ВИЖАГИҲОИ СОХТОРӢ ВА ГОЯВИЮ БАДЕИИ “УШШОқНОМА”-И УБАЙДИ ЗОКОНӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ТДУ 8Т1

DOI:10.51844-2077-4990-2022-1-53-62

Тоцибоев Шарифцон Fайбуллоевич,

н.и.ф.,дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров"(Тоцикистон, Хуцанд) Таджибоев Шарифджон Гайбуллоевич, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ "ХГУ имени академика Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд) Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classic literature under the SEI "KhSU named after academician B.Gafurov "(Tajikistan, Khujand), E-mail: tsharif@mail.ru

Вожа^ои калиди: Убайди Зоконй, " Ушшоцнома", маснавии гиной, газал дар маснавй, пайгоми ошиц ба маъшуц

Мацола ба баррасии хусусиятцои таркибй, гоявй ва бадеии маснавии "Ушшоцнома"-и Убайди Зоконй ихтисос ёфтааст. Тазаккур меравад, ки "Ушшоцнома " дар цолаби дацнома ва ё синомацои манзуми адабиёти форсй-тоцикй навишта шуда, дар он аз тавсифи ишц, цоли ошицу маъшуц, гуфтугуи байни ощо, мудохилаи рацибон, беэътибории маъшуц ба ошиц сухан меравад. Аммо бархилофи дацномаву синомацо дар "Ушшоцнома" номае байни ошицу маъшуц додугирифт намешавад, балки пайгоми онцоро уцоб ва боди сабо ба цам мерасонанд. Хаводису иттифоцоте, ки дар роци ишц байни ошиц ва маъшуц рух медицад, тавассути ровй, яъне худи Убайд, баён мешавад. "Ушшоцнома" аз 33 бахш иборат аст, ки 6 бахши он дарбаргирандаи газал аст. Аз вижагицои сохторию навоварии ин манзума дар овардани газал ин аст, ки дар он баробари чор газали Убайд, ду газали Хумоми Табрезй ва чанд абёти Низомии Ганцав низ ахз шудааст . Дар цараёни тацлили маснавй маълум шуд, ки анцоми маснавй цам нав аст, яъне маснавй ба хонандаи худ паём намедицад, ки ошицу маъшуц баъди цицрон ба васли цам мерасанд ё на, поёни манзума боз аст. Яке аз вижагицои цунари суханпардозии Убайд дар маснавй истифодаи зиёди санъати тацнис, тансиц-ус-сифот ва тарсеъ мебошад. Омузиши "Ушшоцнома" нишон медицад, ки он дар заминаи навоварицои шоирони асри XIV дар фанни маснависарой ба зуцур омадааст.

Ключевые слова: Убайд Зокони, «Ушшак-наме», лирическая поэма, газель в месневи, послание влюбленного к возлюбленной

Статья посвящена рассмотрению структурных, идейных и художественных особенностей месневи «Ушшак-наме»( «Книга влюбленных») Убайда Зокони. Отмечается, что «Ушшак-наме» написана по мотивам тех персидско-таджикских лирических поэм, содержание которых состоит из обмена десятью или тридцатью письмами между влюбленными. В основу композиции поэмы положено описание любви, отношений между влюбленным и возлюбленной, разговоров между ними, вмешательства соперников, равнодушия любовника к любовнице. Однако, в отличие от вышеназванных поэм, в «Ушшак-наме» влюбленный и возлюбленная письмами не обмениваются, а их послание передается посредством орла и ветра. Описывается череда событий, произошедших на пути любви между влюбленным и возлюбленной, которая повествуется через нарратора, самого поэта. «Ушшак-наме» состоит из тридцати трех разделов, шесть из которых содержат только газели. Подчеркивается, что одной из новаторских и структурных особенностей этой поэмы является введение газели в композицию месневи, поэт наряду с четырьмя своими газелями использовал две газели поэта XIII века Хумама Табрези и несколько бейтов Низами Гянджеви. Указывается на отсутствие в месневи концовки, то есть автор не доносит до своих читателей, воссоединятся ли влюбленный и возлюбленная после разлуки, у поэмы открытый финал. Отмечается широкое использование средства художественной выразительности - таджниса, тансик-ус-сифата и тарсеъ, что является одной из особенностей поэтического мастерства Убайда Зокони в месневи. Изучение «Ушшак-наме» показывает, что возник на основе нововведений персидско-таджикских поэтов XIV века в поэмосложении.

ВИЖАГЩОИ СОХТОРИ ВА ГОЯВИЮ БАДЕИИ "УШШОЩОМА"-И УБАЙДИ ЗОКОНИ

КОМПОЗИЦИОННЫЕ И ИДЕЙНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ «УШШАК-НАМЕ» УБАЙДА ЗОКОНИ

COMPOSITIONAL AND IDEOLOGICAL-BELLES-LETTRES PECULIARITIES OF "OSHAGH NAMEH" BY UBAYD ZOKONI

Key words: Ubayd Zokoni, "Oshagh nameh", lyric poem, ghazal in mesnevi, message from lover to his beloved

The article dwells on structural, ideological and belles-lettres peculiarities of mesnevi "Oshagh nameh " by Ubayd Zokoni. It is underscored that "Oshagh nameh " was written based on those Persian-Tajik lyric poems, the content consisting of an exchange of ten or thirty letters between lovers. The composition of the poem is designed on the premise of description of love, relationship between the lover and beloved, conversations between them, interference of rivals, indifference of the lover to his mistress. However, unlike the above-mentioned poems, in "Oshagh nameh " the lover and beloved do not exchange letters, but their message is transmitted through the eagle and wind. A series of events that took place on the path of love between a lover and beloved is described narrated through a narrator and the poet himself. "Oshagh nameh " consists of thirty-three sections, six of which contain only ghazals. It is emphasized that one of the innovative and structural peculiarities of this poem is introduction of ghazal into mesnevi composition, alongside with his four ghazals the poet adduced two ghazals of the XIII century poet Humam-i Tabrizi and several bayts of Nizami Ganjavi. It is pointed out that there is no ending in mesnevi, that is, the author does not inform his readers whether the lover and beloved will be reunited after separation, the poem has an open ending. There is a wide use of means of artistic expression, tajnis, tansik-us-sifat and tarse being one of the features of Ubayd Zokoms poetic skill in mesnevi.

Хоча Низомуддин Убайди Зоконй- адиби номвари садаи XIV дар таърихи адабиёти классикии форсу точик чун суханвари дачвнавису дичогу иштидор ёфтааст. Зеро самти асосии эчодиёти Убайд, хоса мудтавои осори насрии у аслан мутоибот ва хдчви хдёти вокеии чомеаи даврони уст, ки дар пардаи танзу киноя ба вучуд оварда шудаанд[3, с.277]. Дар адабиётшиносии миллй ва хоричй дар мавриди даёт ва вижагидои гоявию бадеии осори Убайди Зоконй аз чониби З.Сафо[13], Аббос Икбол[9], Парвиз Атобакй[8], Н.Кондирева[19], Д.Менегини[17], Х.Мирзозода[10;11], М.Рачабов[12] ва дигарон пажудишоти чолибе анчом дода шудаанд. Дар ин замина мудаккики точик Ш^аффорзода^аффоров) пажудишдои алодида анчом додааст. Ш^аффоров дар тадкики хеш комилан дуруст кайд менамояд, ки шухрати адабии Убайд, махсусан бо насри гуногунжанри вай алокаи зич дорад. Бояд кайд намуд, ки шухрату маъруфияти Убайди Зоконй дар адабиёти классикии форсу точик, аслан, ба воситаи асархои насрияш, хусусан, осори дар мавзуъхои хачву мутоиба навиштааш ба вучуд омадаанд[3, с.227]. Ин шудрати адиб то ба он дарачае доман густурдааст, ки дар пажудишгареро, ки ба шинохти шахсияти эчодиву осори у мепардозад, ночор ба дамин чанбаи фаъолияти эчодии суханвар таваччуди бештар менамояд. Аз ин ру, осори манзуми шоир, дар доле ки бештар аз 3000[13,с.974], байтро ташкил медидад, камтар ба тадкик гирифта шудааст. Аз осори манзуми у достони "Муш ва гурба", ки он дам ба баёни масъаладои сиёсию ичтимоии замони шоир бо оданги дачву мутоиба ихтисос дорад, бештар мавриди таваччуд карор гирифтааст.Ч,ои тазаккур аст, ки дамин достон, ба далели ладни танзи он, чй миёни хонандагон ва чй байни пажудишгарони осори манзумаш, аз мадбубияти бештар бархурдор аст.Ин шудрат то бад-он чо, ки "Муш ва гурба" муддатдо дар шумори китобдои дарсии атфол карор гирифтааст[ 13,с.975]. Дар китобдои дарсии "Адабиёти точик"-и мактаби миёна дам дамин достон аз замони дер дамчун намунаи осори манзуми шоир тадлил ва омухта мешавад.

Аз он чй гуфта шуд, ин маъно бармеояд, ки мудаккикон бештар саргарми дачву мутоиботи Убайди Зоконй шуда, уро чун нависандаи шухтабъ ва базлагуй шинохтаанд. Хдчви нависанда ва мадорати дачвнигории у дар сатди хеле хуб ва густарда баррасй ва муаррифй шудаанд. Аммо дунари шоирии Убайд ва мадорати суханпардозии у дар назм, хоса ашъори лирикй, куллан мавриди омузиш ва тадкик карор нагирифтааст. Хол он ки Убайд дар сурудани ашъори лирикй низ дасти тавоно дошта, ин чинси адабй дар осори шоир мавкеи мудим дорад. Содибназарон собит намудаанд, ки Убайд дар сурудани ашъор устоди тавоно[13,с.970] ва дар дама анвои шеър табъозмой намуда, дар дама навъ доди шеър ва шоирй додааст[8 , панч] . Дар "Куллиёти Убайди Зоконй" [7], ки девони ашъори шоирро дам дарбар мегирад, мудимтарин кисматро ашъори лирикй ташкил медидад.Басомади жанрдои гиноии девони ашъори шоир, тибки "Куллиёти Убайди Зоконй", ки Мудаммад Чдъфари Мадчуб тадия намудааст, дар чадвали зер ироа шудааст:

№ Жанр Шумора Микдори Фисади

б/т байт ашъор

1. Касида 41 980 39%

2 . Fазал 140 1033 41%

3. Мукаттаот 28 150 5,9%

4. Рубой 58 11б 4,б%

5. Таркиббанд 4 142 5,б%

б. Тарчеъбанд 1 5б 2,2%

7. Маснавиёт 2 34 1,3%

Х,амаги 2511 100%

Цадвали № 1.Жанрхои гиноии deeoHu ашъори Убайди Зокони

Бо тавач^х, ба ин чадвал мyшаххас мешавад, ки осори манзyми шоир мyтанаввеъ бyда, дар миёни жанрхои лирикии девони шоир хам аз лихози микдори абёт ва хам аз назари шyмораи ашъор Fазал дар авлавият аст. Аз ин чо бармеояд, ки Убайди Зоконй бар иловаи сyханвари хачвнавис бyданаш боз шоири Fазалсарост ва хyнари шоирии y бештар дар хамин анвои адабй тачассyм ёфтааст.Аммо то кунун на танхо Fазалхои Убайд мавриди тахкики хамачониба карор нагирифтаанд, балки ба осори дигари манзуми y низ бахои муносиб ва тавачч^хи лозима дода нашудааст.

Илова бар ин жанрхои лирикй, ки дар чадвали болой мушохида мешавад, дар куллиёти осори Убайд ду манзумаи дигар - "Муш ва Гурба"(95 байт) ва "Ушшокнома"(734 байт) вучуд дорад, ки аввалй достоне дар шакли касида буда, дувумй маснавии Fиноист. Шоистаи зикр аст, ки хар ду манзума хам аз назари мухтаво ва хам сохтор дорои навоварихо ва эчодкорихои хос мебошад. Агар дар адабиётшиносии миллй ва хоричй дар заминаи мухтаво ва вижагихои таркибиву FOявии "Муш ва Гурба" тахкикоти зиёде сурат гирифта бошанд,ба "Ушшокнома" нисбатан кам тавачч^х шудааст. Дар адабиётшиносии точик оид ба "Ушшокнома"баъзе кайду мулохизахои Х.Мирзозода[10], Алии Мухаммадии Хуросонй[14] ва У.Юсуфов[15] вучуд доранд, ки бештар тавсифй ва куллианд.Тахлили андешахои мухаккикони мазкур ва сарчашмахои дигари паж^хишии осори Убайди Зоконй вокеъан нокофй будани баррасии ин маснавиро дар адабиётшиносии миллй нишон дод. Аз баррасии дарачаи тахкики мавзyи мавриди назар маълум мешавад, ки "Ушшокнома" ба омузиш ва тахкики густарда ниёз доранд. Ин нукта моро бар он дошт, то муруре ба вижагихои сохторй ва FOявию бадеии "Ушшокнома" дошта бошем. Гузашта аз ин, баррасии ин мавзyъ дар таъйини сахми Убайди Зоконй дар маснависароии форсу точик ва навоварихои y дар колаби шеъри маснавй дорои ахамият ва арзиши илмию назарй мебошад.

Чунон, ки аз хотимаи китоб мушаххас мешавад, Убайди Зоконй маснавии «Ушшокнома»-ро дуюми рачаби соли 751 х.к/ 5 сентябри 1350 дар ду хафта дар худуди хафтсад байт ба поён расонидааст:

Ба бештар толеву фархундатар фол, Дувум руз аз рацаб дар нун, алиф, зол, Ба назм овардам ин дарди дили реш, Ба хар кас бозгуфтам циссаи хеш. Ду хафта хафтсад бикр аз амори Баровардам, чу хотир кард ёри[7, с.182].

Дар OFOЗи маснавй Убайд баъд аз хамди Худованд(байтхои 1-7) ба тавсифи шох Хоча а6уисхоки Инчуй мепардозад(байтхои 10-21) ва таъкид менамояд, ки ин асар ба номи шох манзум мешавад(байтхои 8-9). Ин манзума шомили 33 бахш аст, ки 6 кисмати онро Fазал ташкил медихад. "Ушшокнома" дар вазни маснавихои ошиконаи форсй-точикй - хазачи мусаддаси махзуф(максур) ба силки назм кашида шудааст.Шумораи абёти маснавй дар нусхахо гуногун буда, аз аз 700 то 750 байтро ташкил медихад. "Ушшокнома"-и мавриди истифодаи мо дар "Куллиёти Убайди Зоконй", ки онро Мухаммад Чдъфари Махчуб тахия намудааст, хафтсаду сиву чор байт дорад.

Сохтор ва хулосаи мyхтавои "Ушшокнома"-ро дар чадвали №2 мушохида намудан мумкин аст.

Бахш Унвони аслии бахш Мухтаво

1. Cap0F03 ^ахрамони асар ошикпеша аст

2. Дар васфи маъшук ^ахрамон ошик мегардад

3. Fазал Ошик дар сифати маъшук газал месарояд

4. Сухан дар ишк Хирад ба ошик тавсиф мекунад, ки ин маъшук арзандаи мухаббат аст

5. Арзи шавк Ошик панди хирадро кабул мекунад

6. Вокиф шудани маъшук аз холи ошик Ошик аз сузиши ишк ноором мешавад

7. Fазал Ошик газал месарояд

8. Пайгом фиристодани ошик ба Маъшук овози ошикро мешунавад ва мепурсад,

маъшук ки ин шахс кист

9. Fазали тазминй Ошик аз Хумоми Табрезй газал месарояд

10. Пайгом расонидани косид ба маъшук Ошик укоберо барои расонидани паём суи маъшук мефиристад

11. Хитоби маъшук ба косид Маъшук тундй мекунад ва чавоби рад медихад

12. Fазал Маъшук бо хондани газал ишки ошикро инкор менамояд

13. Тамомии сухани маъшук Маъшук ошикро тавсия медихад, ки аз рохи ишкаш бозгардад

14. Расидани чавоби маъшук ба ошик Ошик пас аз ёфтани посухи маъшук ноумед намешавад, балки оташи ишкаш фурузонтар мегардад

15. Пайгом фиристодан ба маъшук Ошик дубора ба маъшук паём менависад ва зора менамояд, ки умедашро аз ишк барбод надихад

16. Рафтани косид пеши маъшук Укоб паёмро ба маъшук мерасонад. Аммо маъшук боз хам мухаббати ошикро намепазирад

17. Ч,авоб гуфтани косид бо маъшук Маъшук нарм мешавад ва ошикро ваъдаи васлро медихад

18. Хадиси гуфтани косид ба маъшук ^осид маъшукро панд медихад

19. Сифати бахор Дар айёми бахорй ошик ба ёди маъшук месузад ва орзуи васл менамояд

20. Fазал Ошик газал месарояд

21. Расидани косид ва башорати инояти маъшук расонидан ^осид(укоб) муждаи васлро ба ошик мерасонад

22. Омадани маъшук ба хонаи ошик Ошик хонаро омода менамояд. Маъшук ба хонаи ошик меояд.

23. Дар сифати васл Васл муяссар мешавад

24. Дар сифати хол Ошик холи шод дорад

25. Васфи хол дар насихат Ровй насихат мекунад, ки ишк хамеша хушбахтй намеорад

26. Дар рузи висол ва сабаби фирок Душманони ошик аз ишки байни онхо огох мешавад

27. Огох шудани ошик аз холи маъшук Маъшук аз шахр меравад

28. Fазал Ошик газал месарояд

29. Тамомии сухан Ошик аз рузгори шодмонй дарег мегуяд

30. Дар хоб дидани ошик маъшукро Ошик маъшукро хоб мебинад

31. Пайгом фиристодани ошик ба маъшук Ошик ба маъшук бо боди сабо паём мефирисад

32. Муночот Ошик дуо мекунад, ки Худо уро ба маъшук бирасонад

33. Дар хотимаи китоб Таърихи таълифи асар, адади абёт, ва унвони он зикр мешавад

Цадвали№ 2.Сохториматн ва хулосаиму^тавои фасщои"Ушшоцнома"-и Убайди Зокони

Хдмон тавр ки аз унвони манзума ва мушохидаи фаслхои он пайдост асари мазкур ба суннати ишкнома(дахнома, мухаббатнома, синома, ушшокнома)-сарой, ки дар колаби маснавй навишта мешуданд, сохта шудааст.Мухтавои ишкномахо("Ушшокнома"-и Ирокй, "Дахнома"-и ^умо ми Табрезй , " Д ахнома"-и Имоди Факех, «Дах нома» ё «Мантик-ул-ушшок»-и Авхадии МароFай, "Синома"-и ^тибии Нишопурй, "Тyхфат-yл ушшок"-и Рукниддини Соин, "Мухаббатнома"-и Ибни Насyх) аз тавсифи ишк, холоти ошику маъшук ва гуфтугуи байни онхо иборат мебошад, ки миёни ошику маъшук паёмхо аксар вакт ба сурати нома раддубадал мешаванд. Аммо бар хилофи ишкномахои маъмул дар "Ушшокнома"-и Убайд мобайни мухибу махбуб номае додугирифт намешавад. Паёмхои ошику маъшукро укоб ва боди сабо ба хам мерасонад.

Дар маснавй шахсиятхои достонии зиёде вучуд надорад, кахрамонхои асосии мaнзyмa ошик, мaъшyк ва косид(укоб ва дар поёни манзума боди сабо) хастанд.Убайди Зоконй дар маснавй чун нафаре намоён мешавад, ки хамзамон ду накш дорад, яъне y хам кахрамони кисса - ошик ва хам ровист. Хдводису иттифокоте, ки дар рохи ишк байни ошик ва маъшук рух медихад, тавассути poeû, яъне худи Убайд, баён мешавад. Вобаста ба холати рухонии кахрамон дар таркиби маснавй мутаносибан бо вазни асар шаш Faзaл оварда мешавад. Убайд чй дар Faзaлхои худй ва чй тазминй(2 Faзaл аз Х^умоми Табрезй) тахаллус овардааст.Убайд илова бар Fазалхои таркиби маснавй ду бори дигар тахаллуси хешро дар матни маснавй зикр кардааст, ки дар онхо кахрамони кисса будани худро ёдоварй менамояд.Ин нишондихандаи саргузаштй будани манзума аст. З.Сафо дуруст ишора менамояд, ки "Ушшокнома" "васфи холест аз худи шоир ва ишки чонсyзе, ки дар рyзгоре доштаву дар бидояти хол ба висоле нопойдор ва сипас ба фироки чонгудоз анчомидааст"[13,с.975].

Н.Kондирева "Ушшокнома"-ро достони ошикона бо лахни каме кинояомез гуфтааст[19], вале ин андешаи худро тавзех надода, хеч далеле барои гуфтаи хеш ироа накардааст.

Бо диккат дар сохтори ин маснавй чунин ба назар мерасад, ки Убайд бештар ба баёни мочарохое, ки байни ду шахсияти достонй -ошик ва маъшук иттифок афтодаанд, саргарм шудааст. Дар холе ки дар достонхои ошикона бештар равобити отифии ошику маъшук батафсил ва дар матни бештар бознамуда мешавад. Аз ин ру, Х.Мирзозода дар бораи маснавии "Ушшокнома"-и У.Зоконй изхори назар намуда, тазаккур медихад, ки достони ишкии "Ушшокнома"-и Убайд ба дарачаи достонхои ишкии шоирони даврахои гузашта навишта нашудааст. Сабаби ин холро Х.Мирзозода аз вобастагии Убайд ба дарбори феодалй, ки хиссиёту истеъдоди уро махдуд кардааст ва дар асри XIV чандон инкишоф наёфтани равияи достонсарой, инчунин асосан шоири хачвнавис будани вай медонад[11,с.47].Ба назари мо ин андешаи Х.Мирзозода ниёз ба бознигарй дорад. Дуруст аст, ки "Ушшокнома"-и Убайд дар колаби достони комили ошикона нест ва шахсиятхои зиёди достониро дар бар намегирад. "Ушшокнома"-и Убайд чанбаи ривой дорад ва баёни эхсосоти ошику маъшук ва гуфтугузори миёни онхо асоси мухтавои ин асар аст, ки аз вижагихои дахномасароист[1,с.526]. Сохтани матн дар колаби саволу чавоб тавассути паёмхо равиши хеле сода ва табиии баён аст, ки дар натича, бо пуёй ва ифодаи худ ба гуфтори зиндаи гуфтугуй наздик мешавад ва барои дарки осонтари матлаби нависанда дастрас аст. Убайди Зоконй назар ба он ки муборизахои шахсиятхои достониро бо авомили беруна бо чузъиёти зиёд ва батаанй баён намояд, ин тарзи ифодаро афзал дониста, риштаи тасвирро бар дар додуситади паЙFOмхо устувор намудааст. Дар баробари ин "Ушшокнома" чанбаи ибтикориву навоварй дар фанни маснависарой дорад, ки шоистаи зикр аст.

Мухаккики точик У.Юсуфов дар як маколаи вижааш навгароии шоиронро дар маснависарой мавриди арзёбй карор дода, дар хусуси навчуихову колабшиканихои Убайд дар сурудани маснавй низ таваккуф намудааст. Навгонии кори Убайди Зоконй дар овардани Fазал дар таркиби маснавй дар он зохир мешавад, ки y дар Fазалхои худ бо риояи вазни маснавй байти тахаллус зикр мекунад, ки дар Fазалмаснавихои пешин вучуд надоштанд[15,с.149]. Хдмчунин дар ин маврид У.Юсуфов ишора менамояд, ки Убайд "дар баробари Fазалхои хеш Fазалхои ^умомро низ дар миёни маснавии худ гунчоиш додааст, ки чунин корбурди суханварони дигар дар таркиби маснавй низ як навъ навоварй ба шумор меравад"[15, с.150].

Омузиши ин асар нишон медихад, ки интихои маснавй хам аз навпардозихои Убайд бархурдор аст. Интихои асар дар бештари осори бадей як навъ чамъбасти вокеъоти тасвиршуда ва хулосаи нияту андешаи муаллиф аст. Поёни асар маъмулан паёме дар худ дорад. Аммо

"Ушшокнома" поёни боз дорад ва ба хонандаи худ паём нaмедиxaд, ки ошик баъд аз муддати дурй аз маъшук ниxоят ба васли вай мерасад ё на.Тащо ровй дар поёни асар муночоти худро ба Xудовaнд овардааст, ки ин дуо бароварда мешавад ё не, ба хонанда маълум нест:

Чй гум гардад, Xудоë, аз худоит, Чй нуцсон ояд андар подшоит, Ки гар бечорае коме бтбад, Дилафгоре дилороме бтбад? Худовандо,агарчй дурам аз ëр, Лз y набридаам умед ба як бор. В-агарчирузгорам з-y цудо кард, Фироцаш цомаи сабрам цабо кард, Цазо дастам зи васлаш кард кутох, Цадар бибрид ногохам зи дилхох. Зи ман дур уфтод он цони ширин, Фироц омад насибам з-он нигорин[7, с.180].

Ровй дар хотимаи маснавй ме^яд, ки уммедвор аст, ки рyзе соxибдиле ин асарро мехонад ва барояш дуо мекунад, то ки y ба маъшукаш бирасад:

Fараз он буд з-ин aбëти дилсуз, Ба дасти бедилон афтад яке руз, Магар, к-аз сузи дил рузе ба цое Кунад сохибдиле бар ман дуое. Бибахшад Хац бар ин дилсузии ман, Бувад, к-он мох гардад рузии ман [7, с.181].

Анчоми асар яке аз муxимтaрин кисмxои таркибии асари бадей мебошад.Он дар асар мавкеи махсусро ишFOл намуда, дар дарк намудани якпорчагии матни асри бадей накши калон дорад, аз ин ру анчоми асарро метавон як навъ хулосаву чамъбасти нияти бадеии муаллиф номид. Аз ин дидгоx агар ба "Ушшокнома" нигарем, поёни асар боз аст. Чун ишки Убайд ба нокомй анчомид ва y ба максад нарасид, ровй тащо ба дуову муночот асарро чамъбаст намудааст. Шояд Убайд ин чо ба хотири риояи вокеъияти саргузашти хеш, чанбаи xaётй, оxaнги вокей-реалистй гирифтани лирикаи ишкй дар маснавй ин усули чамъбастро дар асар афзал донистааст.

Бисёр аз муxaккикон бар он акидаанд, ки маснавии Убайд ба пайравй ва таклид аз "Ушшокнома"-и Фахриддини Ирокй навишта шудааст. Аммо "Ушшокнома"-и Убайд бо ин ки xaмноми маснавии Ирокист, аз он комилан аз назари муxтaво ва андеша фарк мекунад. Ирокй дар манзумааш ишки ирфониро месарояд, дар xоле ки Убайд дар "Ушшокнома"-и хеш ишки пурчушу хуруши заминиро васф менамояд. Д.Менегини[17] ва П.Атобакй[8, с.ёздax] бар ин боваранд, ки "Ушшокнома"-и Убайд ба сабки мaснaвиxои ошиконаи Низомии Ганчавй наздиктар аст. Дар вокеъ аз баррасии "Ушшокнома" маълум шуд, ки Убайд дар кори сурудани манзумаи хеш ба '^усрав ва Ширин"-и Низомй руй овардааст. Гувоxи ин гуфта xузури тазмищои мусарраъ ва мубxaм аз "^усрав ва Ширин" дар "Ушшокнома" аст." Дар тазмини мусарраъ(равшан) шоири тазминкунанда номи соxиби байти тазминшавандаро зикр мекунад, дар тазмини мубxaм(пyшидa) бошад, номи соxиби шеъри тазминшаванда зикр карда намешавад.Чунончй дар абёти зер Убайд возеx ишора менамояд, ки абёт моли Низомй аст:

Чй хуш мегуяд ин маънй Низомй, Ба рагбат бишнав, эй цони гиромй, «Ки молу мулку фарзанду зару зур Хама хастанд хамрохи ту то гур. Раванд ин хамрахон чолок бо ту, Нав'яд хеч кас дар хок бо ту» [7, с.173 ].

Ду байти ишорашуда тазмин аз абётест, ки дар фасли "Ч,он додани Ширин дар дахмаи Xусрaв"-и "^усрав ва Ширин"-и Низомй бо тaFЙироти чузъй вомеxyрaд:

Зи молу мулку фарзанду зану зур Хама хастанд хамрохи ту то гур. Раванд ин хамрахон гамнок бо ту, Нaëяд хеч кас дар хок бо ту [2, с. 381].

s8

Сабаби фарк кардани абёти тазмини Низомй дар "Ушшокнома"- и Убайд мавзуи бах,си алохида аст, ки баёни он фурсати бештареро мехохад.

Дар намунаи зер низ Убайд хеле рушан гуфтааст, ки аз Низомй тазмин менамояд. Агар дар намунаи болой б айтхои тазминй дар як фасли "Хусрав ва Ширин" паихам омада бошанд, дар ин мисол абёти тазминшаванда дар фаслхои мухталифи асар омадаанд. Убайд дар порчаи зерин бо махорати хос абёти тазминиро ба гунае канори хам мегузорад, ки онхо маънии яклухтро ифода намуда, байнашон хамохангии маъноии комил эчод мешавад: Бути тавсанмизоч аз бадлигомй Ба оине, ки мегуяд Низомй:

«Ба чашме ноз беандоза мекард, Ба дигар чашм ахде тоза мекард. Итобаш гарчи мезад шиша бар санг, Ацицаш нарх мебуррид дар цанг»[ 7,с.162 ].

Байти аввал дар "Посухи Ширин" аз фасли"Озурдани Хусрав аз Ширин ва рафтан ба чониби Pyм"-и асари мазкури Низомй бо андаке дигаргунй дучор мешавад: Ба чашме ноз беандоза мекард, Ба дигар чашм узре тоза мекард [2, с. 148].

Байти дигари тазминшуда дар фасли "Итоб кардани Ширин ба Шопур"-и "Хусрав ва Ширин" омадааст:

Итобаш гарчи мезад шиша бар санг, Ацицаш нарх мебуррид дар цанг [2, с.199].

Убайд бо абёти тазмин фикри худро на бевосита, балки ба воситаи ишорат ба фикри Низомй ифода сохта, онро таквият мебахшад ва хатто абётеро аз фаслхои мухталиф тазмин намуда, ягонагии фикр ва мантики баёнро таъмин кардааст.

Гохе Убайд дар маснавй бидуни зикри номи Низомй бо ишорае нозук тазмин будани байтро изхор мекунад.Чунончи:

Хирадмандон, ки дурри назм суфтанд, Нигах кун, ин сухан чун нагз гуфтанд: "Чу нили хешро ëôU харидор, Агар дар Нил бoшU. боз кун бор" [7, с.160 ].

Байти ишорашуда аз фасли "Озурдани Хусрав аз Ширин ва рафтан ба чониби Pyм" [2, с.147] тазмин шудааст.

Аммо дар "Ушшокнома" боз абёти тазминие низ аз "Хусрав ва Ширни" вучуд дорад, ки ишорае ба Низомй намекунанд, ки ин навъе аз тазмини пушида аст.Чунончй:

Гули айшам ба боги умр бишкуфт, Нигорам мерасиду бахт мегуфт: Чй хуш бошад, ки баъд аз uнтuзoрU Ба уммедерасадуммедворе" [7, с.166].

Ин байт тазмини каме дигаргунаи байти зерини Низомист, ки дар фасли 'Тафтани Шопур дигар бор ба талаби Ширин"-и "Хусрав ва Ширин" омадааст:

Чu хуштар з-он ки баъд аз uнтuзoрU, Ба уммеде расад уммедворе?[2, с.119].

Баъзе аз шоирон тазмин оварданро айб донистаанд, аммо Убайд тазмин намуданро ор намедонад:

Чу ин цо хаст, ин абёт даркор, Зи устодон набошад орият ор[7, с.156].

"Ушшокнома"-и Убайди Зоконй на танхо аз назари сохтору андеша, балки аз назари хунари шоирй, яъне истифода аз орояхои бадей низ чолиби таваччух аст. Зеро истифода аз шигардхои хунарй боиси зарофат ва чаззобияти бештари асари бадей мегардад.

Яке аз вижагихои хунари суханпардозии Убайд дар маснавй касрати истифодаи санъати тансики сифот ё сифатчинист. Масалан дар порчаи зер, Убайд барои баёни сифати дили ошик аз санъати тавсиф ва сифатчинй бо камоли махорат истифода бурда, нишонахои хоси дили ошикро бо тасовири равшан ва бо зарфияти маъноии васеъ сифатшуморй намудааст:

Диле дopам, ки аз цон баpгиpифта, Умед аз куфpу имон баpгиpифта. Дили реше, гамандузе, балое,

Ба доми ишци хубон мубталое. Диле шуридашакле, бецароре, Диле девонае, ошуфтакоре. Диле дорам, гами дурй кашида, Зи чашми ëр ранчурй кашида . Машаццатхонае, ишцошëне. Мухаббатдидае, бедудмоне . Бахуногуштае, савдомизоце, Куханбемори ишце, беилоце, Чу чашми шохидон пайваста масте, Муге, кофарниходе, бутпарасте. Чу зулфи дилбарон ошуфтакоре, Сияхруе, парешонрузгоре. Хамеша бар балои ишц мафтун, Саропойи вуцудаш цатраи хун[ 7, с.150J. Дар мисоли поёнй Убайд дар тaшбеxу тавсиф доди суханро дода, аносири зебандаи маъшук-чaшм, зулф, дaзoн-ро мутаносибан ба "чодуи фусункор", "корвони мушки тотор", "камтар аз xеч", тaшбеx намуда, сифати "печ дар печ"-и зулфро нишон додааст:

Ду чашмаш чун ду цодуи фусункор, Ду зулфаш корвони мушки тотор. Дахонаш дар хацицат камтар аз хеч,

Сари зулфайни цаъдаш печ дар печ[7, с.151].Аз баррасии тачнисоти "Ушшокнома", ки анвои мухталифи онро дарбар мегирад, равшан мешавад, ки Убайд тачнисоти лафзиро бештар ба максади Faробaту ачобати баён ва тачниси маънавй(тачниси том)-ро, барои лутфи баён истифода кардааст. Чанд намуна: TaHHHCH том:

Ту гуй, одати парвона дорад, Ба цони хештан парво надорад[7, с.151 ]

TaHHHCH зоид:

Ба сад зорй бирафтй хушам аз хуш, Танам дар тоб ^рафтй, сина дар цуш[7, с.179 ]. Нихон дар ицди луълу дурри ëKvrn. Хадиси шаккаринаш рухро цут[7, с.151 ].

Дар "Ушшокномa" camara тaрсeъ низ зиёд истифодa шyдaaст: Тарсеъ:

Ман аз афкори у пайваста афгор, Ман аз тимори у пайваста бемор[7, с.151 ].

Ба xaмин тартиб, Убайд дар "Ушшокнома" ба истифодаи сaнъaтxои бадеии тачнис, тарсеъ ва сифатчинй, тавсиф, тaшбеx бештар тамоюл дорад, ки ба назари мо тaxлилу баррасии бештари ощо барои муайян намудани фардияти сабки шоир ва услуби эчодии y мусоидат менамояд.

Дар хулоса метавон ба ин нукта ишора кард, ки "Ушшокномa"-и Убайди Зоконй аз назари сохтор, мyxтaво, сабки баён ва ибтикору навоварй яке аз беxтaрин ишкномaxои адабиёти форсу точики асри XIV ба xисоб рафта, нависандаи худро xaмчун беxтaрин шоири лирик арза мекунад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Айвазй, Рaшид.Дaxномaгyй дар адаби форсй ва "Дaxномa"-и Хдрирй/Р.Айвазй//Нашрияи донишкадаи адабиёт ва улуми инсонии Донишгоxи Табрез.- 1354.-№ 116.- С.525-540.

2. Ганчавй, Низомй. Куллиёт.Иборат аз панч чилд/Н.Ганчавй.-Душанбе, 19S3.-464 с.-1ч.

3. Faффоров, Шохрух.Убайди Зоконй ва дарачаи омyxтa шудани xaёту фаъолияти эчодии вай/Ш^аффоров// Паёми Донишгоxи илмй.Бахши илмxои филологй.- 2019.-№2.-C.222-22S.

4. Зоконй, Убайд. Мунтахаби осор/У.Зоконй.- Душанбе, Маориф ва фaрxaнг, 2009.-272с.

5. Зоконй, Убайд.Куллиёти мунтахаб/У.Зоконй.- Душанбе, 1963.-2S1с.

6. Зоконй, Убайд. Осор. Бо тасх,ех, ва мукаддимаи ^обулко Додалишоев.Зери назари AсFaри ^онфидо ва Аълохон Афса^зод/У.Зоконй.- Душанбе: Дониш, 1991.- 212 с. (бо хатти форсй)

7. Куллиёти Убайди Зоконй.Бо кушиши Муxaммaд Чдъфари Мaxчуб.-Теxрон, 1352.-435с.

eo

8. Куллиёти Убайди Зоконй. Тасхеху тахкик ва шарху тарчумаи хикоёти арабии Парвиз Атобакй.-Техрон, Заввор, 1393.- 548 с.

9. Куллиёти Убайди Зоконй.Бо мукаддимаи Аббос Икболи Оштиёнй .- Техрон, Пайки ф арханг.- 375 с.

10.Мирзозода, X. Хдчвнависи бузург Убайди Зоконй// Афкори рангин/Х.Мирзозода.- Душанбе, 1982.-278 с.

11.Мирзозода, Х.Мулохизахо дар бораи адабиёт/Х.Мирзозода.-Душанбе: Нашрдавточ, 1963.-194с.

12.Раджабов, М. Мировозрение Убайда Зокони/М.Раджабов.- Сталинабад, 1958.-112 с.

13.Сафо, З.Таърихи адабиёт дар Эрон, Ч З.бахши 2/З.Сафо.-Техрон,1368.-1462с

14.Убайди Зоконй. Мунтахаби осор. Носири Бухорой. Мунтахаби ашъор /Тахияву тадвини матн аз Музаффар Холов ва Шариф Исрофилниё. //Ахтарони адаб, ч 28/ Убайди Зоконй.-Душанбе, Адиб, 2016.- 480 с.

15.Юсуфов, У.А.Навгарой дар сохтори маснавй/У.А.Юсуфов//Паёми донишгохи омузгорй.-2020.-№ 4(87).-С.146-151.

16.Bruijn, J.T.P. De, "Ubayd-I Zakani"// Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. //http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_7670>

17.Daniela Meneghini. Obayd zakani// Encyclopedia Iranica, online edition, 2008, available at http://www.iranicaonline.org/articles/obayd-zakani (accessed on 30 April 2017)-https://iranicaonline.org/articles/obayd-zakani- охирин бознигарй: 12.12.21

18.https://parsianjoman.org/cyr/?p=536- охирин бознигарй:12.12.21

19.www.litmir.me/br/?b=655090&p=1 -охирин бознигарй: 11.12.21

20.https://ganjoor.net/obeyd/oshaghname-obeyd

REFERENCES:

1. Ayvazi, Rashid. Dahnamegui in Persian literature and "Dah-Name" by Hariri /R. Ayvazi // Publication of the Institute of Literature and Humanities under Tabrez University. - 1354.-№ 116. -P. 525-540.

2. Ganjavi, Nizomi. Collection of Compositions. In five volumes / N. Ganjavi. - Dushanbe, 1983. - 464 p. - V.1.

3. Ghafforov Shohrukh. Ubaid Zakoni and the Level of the Study of his Life and Activity /Sh. Ghafforov// Message of Tajik National University. Series of Philological Sciences.- 2019. - №2. - P. 222-228.

4. Zokoni, Ubaid. Selected Works / U.Zokani.- Dushanbe, Education and Culture, 2009. - 272 p.

5. Zokoni, Ubaid. Selected Compositions / U. Zokoni. - Dushanbe, 1963. - 281p.

6. Zokoni, Ubaid. Literary Productions. Corrected and introduced by Jobulko Dodalishoev. Under the editorship of Asghari Jonfido and A'lokhon Afsahzod / U. Zokoni. - Dushanbe: Knowledge, 1991. - 212 p. (in Persian script)

7. Ubaid Zokani's Collection of Compositions. Under the editorship of Muhammad Jafar Mahjub. -Tehran, 1352. - 435 p.

8. Ubaid Zokani s Collection of Compositions. Edited, researched, explained and translated Arabic Stories by Parviz Atobaki. - Tehran: Zavvor, 1393. - 548 p.

9. Ubaid Zokani's Collection of Compositions. Introduced by Abbos Iqbol Oshtiyoni. - Tehran: Cultural Heritage, - 375 p.

10.Mirzozoda Kh. Ubaid Zokoni Is Considered to Be a Great Satirist // Colorful Ideas / Kh. Mirzozoda. - Dushanbe, 1982. - 278 p.

11.Mirzozoda Kh. Some Consideration Beset with Literature / Kh. Mirzozoda. - Dushanbe: Tajik State publishing-house, 1963. - 194 p.

12.Radjabov, M. Ubaid Zokorns Worldview /M. Radjabov. - Stalinabad, 1958. -112 p.

13.Safo, Z. The History of Literature in Iran, V.3. P.2 / Z. Safo. -Tehran, 1368. - 1462 p.

14. Ubaid Zokoni. Selected Works. Nasir Bukharai. Selected Poems / prepared and edited by Muzaffar Kholov and Sharif Isrofilniyo. // Stars of Literature, -V.28 / Ubaid Zokoni. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2016. - 480 p.

15.Yusufov U.A. Innovation in Masnavi Structure / U.A. Yusufov // Message of Pedagogical University. - 2020. -No. 4(87). - P. 146-151.

16.Bruijn, J.T.P. De, "Ubayd-I Zakani"// Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. //http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_7670>

17.Daniela Meneghini. Obayd zakani// Encyclopedia Iranica, online edition, 2008, available at http://www.iranicaonline.org/articles/obayd-zakani (accessed on 30 April 2017)- accessed: 12.12.21

18.https://parsianjoman.org/cyr/?p=536- accessed:12.12.21

19.www.litmir.me/br/?b=655090&p=1- accessed: 11.12.21

20. https://ganjoor.net/obeyd/oshaghname- obeyd