард матбуву цигарсуз:
Имшаб, ки шудй мохи фалак мехмонам, Биншинаму доди хеш аз у бистонам. В-ар субх нафас занад ба охи сахарй Бархезаму шамъи субхро биншонам.
Чу Цам бишнид назми хамчу обаш Фуру хонд ин рубой дар цавобаш:
Рубой:
Имшаб шаби он аст, ки дил чира шавад В-аз ишрати мо чашми фалак хира шавад. Гар субх гиребони шаби тор дарад, Ойинаи айши ошицон тира шавад.
Ва ла^у айзан фи-р-рубоъййи
Имшаб шаби айш аст тарабсозонро
Бинвоз, буто ба буса цонбозонро
Гар суб; гиребони шаби тор дарад,
Аз тори сари зулф руфу соз онро[2, c.123-124].
Чунон ки дида мешавад, рубоихо дар "Ч,амшед ва Хуршед" аз назари мазмун ба хатти сужаи достон алокаманд буда, баёнгари вазъи кахрамони Fиной ва ифодагари эхсосоти ошикона буда, танхо бо тарзи кофиябандй ва вазн аз маснавй тафовут доранд.
Ин рубоиётро метавон чун намунаи рубоихои мусалсал ё мавкуф донист, зеро онхо аз чихати мавзуъ ва мундаричаи гоявй шабехи хам буда, алокаю робитаи абёт ва мисраъхои онхо хеле кавианд.Дар як мавзуъ навишта шудани ин рубоихо, такрори вожаи "имшаб" дар матлаи онхо ва ба такрор омадани вожаву мисроъ дар батни чахормисраъхо, як навъ чунбишу пуёии маъной эчод карда, ба таври куллй гуфтугуи миёнматнй(назарияи М.Бахтин) ва робитаи байноматнии рубоихоро фарохам овардаанд.Чунончи дар рубоихои сеюму чорум мисраи "Гар субх гиребони шаби тор дарад" дар мисраи севум ба такрор омада, пайванд ва равобити байноматнии рубоихоро таъмин намудааст.
Салмони Совачй дар достон бо кумаки рубой холу хаво ва холоти отифии кахрамони Fиноиро тасвир менамояд ва дар ин маврид рубой аз забони шахси ошик садо медихад.Дар достон чунин лахзае вучуд дорад: Ч,амшед шабе аз сари мастй ба зулфи Хуршед дастдарозй мекунад, ки ин кор ба Хуршед хуш намеояд ва ду надимаи вай Суманбуй ва Сабо аз чомаи Ч,амшед кашиданд, ки он чок шуд. Субх Ч,амшед аз кори шабона пушаймон гардида, ба хузури Хуршед меояд ва бо нолаву гиря рубой мехонад, ки баёнгари холати уст:
Малик нун суб; бо перо;ани нок Бари Хуршед рух молид бар хок. Ациц аз нарху дур(р) аз дида афшонд Ба овози баланди ин шеър мехонд:
Рубоия
Моем кулах ну лола бар хок зада Сад наъра ну абр аз дили гамнок зада. Аз ме;р ну суб; пера;ан нок зада, Он га; алами ме;р бар афлок зада[2, с.90].
Агарчй ин рубой аз забони Ч,амшед накл шудааст, аммо дар рукни садри он сухан аз чониби чонишини шахси якуми чамъ, яъне «мо» меравад. Возех аст, ки агар гуфтор аз чониби шахси якуми танхо баён гардад, вохиди мазкур, яъне "мо" хамвазифаи "ман" мешавад Дар ин чо чонишини "мо" аз номи шахси мутакаллим - Ч,амшед омада, тобиши маъноии дигар касб карда, фурутаниву хоксориро ифода менамояд.Чун Ч,амшед дар ин чо барои пузиш аз маъшук ба гуфтор омадааст, FOлибaн худро мутавозеъ ва камтар нишон медихад ва ба чои "ман" аз чонишини "мо" истифода кардааст.
Ё дар намунаи зер Ч,амшед дар базме маст мешавад ва ба надимаи Хуршед -Шахноз рубой мехонад ва аз ишки Хуршед ба у накл менамояд:
Маликро бода он шаб оташ афрухт Ба Ша;ноз ин рубоиро даромухт:
Рубой
Вацти са;ар аз боги би;ишт омад бод Овард гулеву дар канорам бини;од. Чун зулфи санам ни;ода будам доме Мохtt ба гузор омаду дар дом уфтод[2, с.130].
Чунонки мушохида мешавад, дар порчахои болой рубоихо барои хамачониба ошкор сохтани олами ботинй, вазъияти рухй, равонй ва зехнии кахрамони эпикй кумак намудаанд.
Салмон дар фасли "Ороиши Хуршед барои арус" паи хам хафт рубой овардааст, ки ин силсиларубой чанбаи тасвирию тавсифии кавй дошта, барои шарху тавзехи лавозимаи ороишии кахрамони эпикй омадаанд:
Чу руяш дид ру дар ;озирон кард, К-аз ин хуштар нtt орояш тавон кард. Рухаш дар оина ин назми ширин Шакарро ;амну тyтtt кард талцин:
Рубой:
Эй оина карда дар рухат руйи умед Бар нашм аз ин шуда сия;руд сапед.
Бех з-он набувад, ки дида дузанд он цо К-ойина баробарй кунад бо хуршед.
Чу машшота задаш бар зулф шона, Ба сим ин байтро зад бар тарона:
Аз бас гираху печ, ки зулфи ту намуд Омад шудани шона дар у мушкил буд. Дар халли дацоиц арчи шабхо бинмуд, Аз мушкили зулф шона муе накшуд.
Чу нил хат кашидандаш ба овоз, Бихонд ин байтро бар соз Шахноз:
Рузе, ки фалак хусни туро нил кашид, Чашми бади рузгорро мил кашид. Хуршед, ки у хаст Сулаймони сипехр, Дарвешсифат бахри ту занбил кашид.
Чу бар абруи камон вусма биниход Муганнй бар камонча соз медод :
Руйи ту, к- оташе дар офоц ниход, Бас дог, ки бар синаи ушшоц ниход. Машшота чу чашму тоци абруй ту дид Аз хуш бирафту вусма бар тоц ниход.
Чу омад гамзааш бо мил дар ноз Фуру хонд ин рубой аргунун соз :
Чу(н) мил зи цайби сурмадон сар бар кард Наззораи чашм сурмаи дилбар кард. Худро хицилу сарзада дар гуша кашид Аз дасти бутам хоки сиях бар сар кард.
Чу шуд дар чашми шухаш сурма пайдо Бахорафруз хонд ин назми гарро :
Рубой
Эй хоки дари ту сурмаи дидаи мо Хур аз хаваси хоки рахат чашм ба рох. Бо хоки рахат ки сурма орад дар чашм Цуз мил, ки бод бар сараш хоки сиёх ?
Чу бар барги суман хандид гоза Суманрух зад бар об ин нацши тоза:
Рубой
Аз ранги баёзи руят, эй рашки цамар Дар акси гули цамолат, эй гайрати х(в)ар, Машшотаи рузгор бар руйи уфуц Сурхобу Сапедоб кунад шому сахар [2, c.161-163]. Ин порчаи достон мачмуаи рубоиётест, ки паи х,ам аз руи маъниву мазмун чида шудаанд.Рубоихое, ки онхо дар як мавзуи вохид дар паи якдигар суруда мешаванд, назарияпардозон рубоихои пайваста, мусалсал ё мав;уф гуфтаанд. Хдмон тавр ки мушохида мешавад, бо таваччух ба ин таъриф метавон ин рубоихоро ба силки рубоиёти пайваста нисбат дод. Дар баробари ин х,ар як рубой чун асари хурди гиной баёнгари маънову хадафи хосе аст ва барои шарху маънидоди як мафхум, ки онхо дар байти ;абл аз рубой зикр шудаанд, хидмат менамояд. Чунончй, дар пешбайти ин рубоихо мафохиме чун оина, зулф, нил, вусма, мил,
253
сурма, FOзa, ки дар тазйини нисвон ба кор мераванд, оварда шуда, барои хар як аз онхо рубоие суруда шудааст. Аз ин чо чунин бардошт хам сахех менамояд, ки рубоихо як навъ тавзехи ин абзори тазйинист, ки хамхузурии он вожахо ва зухури дубораашон дар рубоиёт, дар мачмуъ, боиси эчоди равобити устувори байноматнй гардидаанд. Илова бар ин, дар рубоихои порчаи болой равобити муштаракро миёни гурухе аз вожахо,аз кабили оина, рух, чашм, дида, зулф, печ, гирах, шона, машшота, шаб, муй, нил, мил, сурма,сурмадон, сиёх, шом, сахар ва f., бар хасби маънову таносуби лафзй мушохида намудан мумкин аст, ки иртибот ва гуфтугуи миёни матнхоро тавассути санъати муроотунназир таъмин намудаанд.
Сируси Шамисо дар тахкики худ доир ба рубой бахши чудогонаеро тахти унвони "Тубой ва мусикй"[6,а207] чудо намуда, собит намудааст, ки рубой чун жанри хурди лирикй аз ибтидои пайдоиш хамрох бо мусикй хонда мешудааст. Pyбоихое, ки хамрох бо нaFмaхои мусикй бо овози хуш хонда мешуданд, "тарона" мегуфтанд. Вокеан, рубой ба далели эчозу содагй ва лахни хушоханге, ки дорад, барои ба мусикй даровардан хеле муносиб аст. Аз хамин сабаб, хамчун суруд дар жанри мусикии фалак ва дигар навъхои мусикии мардумии точик тавассути асбобхои мусикй хонда мешавад[8].Хоса, дар сурудхои лирикй аз рубоихое, ки дар онхо мавзуъхои ишку мухаббат тараннум шудаанд, истифода мешаванд.Дар достони "Ч,амшед ва Хуршед" низ рубоихое, ки тавассути кахрамонони эпикй хонда мешаванд, aFлaб, бо асбоби мусикй, аз кабили aрFyнyн, чанг, камонча, сим, соз ва f. хамрох аст, ки инро дар пешбайти рубоихое, ки болотар овардем, мушохида карда метавонем.
Иттифокан чойгузинии як жанр бо жанри дигар, аз чумла ба чои рубой овардани дубайтиву Faзaл ва баръаксро метавон дар "Ч,амшед ва Хуршед" мушохида кард, ки ин иштибох, эхтимолан, дар нусхахои хаттй рух дода бошад. Аммо ба назари ин чониб ин хато бояд тавассути тахиягари матн дар нусхахои чопй тасхех мешуд ва ё хадди акал ба адами сиххати онхо ишора мегардид. Масалан, дар поёни фасли "Тасидани Ч,амшед бо Fyломон ва хамрохон" ашъори чахормисраъ зери унвони рубой омадааст, ки он на рубой, балки дубайтист:
Хушо нашме, ки руяш боз бинад Хунук цоне, ки дарди ёр нинад. Канори ёр бинмо то дили ман Каноре аз ;ама олам гузинад [2, c. 58 J.
Агарчи дубайтй бо рубой шабохатхои зиёде дорад, аммо онхо аз назари вазнй аз хам тафовут доранд. Вазни абёти болой хазачи мусаддаси махзуф аст, ки ин вазн хоси дубайтист.
Порчаи зерин, ки дар анчоми фасли "Нома навиштани малик Ч,амшед ба суи Хуршед" рубой унвонгузорй шудааст, аммо ин абёт дар хамин достон, ки дар девони Салмон оварда шудааст"Ду байт шеър"[4,с.723 ] дарч гардидааст:
Расуло, Худоро ба цое ки донtt Чtt бошад, ки аз ман паёме расонtt? На кори расул аст рафтан ба куяш Насимо, ту бархез, ар метавонtt[2, c.110-111].
Абёти болой дар вазни мутакориби мусаммани солим аст, ки вокеан дар ин вазн рубой суруда намешавад.Мусалламан, рубоихо дар авзони бахри хазач суруда мешаванд ва 24 вазн дорандДангоми баррасии ин абёт чунин ба назар расид, ки ин порча Faзaлест, ки танхо чахор мисраи аввал накл шудааст, зеро Faзaл будани ашъори мазкур дар абёти мукаддам ба вузух ишора шудааст:
Ки ин гамномаро ;ен ар тавонед
Бадон мо;и парипайкар расонед.
Чу уду нангро о;анг созед,
Зи цавлам ин газал бар нанг созед [2,c.110J.
Илова бар ин, чустучухои мо дар девони шоир мушаххас кард, ки порчаи фавк, дар вокеъ, бахше аз Faзaли 18 байтии шоир аст, ки тахти № 410 дар девони ашъори Салмон[3^298-299; 4, c.491-492;] мавчуд аст.
Хдмчунин, дар фасли "Дар нома навиштани малик Ч,амшед ба падар" Ч,амшед дар орзуи дидори ватан мисраъхои зеринро месарояд, ки дар нусхаи зери дасти мо ин абёт низ тахти унвони рубой навишта шудааст:
Зи нога; аргунун бардошт о;анг Сароид ин газал дар пардаи нанг:
Pyбоия:
Маро чу ёд зи ёру диёри хеш ояд Х,азор нолаи зор аз даруни реш ояд. Нишаста дар паси зонуи иззатам шабу руз, Худой донад аз ин пас маро чй пеш ояд [2,с.167].
Дар нусхаи дигар аз матни "Ч,амшед ва Хуршед" [7] ин абётро дубайтй овардаанд, ки ин хам хатост. Зеро вазни абёти болой хазачи мусаммани ма;бузи махзуф(мафоилун/ мафоилун/ мафоилун/фаулун) аст, ки ин вазн на рубой ва на дубайтист.Ин чо хам шоир дар байти пешинаи ин "рубой" ошкоро онро газал гуфтааст.
Дар фасли "Берун нишастани Ч,амшед аз Рум ва азми лашкаркашй ба Шом" чахормисраи зер харчанд "рубоия" унвон гузошта шудааст, аммо вазни он рубой нест:
Оё кар аст Зухра, оё кар аст ёро, Аз ман барад ба ёрам ин як сухан ки ёро ? Бустони мо надорад бе талъати ту нуре Эй сарви ноз, боз о, бустони мо биёро [2, с. 150].
Вазни ин ду байт музореи мусаммани ахраб (мафъулу/фоилотун/ мафъулу/фоилотун) аст ва ин далели мухкамест, ки набояд онро рубой донист. Аммо ин абёт дар девони Салмон, ки "Ч,амшед ва Хуршед" низ дар он омадааст, зери унвони дубайтй[4, с.749] сабт шудааст, ки бо таваччух ба вазни он, ба иштибох будани он тардиде нест. Яке аз нуктах,ои мухдми дигар он аст, "Салмон дар бахши рубоиёти девони хеш низ авчи зав;и адабй ва махорати хунарии хешро намоён сохтааст"[4, с.95]. Дар девони ашъори Салмон[3,с.595-607; 4, с.625-639], ки 113 рубоиро фаро мегирад, хеч як аз рубоихое, ки дар "Ч,амшед ва Хуршед" омадаанд, ёфт нашуд. Аз ин чо метавон натича гирифт, ки рубоихо да;и;ан барои хамин достон навишта шудааанд. Бо ин хол Н.Сайфиев таъкид мекунад, ки у як рубоиро дар нусхаи хатии Куллиёти Салмони Совачй, ки дар Музеи Британия махфуз аст, мушохида кардааст [1,с.95].
Лозим ба зикр аст, ки рубоиёти "Ч,амшед ва Хуршед" аз нигохи ;офияву радиф ва вазн хам ;обили таваччуханд. Сирус Шамисо дар тах;и;и хеш доир ба рубой ;айд менамояд, ки шакли аслй ва ;адимии рубой чахор;офиявй аст[6,с.23], ки ин унсури шаклии ;офия рафта-рафта риоя нашуда, рубоихои се;офиявй дар назми форсй точикй афзалият пайдо намудаанд. Аз ин чо танхо ёздах дар сади рубоихои "Ч,амшед ва Хуршед" чор;офиявй хастанд, яъне аз хаждах рубоии достон танхо ду рубой хар чахор мисраи хам;офия дорад. Хдштоду нух дар сади рубоихои достон, хасй, яъне се;офиявй хастанд.Чилу чор дар сад(хашт)-и рубоихои маснавй дорои радифанд. Радифхои рубоиёти достон хамагй феълй("ниход", "кард", "шуд", "накард", "зад", "шавад")буда, якпорчагию ягонагии онхоро таъмин намуда, вазифаи сохториву бадеии ;офияро та;вият мебахшанд. Дар ни^ояти амр метавон гуфт, ки дар рубоихои миёнаи достон аз 24 вазни рубоии назми форсй-точикй танхо дах вазн ба кор рафтааст, ки онхо дар чадвали №1 ;обили мушохида аст:
Цадвали №1.Басомади авзони рубой дар достони "Цамшед ва Хуршед"
№б/т Номи авзон Микдори рубой Дар сад
1. Хдзачи мусаммани ахраби ма;бузи макфуфи мачбуб 5 28
2. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи мачбуб 3 18
3. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи ма;бузи азалл 2 12
4. Хдзачи мусаммани ахраби ма;бузи азал 2 12
5. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи абтар 1 5
6. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи махзуф 1 5
7. Хдзачи мусаммани ахраби макфуфи ахтам 1 5
8. Хдзачи мусаммани ахраби ма;бузи мачбуб 1 5
9. Хдзачи мусаммани ахраби ма;бузи макфуфи ахтам 1 5
10. Хдзачи мусаммани ахраби ма;бузи ахтам 1 5
Хдмон тавр, ки аз ин чадвал пайдост тамоми рубоиёти достон дар шачараи ахраб навишта шуда, авзони хазачи мусаммани ахраби ма;бузи макфуфи мачбуб ва хазачи мусаммани ахраби макфуфи мачбуб корбурди зиёд дошта, баъзе аз вазнхои рубой танхо як бор истифода мешаванд. Аз мачмуи мушохида ва баррасихои болой метавон натича гирифт, ки Салмони Совачй нахустин шоир дар таърихи адабиёти форсй-точикй аст, ки аз рубой ба унвони унсури
ёрирасон ва абзори мухими тасвирсози бадей дар сурудани маснавй истифода кардааст. Дар "Ч,амшед ва Хуршед" 18 рубой ба кор рафтааст, ки хар кадом коркарди услубй, баёнй ва зебоишинохтии хосро дар банду басти сужа ва композитсияи асар анчом додаанд. Рубоихо дар "Ч,амшед ва Хуршед" бо сужаи асар пайванди маъной дошта, аксар вакт эхсосоту холоти кахрамони гиноиро баён мекунанд, ба ошкор намудани афкор, дунёи ботиниву вазъияти равонии онхо кумак карда, аглаб бо асбобхои мусикй, аз кабили аргунун, чанг, камонча, сим, соз ва f. хонда мешаванд.Баъзе аз рубоихо дар достон ба унвони хулоса омада, фикри муаллифро дар ин ё он маврид чамъбаст месозанд. Дар таркиби достони "Ч,амшед ва Хуршед" омадани рубоихо як навъ навоварй дар маснависароии форсй-точикй буда, он дар натичаи омезиши жанрхо сурат гирифтааст. Аммо ин гуна талошхо дар адабиёти форсй- точикй чузъй буда, минбаъд монанди истифода аз Fазал дар маснавй вусъат пайдо накард, бинобар ин дар куруни баъдй наметавон маснавиеро дарёфт, ки дар он аз рубой истифода шуда бошад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Сайфиев, Н. Достонсароии форсу точик дар асри XIV(иборат аз 2 кисм)/Н.Сайфиев.-Душанбе, 1983.-112с.-1 к
2. Совачй, Салмон.Ч,амшед ва Хуршед/Салмони Совачй-Техрон, 1348.-208с
3. Совачй, Салмон.Девон. Бо эхтимоми Мансур Шафак/Салмони Совачй-Техрон, 1367.- 639с.
4. Совачй, Салмон.Девон.Бо мукаддима ва тасхехи Абдулкосими Х^олат/Салмони Совачй-Техрон, Мо, 1371.- 856 с.
5. Точибоев, Ш. F. Fазали истилохй дар таркиби маснавихои асри XIV ва нимаи аввали садаи XV / Ш. F. Точибоев // "Номаи донишгох" -и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров, силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2023. - № 3(76). - P. 221-228. -DOI 10.51844/2077-4990-2023-3-221-228. - EDN WMKPVQ.
6. Шамисо, Сирус. Сайри рубой дар шеъри форсй/ С.Шамисо.-Техрон: Фирдавс, 1374.-392 с.
7. https://ganjoor.net/salman/jamkhor/sh106
8. https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%A0% D1%83%D0%B1% D0%BE%D3%A3
REFERENCES:
1. Saifiev, N. Epic-poem writing of Persian and Tajiks in the 14th century(consisting of 2 v /N.Saifiev.-Dushanbe: Maorif, 1983.-112 p.- 1 v.
2. Sovaji, Salman. Jamshed and Khurshed.-Tehran, 1348.-208 p.
3. Sovaji,Salman.Diwan (poetry).Courtesy of Mansur Shafaq/Salmon Sovaji.-Tehran, 1367.- 639 p.
4. Sovaji, Salman. Diwan (poetry). With an introduction and revision by Abdul Qasim Holat/Salman Sovaji.-Tehran, Mo, 1371.- 856 p.
5. Tojiboev, Sh. Ghazal in masnavi composition of the XIV and first half of the XV centuries/ Sh.Tojiboev//Scientific notes of Khujand State University named after acad.B. Gafurov. Humanities and Social Sciences Series.- 2023. - № 3(76). - P. 221-228.
6. Shamiso, Cyrus. Essay on rubai in Persian poetry / S.Shamiso. - Tehran: Firdavs, 1374.-392 p.
7. https://ganjoor.net/salman/jamkhor/sh106
8. https://tg.wikipedia.org/wiki/% D0%A0%D1%83% D0%B1%D0%BE%D3%A3
