ҒАЗАЛИ ИСТИЛОҲӢ ДАР ТАРКИБИ МАСНАВИҲОИ АСРИ ХIV ВА НИМАИ АВВАЛИ САДАИ XV Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ТДУ8Т

DOI:10.51844-2077-4990-2023-3-221-228

ГАЗАЛИ Тоцибоев Шарифцон Гайбуллоевич, н.и.ф, ИСТИЛОХЦДАР ТАРКИБИ дотсенти кафедраи адабиёти классикии МАСНАВЩОИ АСРИ XIV тоцики МДТ "ДДХ ба номи ВА НИМАИ АВВАЛИСАДАИ XV акад.Б.Гафуров"(Тоцикистон, Хуцанд)

ГАЗЕЛЬ В КОМПОЗИЦИИ Таджибоев Шарифджон Гайбуллоевич, МАСНАВИ XIV И ПЕРВОЙ к.ф.н, доцент кафедры таджикской ПОЛОВИНЫXVВВ классической литературы ГОУ ХГУ имени

акад. Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд)

GHAZALIN MASNAVI Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, candidate of COMPOSITION OF philological sciences, Associate Professor of THEXIV AND Tajik classic literature the department of SEI FIRST HALF OF THE "KSU named after acad. B.Gafurov" XV CENTURIES (Tajikistan, Khujand), E-mail: tsharif@mail.ru Вожа^ои калидй: маснави, газал, омезиши жанрцо, таносуби газал бо маснави, навпардози, маснавщои ошщона, маснавщои таълими ва ирфони

Мацола ба баррасии истифодаи газал дар маснавщои асри XIV ва нимаи якуми садаи XV ихтисос ёфтааст. Хотирнишон мешавад, ки бар асоси навоварщои шоирони маснависарои садаи XIV ва нимаи аввали царни XV чщорчуби суннатии жанрцои адаби шикаста шуда, ба таркиби жанрцои муцташам ба шумумли маснави вуруди бесобицаи жанрцои нисбатан хурди гиной, аз цабили фард, рубои, цитъа, газал ба вуцуъ пайваст, ки дар натица як навъ омезиши жанрцо падид омад. Маснависароёни давраи пажуциши, монанди Ащадии Марогай, Салмони Соваци, Хоцуи Кирмони, Котибии Нишопури, Имоди Фацец, Убайди Зокони , Рукниддин Соини Симнони, Ибни Имод , Ибни Ямин, Ибни Насуши Шерози, Мири Кирмони ва дигарон дар миёни маснавщои хеш муносиб бар вазни манзумацояшон аз як то пащо% газал овардаанд.Тамомигазалмаснавщо бо муцтавоиаслииасарпайвандимаънои дорандва зебоиву цаззобиятикаломишоирро афзуда, архитектоникаимаснавщоро бозцам мустщкамменамоянд Собит мегардад, ки агар то асри Х.IVгазал тащо дар таркиби маснавщои ошщона мушоцида шавад, дар асри ХНУ ва нимаи аввали садаи XV ба сохтори маснавщои таълимиву ирфони низ роц ёфт.

Ключевые слова: маснави, газель, синтез жанров, соотношение газели с маснави, нововведение, любовно-романтические поэмы, учебные и мистические поэмы

Статья посвящена рассмотрению вопроса приведения газели в форме маснави XIV и первой половины XV веков персидско-таджикской литературы. Отмечается, что на основе нововведений поэтов, сочинявших маснави, в XIV и первой половине XV веков были нарушены традиционные рамки литературных жанров, произошло беспрецедентное включение сравнительно небольших лирических жанров поэзии, таких как фард, рубаи, кит'а, газель, в композицию средних жанров, как маснави, в результате чего произошел своего рода их синтез. Поэты периода исследования, писавшие маснави, такие как Авхади Марогаи Салман Соваджи, Ходжу Кирмани, Котиби Нишопури, Имади Факех, Убайд Зокони, Рукниддин Сойини Симнани, Ибн Имад, Ибн Ямин, Ибн Насух Ширази, Мири Кирмани и другие, в своих маснави приводили от одной до пятидесяти газелей в сочетании с метрикой поэмы-маснави. Все газели в маснави связаны с содержанием поэм, так как сюжетная линия или смысловая последовательность маснави проходят через них, они увеличивают красоту и привлекательность слова поэта, усиливают архитектонику поэм-маснави. Доказано, что до XIV века газель наблюдалась только в составе любовно-романтических поэм, но в XIV и первой половине XV века она проникла в структуру дидактических и мистических маснави.

Key words: masnavi, ghazal, synthesis of genres, relationship between ghazal and masnavi, innovation, love and romantic poems, educational and mystical poems

The article is devoted to the consideration of the issue of bringing the gazelle into the form of masnavi of the 14th and first half of the 15th centuries of Persian-Tajik literature. It is noted that, based on the innovations of the poets who composed masnavi, in the 14th and first half of the 15th centuries the traditional framework of literary genres was violated, there was an unprecedented inclusion of relatively small lyrical genres of poetry, such as fard, rubai, kit'a, ghazal, into the composition of middle genres , as Masnavi, as a result of which a kind of synthesis occurred. The poets of the research period who wrote

masnavi, such as Awhadi Maroghai, Salman Sowaji, Khoju Kirmani, Kotibi Nishopuri, Imadi Fakeh, Ubaid Zokoni, Rukniddin Soyini Simnani, Ibn Imad, Ibn Yamin, Ibn Nasuh Shirazi, Miri Kirmani and others, cited in their masnavi from one to fifty ghazals in combination with the metric of a masnavi poem. All ghazals in Masnavi are related to the content of the poems, since the plot line or semantic sequence of Masnavi passes through them, they increase the beauty and attractiveness of the poet's words, and enhance the architectonics of Masnavi poems. It has been proven that until the 14th century, the ghazal was observed only as part of love and romantic poems, but in the 14th and first half of the 15th centuries it penetrated into the structure of didactical and mystical masnavi.

Назми форсй-точикии асрхои XIV- XV бо чустучуи воситахои нави ифодаи нияти муаллиф аз адабиёти асрхои гузашта фарк мекунад, ки ин хам дар сатхи суварй ва хам дар сатхи мухтавой кобили мушохида аст. Кушиши эчоди падидахои наву гайрирасмй дар раванди адабй аз он башорат медихад, ки адибон дар хама давру замон чун ашхоси эчодкор хамеша ба тозачуиву навгуй майл доштанд. Ин гароиши адабй метавонад дар шаклхои гуногун зохир шавад: дар вайрон кардани коидахои расмии адабиёти «дуруст», дар инкори сабки баёни давраи гузашта,дар тагйирот дар системахои услубй, дар омезиши як жанр бо жанри дигар ва гайра. Дар шароити хос онхо метавонанд ба унвони мухаррики асосии тахаввули адабй амал кунанд.

Яке аз чунин падидахои адабй - омезиши жанрхо ва ё овардани як жанр дар таркиби жанри дигар махсуб меёбад, ки ин гуна озмоишхо дар заминаи анвои адабй дар осори манзуми асри XIV ва нимаи аввали садаи XV равшан ба мушохида мерасанд.

Омезиш ё синтези жанрхо мафхумест, ки тамоюли умумии жанрхоро ба ганй ва муттахидшавии хамдигар инъикос менамояд. Мохияти ин падидаи адабй, пеш аз хама гурез аз суннатхо ва чахорчуби маъмулии жанрхо бошад, аз суи дигар бурузи як навъ ибтикори шакливу маъноист, ки хосили он зухури осори омехтажанр аст. Дар чахоруби ин гузор дар асри XIV ва нимаи аввали садаи XVмаснавихое эчод шуданд, ки аз кобилиятхои хунариву шаклии жанрхои дигар истифода менамуданд, ки мо онро дар мисоли истифодаи газал дар маснавй ба тахлил хохем гирифт.

Дар адабиётшиносии муосири точик омузиши газал дар маснавй ба чуз пажухишоти Р.Худоёров[19;20;21] ва баъзе мулохизахо ва ишорахои алохидаи С.Начмиев[11, c.73-74] ва Б.Рахматов[8, с.10-11]. Хднуз ба таври густардаву фарогир мавриди тахлил карор нагирифтааст. Р.Худоёров аввалин муха;;и;ест, ки ин мавзуъро дар шакли рисолаи илмии номзадй мавриди бахс ва баррасй ;арор дода[20],вазифаи худро дар баёни вижагихои асосии шаклии жанри газал, газал дар маснавй:пайдоиш, тавсеъа ва густариши он дар адабиёти форсу точики асрхои Х -XV донистааст. Б.Рахматов бар он назар аст, ки Хочуи Кирмониро "ба хайси аввалин шоире метавон шинохт, ки газали истилохиро ба таври чузъи асосй дар маснавй корбаст кардааст"[8,с.10].Аммо аз тахкики анчомдодаи Р.Худоёров маълум мешавад, ки Айю;й аз аввалин шоиронест, ки дар лобалои маснавии "Варка ва Гулшох"-и хеш муносиб бар вазни манзума дах газали истилохй ба кор бурда, онхоро бо номи «шеър» ёд кардааст[21, с.130]. Фахриддини Гургонй дар достони «Вис ва Ромин» дар 16 маврид аз забони кахрамонхои асосии асаргазал оварда, онхоро «суруд» номидааст. Бино ба иттилои Р.Худоёров Низомй дар чор достони сюжетдораш - «Хусрав ва Ширин», «Лайлй ва Мачнун», «Х,афт пайкар» ва «Шарафнома»ашъори ошиконаро бо номхои «газал», «суруд» ва «нашид» оварда, дар достони «Хусрав ва Ширин» газалхои малхун ва дар достони «Лайлй ва Мачнун» газалхои мусалсалро истифода кардааст. Сурудхое, ки дар достонхои «Шарафнома» ва «Х,афт пайкар» омадаанд, газалхои тавсифй буда, бештар ба касида шабохат доранд. Фаридуддини Аттор дар «Хусравнома», Амир Хусрави Дехлавй дар дохили достонхои «Ширин ва Хусрав», «Мачнун ва Лайлй», «Ойинаи Искандарй», «Дувалронй ва Хизрхон», «^ирон-ус-саъдайн», «Нух сипехр» ва «Мифтох-ул-футух» низ газал овардаанд. Мухаккики номбурд азикр намудааст, ки Амир Хусрав дар «^ирон-ус-саъдайн» 21 газал, дар «Нух сипехр» 9 газали истилохй ва 4 газалро дар шакли маснавй меорад. Инчунин, у дар «Сипехри дувум»-и достон газалхоро аз забони Гуй ва Чавгон меорад, ки ин кори у дар таърихи адабиёти форсу точик собика надошт. Амир Хусрави Дехлавй «^ирон-ус-саъдайн»-ро дар бахри сареи матвии мавкуф навишта, газалхои дар он овардаашро, ки шумораашон 21-то мебошанд, дар хафт бахр ва 16 зихофи он таълиф намудааст. Инчунин, у дар «Нух сипехр» ду навъи газал - газал дар шакли маснавй ва газали истилохиро истифода кардааст, ки шумораи умумиашон 13-то мебошанд. У аввалин шоирест, ки газалхои дохили маснавиашро аз забони ашё (Гуй ва Чавгон) овардааст. Х,амчунин у

мyбтaкир шyдa, хар боби достони «Нух сипехр»-ро дар бахрхои гуногун ва газалхои охири он бобхоро дар бахрхои дигари шеърй овардааст[21, c.132].

Агарчи aдaбпaжyxи мазкур доманаи тахкики хешро то маснавихои асрхои XIV- ХVвaсеъ кардааст, аммо бештар ба бaëнy тахлили чихатхои хоси мaзyъ дар маснавихои то асрхои XIV-XV пардохта, андешахои y дар мавриди истифодаи газал дар манзумахои маснавии куруни мазкур бештар чанбаи ахборй касб намудаанд. Гузашта аз ин, аксар маснавихои ин ахд,аз кабили "Мантик-ул-ушшок"-и Авхадии Марогай, "Ушшокнома"-и Убайди Зоконй , "Хумой ва Хумоюн" , "Гавхарнома"-и Хочуи Kирмонй, "Сaфономa"("Myнис-yл-aброр"), «Мухиб ва махбуб»(«Сй нома»)-и ^тибии Нишопурй, "Kорномa" -и Ибни Ямини Фарюмадй, "Тарикатнома", "Сyxбaтномa" ва «Paвзaт-yл-мyxиббин»(«Дaxномa»)-и Имоди Факех, "Мухаббатнома"-и Ибни Насухи Шерозй, «Paвзaт-yл-мyxиббин»(«Дaxномa»)- и Ибни Имод, «Тухфат-ул-ушшок» («Дахнома») -и Pyкниддин Соини Симнонй, "Pyx-ул-ошикин''-и Шох Шучоъ, "Махбуб-ул-кулуб"("Дахнома")-и Харирй, "Мачмаъ-ул-латоиф"-и Мири Kирмонй,ки дар таркиби онхо газал истифода шудааст, аз назари y дур мондаанд. Хол он ки махз дар хамин ахд газал беш аз пеш чои хешро дар пайкари маснавй дaрмеëбaд ва дар ин замина ба болотарин хадди ташаккулу такомули худ мерасад, ки осори баршумурда гувохи он аст.

Чунон ки мушохида мешавад, яке аз сабабхои густариши корбурди газал дар пайкари маснавй ривочи маснавихои ошикона буд. Зеро дар достонхои ошикона тавсифи ишки самимй, таърифи мухаббати пок, васфи чамолу камоли маъшука, сифату шархи холи ошик, бaëни дарду алами y дар aйëми фироку васл ва ба ин монанд холатхои рухонй ва равонии кахрамонони гиной густурдатар тасвир мешаванд, ки ин хама бо мaвзyи асосии газал- ишк умумият дорад. Ба назари мо, хамин умумияти мaвзyй шоирони маснависаро водор намуд, ки барои муассири сухан ва короии бaëнy тасвир аз газал бахра чуста, онхоро дар замири маснавихои ошиконаи хеш чой бидиханд. Хамчунон ки зикраш рафт аввалин тачрибаи вуруди газал дар маснавй махз дар достонхои ошикона -"Варка ва Гулшох"-и Айюкй ва "Вис ва Pомин"-и Гургонй ба мушохида расид.

З.Сафо,ки дар тасхеху нашри достони "Варка ва Гулшох"-и Айюкй эхтимом варзидааст, бар ин назар аст, ки сабаби вуруди газал дар таркиби ин маснавй аз он иборат буд, ки"дар асли "Варка ва Гулшох", яъне киссаи Урва ва Уфро ба хамон нахв, ки дар маъхази кадими арабй мебинем, бaëни матолиб бо зикри aбëти ошикона ва газалхои хузноваре аз Урва- шоири араб хамрох будааст ва накли достон ба шеъри форсй хар чо, ки ба ин aбëт ва ашъори ошикона, ки хукми газалхои моро дорад, расида як газал дар мдани маснавй гунчонидааст"[1, с.нух]. Ба назари мо, хамин далел боис ба он шуд, ки минбаъд шоирони маснависаро дар достонхои ошикона ба овардани газал пардозанд ва ин падида ба як навъ суннати устувор дар достонхои ошикона табдил ëбaд.

Шоирони ахди мавриди пажухиш дар бахрагирй аз газал дар маснавй ба бозофаринй ва бознамоии тачрибаи шуарои пешиндаст ëфтa бошанд хам, дар ин росто ба ибтикору тозакорихо низ пардохтанд. Чунончй дар достони "Ч,амшед ва Хуршед»-и Салмони Совачй панчох газал ба кор рафтааст. Дар баъзе аз нусхахои достон шумораи газалхо дар маснавй бакоррафта аз 40 то ба 43 адад ба мушохида мерасанд[29].Теъдоди aбëти газалхои дар ин достон корбастшуда аз 3 то 11 ададро ташкил медиханд.Дар хеч яке аз газалхо тахаллуси шоир зикр нашудааст ва дар девони газалдати шоир низ хузури хеч як аз он ба мушохида намерасад^азалхо дар авзону бахри мухталиф буда, танхо вазни се газал бо вазни достон -хазачи мусаддаси махзуф муносиб омадааст.

Салмони Совачй кабл аз дарчи газал бо фардбайте аз овардани он дар замири маснавй бо вожахое чун"газал", "назм","шеър" ва "aбëт" дарак медихад, сипас онро зери сарлавхаи "Ал-газал" ë "Faзaл" [13, с.142, с.151, с.155] накл мекунад. Чунончй:

Санам хайрон дар он гулбаргу шамшод, Ба зери лаб дур(р)и ин назм медод.

Ал-газал

[13, с.76]

Шакар уду шакар бо хам бипарвард, Бад-ин aбëтдуд аз Ч,ам баровард

Ал-газал

[13, с.79]

Хаменолиду дар гам ашк месуфт, Ба зорй ин газал бо хеш мегуфт

Ал-газал

[13, с.50]

Бояд гуфт, ки дар "Ч,амшед ва Хуршед " вожаи "газал" аз гурухи калимоти мутазаккира басомади фаровони истифода дошта, дар мачмуъ 27 бор ба кор рафта, 13 мавриди он пеш аз накли газал истеъмол шудааст. Албатта,д ар асар интарх хамеша пайравй намешавад, вале аглаб ба унвони улгу ё як шакли мутаъориф дар достон риоят мешавад. Чунончй:

Малик ёкути ашк аз дида меронд, Нихон дар зери лаб ин шеър мехонд.

Ал-газал

Эй сабо хезу даме домани хиргах бардор, Гушаи абри никоб аз рухи он мах бардор. Он суманрух ба високи дили мо меояд, Хори ин рох манам, хори ман аз рах бардор. Сад рахат чон ба фидо рафту наяфтод кабул, Менихам бар сари куят сар, аз ин рах бардор. Мебарад боди сахар пай ба сари куйи хабиб, Эй дили хаста, пайи боди сахаргах бардор. Накл кун нукл аз он лаб, на ба вачхе, ки бувад Огах он наргиси савдозада ногах, бардор [13,с.63-64].

Чунон ки дида мешавад, газалхо дар "Ч,амшед ва Хуршед" аз назари мазмун ба хатти сужаи достон алокаманд буда, баёнгари вазъи кахрамони гиной ва ифодагари эхсосоти ошикона буда, танхо бо тарзи кофиябандй ва вазн аз маснавй тафовут доранд.

Корбурди вожаи газал дар достони Салмони Совачй ба гунаест, ки вай бархе аз фусули "Ч,амшед ва Хуршед"- ро бо иборати "Тазал гуфтани..." ном бурдааст. Масалан, "Тазал гуфтани Шаккар аз забони Ч,амшед"[13, с.69, с.85], "Fазал гуфтани Бахорафруз дар чавоби Шаккар"[13, с.86] аз унвонхои баъзе аз фаслхои асар аст. ^ахрамонони асар гохе ба хамдигар бо газал хитоб мекунанд ва бо газал посух медиханд.

Ногуфта намонад, ки ба чуз газал дар ин достон бист байти муфрад, як дубайтй, шонздах рубой, нуздах китъа низ ба кор рафтааст. Шояд хеч як шоире ба ин андоза аз колабхои дигари шеърй дар лобалои маснавй истифода накарда бошад, ки дар ин кор Салмон зиёдаравй кардааст.

Мутолиа ва ошной бо маснавихои асрхои XIV- XV нишон дод, ки газал дар достонхои ошикона на танхо барои баёни холоти рухониву равонии кахрамонхои лирикй, балки ба унвони абзори ёрирасон барои баёни андешаи шоир низ хизмат намудааст. Чунончй Хочуи Кирмонй дар кисмати мукаддамотии маснавии "Хумой ва Хумоюн", яъне пеш аз огози достон, пас аз фасли "Дар собикаи назми китоб" як газали ёздахбайтй овардааст, ки ин аносир дар достонхои ишкии то замони у ба чашм намерасад. Хочу дар абёти хотимавии сабаби назми китоб байти

Махи мутриб он парда огоз кард, Бар оханги у ин газал соз кард [8, с.354].

-ро суруда, баъдан бо унвони "Газале, ки иншод карда шуд, ин аст" як газалбо вазни маснавй - мутакориби мусаммани махзуф овардааст[8, 355], ки охангй мадхй дорад [8, е.11]. Хамчунин дар кисмати мукаддимаи "Ч,амшед ва Хуршед»-и Салмони Совачй низ як газали ёздахбайтй дарч гардидааст[8, с.7], ки ин чо хам газал чанбаи мадхй касб кардааст. Дар баъзе аз сарчашмахо ин газал дар 10 байт омадааст[26].

Дигар аз далоили густариши бемайлони истифода аз газал дар маснавихои давраи пажухиши мо ривочи бесобикаи манзумахои дахномаву синома дар ин давра аст, ки хамагй дар колаби шеърии маснавй нигошта шудаанд. Шоёни зикр аст, ки пажухишгарон дахномаро навъе аз ашъори гиной ва ё гунае аз маснавихои ошикона донистаанд, ки дар онхо дахнома ба тартиби як дар миён байни ошик ва маъшук радду бадал шуда, дар миёни номахо газале низ дарч мешуд. Аз дувоздах маснавии мавчуд дар адабиёти форсй-точикй, ки комилан ба меъёрхои таъинкунандаи дахномахо созгор хастанд[22, с.9 ], дахтояш дар давраи пажухиши мо навишта шудаанд, ки ин теъдод баёнгари пешрафти бесобикаи ин навъ маснавихо дар давраи мазкур аст. Маснавихои "Мантик-ул-ушшок"-и Авхадии Марогай, "Ушшокнома"-и Убайди Зоконй, «Равзат-ул-мухиббин»(«Дахнома»)-и Имоди Факех, «Мух,иб ва махбуб»(«Сй нома»)-и Котибии

Hишoпypй "Myxaббaтнoмa"-и Ибни Hacyxи Пepoзй, «Paвзaт-yл-мyxиббин»(«Дaxнoмa»)- и Ибни Имoд, «Tyxфaт-yл-yшшo;» («Дaxнoмa») -и PyкниддинCoини Cимнoнй, "Pyx-yл-oши;ин"-и nox Пу^ъ, "Maxбyб-yл-к;yлyб"("Дaxнoмa")-и Xдpиpй, «Myx^ вa мaxбyб»(«Cй нoмa»)-и Иxтиëp, ки дaxнoмa(cинoмa) xacтaнд, дap тapкиби xyд Faзaл дopaнд. Дap дaxнoмa(cинoмa)-xo Faзaлxo бeштap кopкapди нoмaй дopaнд, яънe Faзaл дap дoxили нoмaи мaъшy; бa oши; вa ë oши; бa мaъшy; гyнчoнидa шyдa, xaмeшa aз нaзapи вaзн 6O вaзни дoстoн бapoбapaнд.

Aвxaдии MapoFaй дap мaснaвии дaxнoмaи "Maнтик;-yл-yшшoк;"[10]дax Faзaл 6O вaзни мaснaвй oвapдaaст. Maзмyни мaтлaи aксapи Faзaлxoбo aбëти пeшини мaснaвй сoзгop бyдa, тиб;и мyшoxидaи мo Faзaлxoи дap"Maнтик;-yл-yшшoк;"иpoaшyдa дap дeвoни Faзaлиëти Aвxaдй дидa нaмeшaвaнд вa шoиp ин Faзaлxopo мaxсyс бapoи xaмин мaснaвй э^д нaмyдaaст.

"Ушшoк;нoмa"-и Убaйди 3oкoнй [4] б Faзaл дopaд, ки 4 Faзaл aз xyди cyxarnap вa ду Faзaли дигap aз шoиpи дигap aст[15,c.57].Haвгoнии кopи Убaйди 3oкoнй дap oвapдaни Faзaл дap тapкиби мaснaвй дap oн зoxиp мeшaвaд, ки y дap Faзaлxoи xyд 6o pиoяи вaзни мaснaвй бaйти тaxaллyс зикp мeкyнaд, ки дap Faзaлмacнaвиxoи пeшин вучуд нaдoштaнд[24,c.149].

Хдмчунин дap ин мaвpид У.Юсyфoв ишopa мeнaмoяд, ки Убaйд '^ap бapoбapи Faзaлxoи xeш Faзaлxoи Xyмoмpo низ дap миëни мaснaвии xyд гун^иш дoдaaст, ки чунин кopбypди сyxaнвapoни дигap дap тapкиби мaснaвй низ як нaвъ нaвoвapй бa шyмop мepaвaд"[24, c.150].Бappaсии мaснaвии сyxaнвapи Кдзвинй сoбит нaмyд, ки Faзaлxoи мyндapич дap "Ушшoк;нoмa" 6o aндaкe тaFЙиp дap дeвoни aшъopи Убaйд низ вoмexypaнд[15, с.58].

Дap «Paвзaт-yл-мyxиббин»(«Дaxнoмa»)-и Имoди Фaк;ex [5] низ дax Faзaл бap вaзни мaснaвй oвapдa шyдa,тaмoми Faзaлxo 6o мaзмyни acap иpтибoт ëфтa, бaйни Faзaлy мaснaвй бa чуз к;oфиябaндии oн дигap тaфoвyт бa мyшoxидa нaмepacaд. Дap ин мacнaвй дap бapoбapи Faзaл бoз дax бaйти мyфpaд(фapд) низ бa кop paфтa, ки бaъд aз Faзaл вa ë теш aз фacли "Taмoмии cyxaн" oмaдaacт.

Aз мacнaвиxoи дигapи дaxнoмa, ки дap бaтни xyд Faзaл Fyнчoиш дoдaacт,"Myxaббaтнoмa"-и Ибни ^с^и Пepoзй[18]мaxcyб мeëбaд, ки дap oн 10 Faзaл oмaдaacт. 3epo тиб;и cyннaти мaъмyли дaxнoмaнaвиcй дap дaxнoмaxo дoxили дax нoмa мyтaнocибaн дax Faзaл oвapдa мeшyд, ки ин шyмopapo Ибни Hacyx дap мacнaвии xeш pиoят нaмyдaacт.

Хдмчунин дap мacнaвии «Paвзaт-yл-мyxиббин»(«Дaxнoмa»)- Ибни Имoд[2], ки coxтopи oн бapгиpифтa aз "Maнти;-yл-yшшo;"-и Aвxaдии MapoFaй, яъш шoмили нoмa вa пaëм, дapчи Faзaл, тaмoмии cyxaн, бypдaни caбo пaëмpocт, дax Faзaл oвapдa шyдaacт. Myaллифи «Paвзaт-yл-мухиббин» xapчaнд дap coxтop бa"Maнтик;-yл-yшшoк;" нaзap дopaд, aммo бapxилoфи Aвxaдй бa oвapдaни xикoëт тaвaччyx нaдoштaacт. Ибни Имoд дap мacнaвии xyд тaнxo дap як мaвpид xикoят oвapдaacт.

Дap «Tyxфaт-yл-yшшo;» («Дaxнoмa»)-и Рукниддин Coини Cимнoнй[12] вa "Maxбyб-yл-к;yлyб"("Дaxнoмa")-и Xдpиpй[23] aдaди Faзaлxoи мyндapич ëздaxтoaнд, ки инpo мeтaвoн як нaвъ ибтикopи шoиpoни дaxнoмacapo мaxcyб нaмyд.Гyзaштa aз ин Рукниддини ^ин шyмopaи нoмaxopo дap мacнaвии xeш тo бa пoнздax aдaд pacoнидaacт. Дap мacнaвии дaxнoмaи "Pyx-ул-oши^ин"-и nox Пу^ъ шyмopaи нoмaxo pиoят шyдa бoшaнд xaм, aдaди Faзaлxo кaм кapдa шyдaacт. Дap ин мacнaвй xaмaгй шaш Faзaл ^й гиpифтaacт. Дap «Myxиб вa мaxбyб»(«Cй нoмa»)-и Koтибии Hишoпypй[9]cй Faзaл вучуд дopaд, ки xaмaгй мyтaнocиб 6o вaзни мacнaвй -xaзaчи мycaддacи мaxзyф(мaк;cyp) acт.Faзaлxo як aндap миëн бaйни oшик;y мaъшyк;(Myxиб вa Maxбyб) paддy бaдaл мeшaвaнд. Бa чуз ду Faзaл бaк;ия aз paдиф oзoдaнд вa бa чуз як Faзaли чaxopбaйтй бoк;имoндa дopoи танч бaйтaнд.

Macнaвии «Myxиб вa мaxбyб» шoиpи нoшинoxтaи нимaи aввaли acpи XV Иxтиëp[3], ки шoмили ей Faзaл acт, зepo дaxнoмa(cинoмa)-xoи acлй тapxи якcoн вa coxтopи ягoнa дopaнд.

Дap мacнaвиxoи oшик;oнa, aз чyмлa дaxнoмa(cинoмa)-xo, ки к;axpaмoнxoи acocиaшoн oши; вa мaъшyк;aнд, Faзaл бaйни ду ;axpaмoн paддy бaдaл мeшaвaд вa дap aкcap вa;т бapoи ифoдaи эxcocxoи ^лбй вa мyxaббaти oнxo xизмaт мeкyнaд.Bo;eъaн, чун мyxтaвoи acocии дocтoнxoи иш;й бaëни aвoтиф вa poзy нoзи oши;oнa acт, бeштap aз Faзaл aнвoи дигapи шeъpй нaмeтaвoнaнд ин мaзoминpo фapo бигиpaд. Гyзaштa aз ин Faзaлxo дap ин нaвъ мacнaвиxo бapoи бeштap бoз нaмyдaни зyxypoти paвшaни эxcocoт, pyxия вa фикpxoи шaxcиятxoи дocтoнй вa 6O зapypaти мaзмyни acocии acap та;л шyдaaнд.

Aгap шoиpoни acpxoи пeш Faзaлpo yмдaтaн дap чaxopчyби дocтoнxoи oши;oнa, xaмocию тaъpиxй бa кop мeбypдaнд, дap acpи XIV вa нимaи aввaли XV Faзaл дap бaдaнaи мacнaвиxoи

омузишиву ирфонй низ рох ёфт. Имоди Факех дар боби охири "Сухбатнома"-ихеш "Дар одоби муганниён" бо таваччух ба мазмуни асар пас аз овардани кисмати назарии мамлу аз истилохоти мусикй газали хафтбайтиеро, бо зикри тахаллуси Имод,низ дохил кардааст[6, с145-146]Гуфтанист, ки бори аввал аст, ки газал дар баробари манзумахои ошикона ва дахномаву синомахо дар маснавихои таълимй низ рох ёфтааст, ки ин яке аз ибтикороти Имод ба хисоб меравад.Пас аз у хамчунон Мири Кирмонй дар фасли"Дар сифати ишку ишкбозй ва ошик"-и маснавии таълимии"Мачмаъ-ул-латоиф" 4 газалро чой додааст[7, с.62-65]. Дар ин чо хам чун мавзуи аслй - шархи ишку ишкбозй ва баёни холати ошик аст, шоир лочарам барои бехтар боз намудани мохияти масъала аз газал, ки мавзуву мундаричааш ишк аст, суд чустааст. Хар чахор газал бар вазни худи маснавй буда, бо зикри тахаллуси Мири Кирмонй дар мактаи он омадаанд.Тартиби омадани газал^.Г,П,П,ГУ)-хоро дар инфасли маснавй(М) бо шумораи абёташон баъди хатти каср(/)ба ин тарх аст:

М(10)^Г.Ь/9 М(11)^Г.Ш /11^М(10)^Г.1У/10

Чунонки мушохида мегардад, Мири Кирмонй дар ин фасл масъалаи назариро дар шакли маснавй баён намуда, ин масъаларо бо газале таквият мебахшад ва хамзамон дар баробари ин хама таносуби абёти маснавй ва газалро то хадди лозим риоя намуда, бо ин кор эчоз ва мувозинати дохилии фасли мазкурро таъмин намудааст.

"Гавхарнома"-и Хочуи Кирмонй дорои нух газал бар вазни худи маснавй аст. Вижагиигазалиёти "Гавхарнома" аз он иборат аст, ки матлаи газалхо бо абёти пеш аз он аз нигохи маъно иртиботи кавй доранд, ки ин пайванди маъной архитектоникаи маснавиро боз хам мустахкам ва наздик менамояд. Fазали аввали маснавй, ки ба дуои яке аз вузарои хонадони Инчу - Бахоуддин Махмуд,вазири Амир Муборизуддин ихтисос ёфтааст,аз нигохи мухтаво ва мазмун камтар ба газали истилохй наздик аст, он факат аз лихози шаклйчавобгуи талаботи жанрии газал аст. Дар ин газал чумлаву иборотиз иёди дуъоия афзалият дошта, махз онхо бори маънй мекашанд. Ин аносири лафзйонроаз лихози дарбаргирии мавзуъ аз газали истилохй дур вабештар ба касидаи мадхй наздик менамояд. Бо вучуди ин хама, он зери унвони "Тазал дар дуои давлати махдумсохиби осафтадбир, вазир ибн ал-вазир ибн ал-вазир, лозол Бахоу-л-мулки ва-д-дин"омада,бозгуи он аст, ки ин газал дуъоест дар хакки Бахоуддин Махмуд[8, с.279].

Хадафи хама газалиёти "Гавхарнома",ба чуз аввалй, таъйиди назари шоир дар ин ё он маврид буда,хама онхоба чуз газали дуоия, нухбайтй хастанд, Fазали дуоияи Бахоуддин ягона газалиёздахбайтии маснавист. Хамчунин хама газалхо, ба чуз газали хаштум [8, с.308] дорои радифанд. Ибни Ямин дар маснавии "Корнома"[16]бо таносуби вазниумумии асар як газали дахбайтаи худро бо зикри тахаллус овардааст. Аз руи мушохидахои мо мушаххас шуд, ки ин газалмаснавй дар девони газалиёти шоир гунчонида нашудааст ва он махсус барои хамин асар эчод гардидааст[16, с.210]. Ногуфта намонад, ки дохил намудани газал дар сохтори маснавихо ба зебой ва чаззобияти каломи шоир меафзояд ва лахни каломро танаввуъ мебахшад.

Вуруди бесобикаи газал ба батни маснавихои ин давра аз як су бахри танаввуъ ва чозибияти хоси ин навъи шеърй мусоидат намояд, аз чониби дигар гувохи он аст, ки дар асрхои XIV ва XV газал аз шаклхои шеърии писандидаи суханварони форсу точик будааст, ки хатто марзхои жанрхоро. убур намудааст. Дар айни хол бадехист, ки дар асоси навпардозихои шоирони маснависарои асрхои XIV ва нимаи аввали асри XV марзи жанрхои адабй шикаста шуд, кидар натича як навъ синтези жанрхо ба вучуд омад. Жанрхои нисбатан хурди лирикй, аз кабили фард, рубой, китъа, газал ба маснавии ин ахдбеш аз пеш рох ёфтанд. Албатта, вурудигазал ба маснавй кабл аз давраи пажухиши мо кобили мушохида аст, аммо дар куруни XIV ва XV ин падида ба болотарин хадди ташаккулу такомули худ мерасад ва вижагихои шакливу маъной пайдо мекунад,ки тахлилу андешахои болой гувохи он аст. Агар дар маснавихои то асри XIV газал маъмуланбидуни тахаллус ба пайкари достонхо гунчонида мешуд, дар ин давра маснавихое падид омаданд, ки шомили газали тахаллусдор буданд.Бидуни ин газалхои шоирони дигарниз шомили бархе аз маснавихои ахди мазкуршуданд. Убайди Зоконй дар маснависароии ин ахд мубтакири хар ду шеваи газаловарй буд, кишеваи аввал аз чониби суханварони маснавипардози минбаъдаидома дода шуд, аммо шеваи дуюм ба истикбол ру ба ру нашуд.Гуяндаи газал дар маснавихои ишкй асосан ошик ё маъшук аст. Fазалхо дар ин кабил маснавихо аксаран ба унвонимуколамаи ошикона истеъмол мешаванд. Аммо дар маснавихои таълимиву ирфонй газалхо голибан барои тасдики фикри суханвар ва гузариш аз як мавзуъ ба мавзуи дигар накл мешаванд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Айю;й. Вар;а ва Гулшох. Ба эхтимоми Забехулло Сафо/Айю;й.-Техрон,Интишороти Донишгохи Техрон, 1343.-135 с.

2. Ибни Имоди Хуросонй. Равзат-ул-мухиббин(Дахнома).Тасхехи Саид Нафисй.-Техрон, 1314.179 с.

3. Ихтиёр.Мухиб ва махбуб.Тасхехи Ахмадризо Ялмахо.- Дахо;он, 1390.- 198с.

4. Зоконй, Убайд. Осор. Бо тасхщ, ва мукаддимаи Ч,обул;о Додалишоев.Зери назари Асгари Ч,онфидо ва Аълохон Афсах,зод/У.Зоконй.- Душанбе: Дониш, 1991.- 212 с.

5. Кирмонй, Имоди Фа;ех.Маснавихо.Тасхехи Мухаммадризо Сарфй ва Дориюши Козимй/И.Кирмонй.- Кирмон, 1380.- 328 с.

6. Кирмонй, Имоди Фа;ех. Панч ганч.Тасхехи Рукниддини Хумоюнфаррух.- Техрон, Интишороти Донишгохи миллии Эрон, 1356.- 432 с.

7. Кирмонй, Мир.Куллиёт.Тасхехи Вахид Канбарии Наниз ва Ромин Нафисй-Техрон, Сухан,1397.-386с.

8. Кирмонй, Хочу. Хамса. Тахиява тавзехи Б.Рахматов, О.О;илов ва Ш.Олимова /ХочуиКирмонй.- Хучанд:Хуросон, 2017.- 880 с

9. Котибй, Шамсиддин Мухаммад ибни Абдулло.Куллиёти Котибй.Нусхаи хаттии № 2615/3 Китобхонаи Маркази асноди Мачлиси Шуро.- С.169.- 255.

Ю.Марогай, Авхадй.Куллиёти девон. Тасхехи Саид Нафисй.-Техрон: Амири кабир, 1340.-

11.Сайфиев, Н. Достонсароии форсу точик дар асри XIV(иборат аз 2 ;исм)/Н.Сайфиев.-Душанбе, 1983.-112с.-1

12.Симнонй, Рукниддин ибни Соуниддин.Тухфат ул-ушшо;.Нусхаи хаттии № 4751/6, Китобхонаи Малик

13.Совачй, Салмон.Чдмшед ва Хуршедю-Техрон, 1348.-208с.

14.Таджибоев, Ш. Г. Тааммуле дар "Сухбатнома"- и Имоди Фа;ехи Кирмонй / Ш. Г. Таджибоев // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2009. - № 1(17). - С. 38-47. - EDN KZTXPR.

15.Точибоев, Ш. F. Вижагихои сохторй ва гоявию бадеии "Ушшо;нома"-и Убайди Зоконй / Ш. F. Точибоев // "Номаи донишгох" -и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров, силсилаиилмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2022. - No. 1(70). - P. 53-62. -DOI 10.51844/2077-4990-2022-1-53-62. - EDN PJABJW.

16.Точибоев, Ш. F. Сохтор ва мухтавои маснавихои Ибни Ямини Фарюмадй / Ш. F. Точибоев // "Номаи донишгох" -и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик Б^афуров, силсилаиилмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2023. - No. 1(74). - P. 203-211. - DOI 10.51844/2077-4990-2023-1-203-211. - EDN JMAUSB.

17.Фарюмадй, Ибни Ямин.Девони ашъор.Бо тасхех ва эхтимоми Хусайналии Бостонирод/И.Я.Фарюмадй.-Техрон, Китобхонаи Саной, 1344.-734 с.

18.Форсй, Ибни Насух.Мухаббатнома. Нусхаи хаттии № 4925/14, Китобхонаи Малик

19.Худоёров, Р.С. Газель в маснави: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук: 10.01.03 - Литература народов стран зарубежья [таджикская литература]/ / Р.С. Худоёров.- Душанбе, 2009.- 20с.

20.Худоёров Раджабали Сараевич. Газель в маснави : X - XV вв. : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.01.03 / Худоёров Раджабали Сараевич; [Место защиты: Ин-т яз. и лит. им. Рудаки. АН Респ. Таджикистан].- Душанбе, 2010.- 165 с.

21.Худоеров, Р.С.Газел в месневи "Лайли и Меджнун" Абдуррахмана Джами / Р.С.Худоеров // Вестник Курган-тюбинского государственного университета имени Носира Хусрава. - 2014. - № 3(29). - С. 62-68..

22.Хуросонй, М.Тахлили дахномахои адаби форсй аз дидгохи анвои адабй/М.Хуросонй,Ф.М.Довудй//Матнпажухии адабй.-1390(2012).-№15 50).-С.9-36.-https://sid.ir/paper/91053/fa

23.Харирй. Махбуб-ул ;улуб. Нусхаи хаттии № S.p. 1531/2, Китобхонаи милли Фаронса( Париж)

24.Юсуфов, У.А.Навгарой дар сохтори маснавй/У.А.Юсуфов//Паёми донишгохи омузгорй.-2020.-№ 4(87).-С.146-151.

25.www.isna.ir/news/1401032517812

26.https://fa.wikipedia.org/wiki

27.https://ganjoor.net/salman/jamkhor/sh7

28.https://fa.wikipedia.org/wiki

29.https://www.cgie.org.ir/fa/article/240463/

REFERENCES:

1. Ayyuqi. Varqa and Gulshah. By the Zabihollah Safa efforts/ Ayyuqi.-Tehran, Tehran University Publications, 1343(1964).-135 p.

2. Ibn Imad Khurasani. Ravzat-ul-Muhibbin (Dahnama). Edited by Said Nafisi. - Tehran, 1314

3. Ekhtiar .Moheb va Mahboub. Edited by Ahmadreza Yalmaha. - Dahakon, Dehaghan: Islamic Azad University Dehaghan Branch, 1390.

4. Zokoni, Ubaid. Collection of works.. Corrected and introduced by Jobulqo Dodalishoev. Under the editorship of Asghari Jonfido and Alokhon Afsahzod / U. Zokoni. - Dushanbe: Knowledge, 1991. - 212 p.

5. Kirmoni, Imod.Poems. The revision of Muhammadrizo Sarfi and Doriyuoshi Kazimi/I.Kirmoni.-Kirmon, 1380.-328 p

6. Kirmani, Imodi Fakeh. Five Treasures(Panj ganj) Edited by Rukniddin Humayunfarrukh.- Tehran, Publication of the National University of Iran, 1356.- 432 p.

7. Kirmani, Mir. Collection of works. Edited by Vahid Kanbari Naniz and Romin Nafisi- Tehran, Sukhan, 1397.-386 p.

8. Kirmani, Khoju. Khamsa. Prepared and explained by B. Rakhmatov, O. Oqilov and Sh. Olimova/Khojui Kirmoni. - Khujand: Khurason, 2017. - 880 p.

9. Katebi, Shamsiddin Muhammad ibn Abdullah. Collection of works.Manuscript No. 2615/3 Library of the Council Assembly Documents Center. - P. 169. - 255.

10. Marogai, Avhadi. Collection of poems(Kullyyat devan). Edited by Said Nafisi.-Tehran: Amir Kabir, 1340

11. Saifiev, N. Epic-poem writing of Persian and Tajiks in the 14th century(consisting of 2 v /N.Saifiev.-Dushanbe: Maorif, 1983.-112 p.- 1 v.

12. Simnani, Rukniddin ibn Souniddin. Tuhfat ul-ushshaq. Manuscript No. 4751/6, Malik Library

13. Sovaji, Salman. Jamshed and Khurshed.-Tehran, 1348.-208 p.

14. Tojiboev, Sh.Cogitations on the mesnevi of Imodi Fakehi Kirmoni's "Suhbatnoma"/Sh.Tojiboev// Scientific notes of Khujand State University. Academician B. Gafurov. Humanities and Social Sciences Series.- 2009.- № 1(17).- P. 38-47.

15. Tojiboev, Sh. Compositional and ideological-belles-lettres peculiarities of "Oshagh Nameh" by Ubayd Zokoni /Sh.Tojiboev// Scientific notes of Khujand State University. Academician B. Gafurov. Humanities and Social Sciences Series. - - 2022. - No. 1(70). - P. 53-62.

16. Tojiboev, Sh.Structure And Contents Of Ibn Yamin Faryumadi's Masnavis/Sh.Tojiboev// Scientific notes of Khujand State University. Academician B. Gafurov. Humanities and Social Sciences Series.- 2023. - No. 1(74). - P. 203-211.

17. Faryumadi, Ibn Yamin. Divan of poems. With the correction and efforts of Husainali Bostonirod/I. Ya. Faryumadi.-Tehran, Sana'i Library, 1344.-734 p.

18. Farsi, Ibn Nasuh. Love letter. Manuscript № 4925/14, Malik Library

19. Khudoyorov, R.S. Gazelle in Masnavi: abstract of a dissertation for the degree of candidate of philological sciences: 01/10/03 - Literature of the peoples of foreign countries [Tajik literature]/ / R.S. Khudoyorov. - Dushanbe, 2009. - 20 p.

20. Khudoyorov Rajabali Saraevich. Gazelle in Masnavi: X - XV centuries. : dissertation ... candidate of philological sciences: 10.01.03 / Khudoyorov Rajabali Saraevich; [Place of protection: Institute of Languages. or T. them. Rudaki. AN Rep. Tajikistan].- Dushanbe, 2010.- 165 p.

21. Khudoyorov, R.S. Gazel in the mesnevi "Laili and Majnun" by Abdurrahman Jami / R.S. Khudoerov // Bulletin of Kurgan-Tube State University named after Nosir Khusrav. - 2014. - No. 3(29). - p. 62-68.

22. Khorasani, M. Analysis of Dah-nameh (Ten letters) in Persian Literature from a Literary Genre Perspective/ M. Khorasani,M.F.Dovudi// Literary Text Research.- 2012.- №15 (50).- P. 9-36.

23. Hariri. Mahbub-ul-Qulub. Manuscript No. S.p.1531/2, National Library of France (Paris)

24. Yusufov U.A. Innovation in Masnavi Structure / U.A. Yusufov // Message of Pedagogical University. - 2020. -No. 4(87). - P. 146-151.

25. www.isna.ir/news/1401032517812

26. https://fa.wikipedia.org/wiki

27. https://ganjoor.net/salman/jamkhor/sh7

28. https://fa.wikipedia.org/wiki

29. https://www.cgie.org.ir/fa/article/240463/