CC BY
6
ТДУ 8Т1
DOI:10.51844-2077-4990-2023-1-203-211
СОХТОР ВА МУ^ТАВОИ МАСНАВЩОИ ИБНИЯМИНИ ФАРЮМАДИ
СТРУКТУРА И СОДЕРЖАНИЕ МЕСНЕВИИБН ЯМИНА ФАРЬЮМАДИ
STRUCTURE AND CONTENTS OF IBN YAMIN FAR YUMADI'S MASNAVIS
Тоцибоев Шарифцон Гайбуллоевич, н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров"(Тоцикистон, Хуцанд) Таджибоев Шарифджон Гайбуллоевич, к.ф. н., доцент кафедры таджикской
классической литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд) Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classic literature under the SEI "KhSU named after acad.B.Gafurov"(Tajikistan, Khujand), E-mail: tsharif@mail.ru
Вожщои калиди: маснави, Ибни Ямин, "Корнома", "Мацлисафруз", ирфон, ишц, сохтор, мундарица
Мацола ба баррасии сохтор ва мундарицаи маснавщои Ибни Ямини Фарюмади ихтисос ёфтааст. Таъкид гардидааст, ки Ибни Ямин дар баробари цитъасарои дар маснави низ дасти тавоно доштааст. Маснавщои Ибни Ямин аз нигоци цацм ба гуруци маснавщои хеле кутоци адабиёти форсу тоцик дохил шуда, аз 3 то 293 байтро фаро мегиранд. Ощо аз назари мавзуву мундарица ва вазн низ гуногун буда, асосан дар мавзуоти ирфони, ишци илоци("Мацлисафруз"), панду андарз суруда шудаанд. Навпардозии Ибни Ямин дар маснависарои бештар дар "Корнома" -и у зоцир мешавад, ки он цам аз нигоци сохтор, муцтаво ва нацли газал дар таркиби маснави цобили таваццуц аст. Баъзе аз маснавщои шоир(«Чацор панди Анушервон», «Анушервон ва мубадон»), дар пайравии "Шоцнома"-и Фирдавси навишта шудаанд. Маснавщои Ибни Ямин монанди дигар ашъори у равон ва ори аз такаллуфу фазлфуруши буда, ба сабки хуросони наздик буда, дар густариши цараёни умумии маснависароии форсу тоцик дар асри XIV таъсир гузоштаанд.
Ключевые слова: месневи, Ибн Ямин, «Корнаме», «Маджлисафруз», мистицизм, любовь, структура, содержание
Статья посвящена рассмотрению структуры и содержания месневи Ибн Ямина Фарьюмади. Подчеркивается, что Ибн Ямин, будучи мастером жанра кытъа в персидско-таджикской литературе, также умело писал стихи в жанре месневи. Указывается, что месневи Ибн Ямина по объему относятся к группе очень коротких поэм персидско-таджикской литературы и охватывают от 3 до 293 бейтов. Поэмы Ибн Ямина, характеризующиеся в основном мистической, любовно-мистической(«Маджлисафруз») и дидактической тематикой, различаются по своей теме, содержанию и стихотворной метрике. Упоминается, что новаторство Ибн Ямина в персидско-таджикском поэмосложении наиболее очевидно в его «Корнаме», которое примечательно своей структурой, содержанием и введением газели в состав месневи. Подчёркивается, что некоторые месневи поэта («Чацор панди Анушерван», «Анушерван ва мобадан») написаны вслед за «Шахнаме» Фирдоуси. Поэмы Ибн Ямина, как и другие его поэтические произведения, незамысловаты по стилю и далеки от вычурности, более близки к хорасанскому стилю. В заключение отмечается, что месневи Ибн Ямина оказали достойное влияние на развитие персидско-таджикского поэмосложения в XIV в.
Key words: masnevi, Ibn Yamin, «Kornoma", "Majlisafruz", mysticism, love, structure, content
The article is devoted to the review of the structure and content of Ibn Yamin Faryumadi's masnavis. It is emphasized that Ibn Yamin, being a master of the genre of qi'ta in Persian and Tajik literature, also skillfully wrote poems in the masnavi genre. Ibn Yamin's masnavis belong to the group of very short masnavis of Persian-Tajik literature in terms of volume, and cover from 3 to 293 baits. They are different in terms of theme, content and poetic metrics, and they are mainly written on mystical themes, divine love ("Majlisafruz"), and admonitions. Ibn Yamin's innovation in Persian-Tajik poetry is most evident in his "Kornama", which is notable in terms of its structure, content, and narration of the ghazal in the composition of masnavi. Some of the poet's masnavis ("Chahor pandi Anushervan", "Anushervan va mobadan") were written following Firdawsi's "Shahnama". Ibn Yamin's masnavis, like his other poems,
are fluent and free of exaggeration. They are close to the Khurasan style, and they influenced the development of the general flow of Persian-Tajik masnavis in the XIV century.
Амир Фахруддин Махмуд ибни Яминуддини Фарюмадй мутахаллис ба Ибни Ямин, ки аз суханварони маъруфи адабиёти нимаи аввали асри XIV ба шумор меравад, дар таърихи адабиёти форсу точик бештар хамчун устоди жанри ;итъа эътироф шудааст. Омузиши девони ашъори Ибни Ямин нишон медихад, ки вай илова бар ин ки дар жанри ;итъа устоди тавоно ба шумор меравад, дар маснавипардозй низ дасти ;авй доштааст. У дар яке аз ;итъахояш, ки ба тари;и мактуб ба Хоча Алоуддин равона гардидааст, дар канори дигар анвои шеърии девонаш, мисли ;асидаву газал, бар тавоноиву махорати хеш дар маснависарой таъкид менамояд:
Назме чу об з-оташи табъам равон шуда, Xoxfl цасида, хох газал, хох маснавй [6, с.523].
Аммо то кунун адабпажухон чй дар мутолиоти адабии дохилй ва чй хоричй бештар ба баррасии ахволу осор ва мавзую мундаричаи ;итъахои Ибни Ямин машгул гардида, мав;еи шоирро дар рушди дигар анвои адабии шеъри форсй-точикй мисли ;асида, газал, маснавй ва гайра ба тах;и; нагирифтаанд. Хол он ки устод Саид Нафисй дар му;аддимаи девони ;итъаот ва рубоиёти Ибни Ямин таъкид менамояд, ки теъдоди абёти девон 15 000 адад буда, сеяки аввалро ;асида, сеяки сониро газал ва сеяки бо;имондаро ашъори дигар, ба мисли ;итъа, маснавй ва рубой ташкил медиханд[2,с.5].
Маснавихо агарчй дар девони шоир мав;еи намоён надоранд ва аз лихози андозаву фарогирии шумораи абёт зиёд нестанд, вале дар тахаввули анъанаи маснависарой дар адабиёти форсу точики асри XIV чойгохи хосеро ба худ ихтисос додаанд. Омузиши маснавихои Ибни Ямин нишон дод, ки шоир харчанд дар бештари маврид, тиб;и суннатхои роичи маснависарой эчод намояд, дар бархе аз ашъори дугонаи хеш ба навъе суннатшиканй зохир намудааст. Аз ин хотир дар ин навишта бар он сайъ шуд, ки оид ба сохтор, мухтаво ва арзиши маснавихои Ибни Ямин мулохизаву чустучухои хешро иброз намоем.
Дар мавриди маснавихои Ибни Ямин дар адабиётшиносй пажухиши алохидае анчом наёфтааст. Дар ин замина дар китобхои таърихи адабиёт ва донишномахо баъзе ;айду ишорахо ба мушохида мерасанд. Чунончй, З.Сафо дар бораи танхо ду маснавии Ибни Ямин -"Мачлисафруз" ва маснавии бидуни номи дар вазни хазачи мусаддаси махзуф навиштаи вай хабар медихад[5, с.957]. Дар "Доиратулмаъорифи бузурги исломй" аз хамин ду маснавй ёд шудааст[8]. Дар донишномаи мачозии "Википедия" бар иловаи ин ду маснавй аз ду маснавии дигари Ибни Ямин - "Чахор панди Анушервон" ва "Анушервон ва мубадон" чанд нукоте ироа шудааст[8].
Дар осори пажухишии алохидае, ки бештар ба тах;и;и шархи холу осори Ибни Ямин ихтисос доранд, аз вижагихои сохториву мавзуии маснавихои шоир харфе гуфта нашудааст. Танхо оид ба мивдор ва камияти абёти маснавихои Ибни Ямин дар пажухишхои С.Имронов, А.Р.Хикмат бахсхои парокандае ба миён омадаанд. Аз чумла, С.Имронов, ки 17 нусхаи дастнависи девони ашъори шоирро тавсиф ва ми;дори анвои шеърии онхоро мушаххас намудааст, бар он назар аст, ки мивдори маснавихо дар нусхахои ;аламй мутафовит аст ва аз 12[3, с.112] то 13 адад мебошад[3, с.119, 169]. Дар девони ашъори Ибни Ямин[6], ки онро Хусайналии Бостонирод тахия ва тасхех намудааст, 12 маснавии шоир мавчуд аст. Ин нохамгунй бар он далел он аст, ки бархе аз маснавихои шоир дар нусхахои ;аламии гуногун бо ду ном зикр шудаанд, ки онхо маснавихои чудогона махсуб мешаванд. Чунончй тиб;и иттилои С.Имронов дар баъзе аз нусхахои ;аламии ашъори шоир ба Ибни Ямин маснавихое аз ;абили "Хафт мачлис"(328 байт) [3, с.136, 137, 140, 142] ва як маснавии беном(82 байт), ки бо байти зерин сар мешавад нисбат медиханд:
Гуш кун як дам, эй хирад су ям, Х,арф чанде зи ишц мегуям[3, с.142]
Бояд гуфт ки "Хафт мачлис" номи дигари маснавии "Мачлисафруз" [3, с.136] аст . Мивдори абёти хамон маснавии беном , ки С.Имронов[3, с.142] бар он ишора мекунад, дар нусхаи ;аламии дигар 126 байт[3, с.138]нишон дода шудааст.Зимнан мисраъхои болой аз байти нухуми маснавии "Мачлисафруз" аст, ки дар девони ашъори Ибни Ямин ба ин сурат омадааст:
Гуш кун, эй хирад даме су ям, Чандхарфе зи ишцмегуям[6, с.601].
Аз ин чо метавон натича гирифт, ки маснавии беунвоне, ки С.Имронов дар нусхахои хаттй мушохида намудааст, мунтахабе аз "Мачлисафруз" аст, ки онхо чун маснавихои чудогона шинохта шудаанд.
Дар мавриди теъдоди абёти маснавихои Ибни Ямин, ки дар нусхахои ;аламии девони ашъори шоир омадааст, ихтилоф вучуд дорад. ки болотар ба чузъе аз он ишора кардем ва дар идома боз ба шархи он хохем пардохт.
С.Имронов бар асоси 17 дастнависи девони ашъори Ибни Ямин мачмуи абёти маснавихои шоирро 522 [3, с.119, 169] хисоб намудааст. А.Р.Хикмат адади абёти маснавихои шоирро якчоя бо тарчеъбанду муаммо, моддаи таърих ва чистон хазор байт донистааст[7,с.56]. Ин шохис дар девони ашъори шоири Ибни Ямин, ки Хусайналии Бостонирод тахия ва тасхех намудааст, баробар ба 821 байт аст.
Бадин тартиб аз бахсхои болой маълум шуд, ки имруз дар девони ашъори Ибни Ямин 12 маснавихои хурд бо 821 байт мавчуд аст, ки дар идома хар кадом аз назари вижагихои сохториву мухтавой мавриди тахлил ;арор мегиранд.
"Корнома"аз нигохи хачм калонтарин маснавии Ибни Ямин ба хисоб меравад. Чунон ки аз номаш маълум аст, бо шеваи манзумахои корнома суруда шудааст, ки Ахмади Доронй онхоро хамчун навъи чудогонаи адабй мешуморад. Муха;;и;и мазкур дар таърифи манзумахои корнома менависад, ки ин навъи адабй дар ;олаби маснавй навишта шуда, дар он шоир бо забони хазломезу таъбироти хачволуд ба айбчуй, ришханду тамасхури дарбориён, девониёну атрофиёни подшох машгул гардида, бо онхо ба мутоиба мепардозад[1,с.7]. Дар ин таъриф се хусусияти ин навъи адабй, яъне дар шакли маснавй эчод шудан, забони мутоибаомез ва хачволуд доштан ва дар тавсифи дарбориёну атрофиёни шох пардохтан, нишон дода шудааст. Пажухишгари номбурда аз мавчудияти дах манзумаи корнома дар адабиёти форсй хабар додааст[1, с. 8-10] ки, дар хамаи онхо вижагихои дар боло зикршуда аксар ва;т риоя шудаанд.Аммо аз баррасии "Корнома"-и Ибни Ямин маълум мешавад, ки на хама ва;т дар корномахо лахни хачв ва мутоиба риоя мешавад ва мухотаби шоир хам танхо хоким ва ахли дарбор буда наметавонад. Маснавихои корномахо бо мурочиат ба боди сабо ва васфи табиат шуруъ гардида[1,с.25], аксар маврид дар бахри хафиф суруда мешавандДобили зикр аст, ки мафхуми корнома хануз дар унвони осори адабиёти ;адими форсу точик ба чашм мерасад, ки намунаи он "Корномаи Ардашери Бобакон" ва "Корномаи Анушервон" аст, ки дар шакли мансур дар васфи зиндагиномаву диловарй ва панду андарзу васиятхои ашхоси сиёсй гуфта шудаанд. Аз ин ру, ин осор ба хеч вачх ба ин навъи адабй робита надоранд.
"Корнома"-и Ибни Ямин аз чумлаи корномахои камшуморест, ки лахни танзу мутоиба дар онхо дида намешавад. Илова бар ин, чуноне ки болотар ишора рафт корномахо голибан дар бахри хафиф навишта мешаванд, аммо ин маснавй дар вазни дубайтй ва маснавихои оши;она-хазачи мусаммани махзуф нигошта шудааст. Шояд Ибни Ямин дар поёни "Корнома"-и хеш ба хамин маънй ишора кардааст, ки:
Бад-ин сон "Корнома" кас нагуфтаст, Дурри ин бахр чун ман кас насуфтаст[6, с.588].
Соли таълифи маснавии "Корнома"-и Ибни Ямин, хамон тавр ки дар поёни асар таъкид шуда, 741х/1341м. будааст:
Зи хицрат хафтсад буду чилу як Ки андар рузгори нек андак. Ман ин нома расонидам ба охир Ба тавфици Худои фарди цодир [6, с.588].
Аз байтхои нахустини "Корнома" аён мешавад ки шоир дар чавоби номае асари худро иншо кардааст:
Насими субх цонам тоза карди Расиди лутфи беандоза карди. Расониди паём аз дилситонам Аз он дарди дилу дармони цонам[6, с.576].
Аз хамин ну;таи назар"Корнома"-и Ибни Ямин аз камшумортарин корномахоест, ки шоир ташаббускори ирсоли нома набудааст.
Дар аввали маснавй Ибни Ямин аз дурии худ аз зодгохаш-Фарюмад шиква мекунад ва васфе аз шахри Фарюмад анчом медихад:
Зи бахри хотираш бардор гоме
Ба Фарюмад расон аз ман паёме...
Ба хар су цуйборе хамчу Кавсар
Дарахташро чу Тубо бар фалак сар.
Нишотафзо хавову об дар вай
Чу буи майгусору согари май
Бахораш рогхо пурлолаву гул
Хазонаш богхо пурмеваву мул.
Насимаш дар хушй чун буи дилбар
Чу анфоси Масехо рухпарвар
Саросар кухи у пуркабку теху
Тамомат дашти у пургуру оху
Чу пой андар фазои вай ниходй.
Ба сад шодй, ки доим шод бодй... [6, с.576].
Ин тасвирy тавсифхо нишон медиханд, ки Фарюмад аз ободтарин чойхои Хуросон дар ;арни XIV будааст. Маълумоти Ибни Ямин дар бораи Фарюмад ахамияти таърихй дошта, барои равшан намудани чугрофиёи таърихии Хуросони замони шоир бисёр мухим аст.
Пас аз он аз боди шабгир мехохад, ки арзи бандагии шоирро ба Алоуддин Мухаммади сохибдевону бузургону азизони дигар, ки дар мачмуъ номи 72 нафар аз онхо зикр шудааст, бирасонад. Шоёни зикр аст, ки мухотабони Ибни Ямин танхо дарбориён набуда, балки шоир ;ишрхои мухталифи мардум, аз чумла бузургони шахру таба;аи мутавасситро низ мухотаби хеш ;арор дода, иродати худро ба онхо иброз доштааст. Ин гувох бар он аст, ки шоир дар "Корнома" мухотаби хосеро дар зехн надошта, хадафаш расонидани салому паём ба мухотабони мухталиф, во;еъан ба мардуми Фарюмад аст.
Баъд аз ин хама, ва;те Ибни Ямин мехохад ба модари худ тавассути бод паёму салом бирасонад, бо мухаббат аз y ёд мекунад ва мехохад ба байтаке чанд арзи дил кунад:
Пас он гах, эй сабо, ин байтаке чанд Бихон дар пеши он пири хирадманд[6, с.587]
Ин чо дигар аз шиддати эхсосу андухи фаровони фиро; ;олаби маснавиро барои баёни холати рухии хеш созгору кофй намедонад ва газалеро дар таркиби маснавй гунчонида, ба модар аз чаври фалак шиква месозад ва рузгорро мазаммат менамояд:
Фалак бо мо сари ёрй надорад Ба цуз майли дилозорй надорад. Зи пахлуи ман ин гардуни бемехр, Цуз оханги цигархорй надорад. Чй бедор аст, ё Раб, чархи гардон, Ки коре цуз ситамкорй надорад. Дилам аз вай чу зулфу чашми хубон Ба цуз ташвишу беморй надорад. Бувад дар назм корам бас гаронцон Агарчй цуз сабуксорй надорад, Аз он чун абр гирёнтар, ки чунраъд Дилам цуз нолаву зорй надорад. Гаронцонии бахтам бин, ки аз вай Хирад умеди бедорй надорад. Дило, охир зи гардун чанд пурсй Ки бар дардам даводорй надорад. Фалакро хец агар озарм бошад, Азизонро бад-ин хорй надорад. Зи хацри дустон Ибни Яминро Ба душманкомиву зорй надорад[6, с.587].
Ибни Ямин монанди бисёр аз ахли илму адаби он рузгор аз сахтихои зиндагй гила менамояд. Fазали мазкур баёнгари холати рухии шоир буда, ба пайванди мута;обила ва вахдати маънои абёти дигари маснавй латмае ворид накардааст. Баръакс барои ифодаи холати ноороми дарунй ва эхсосоти ами;и ичтимоиву маънавии шоир кумак намудааст, зеро газал барои баёни ин эхсосот бештар муносиб аст. Зикри ин нукта чоиз аст, ки ин газалмаснавй дар бахши газалиёти
девони ашъори Ибни Ямин дида намешавад. Аз ин чо метавон натича гирифт, ки ин Fазал да;и;ан барои хамин маснавй эчод шyдааст.
Баъд аз овардани ин Fазали шиквоия аз бод хохиш мекyнад, ки паёмашро ба фарзандонаш бирасонад:
Ва з-он цо суи атфолам гузаp кун Азизощо зи холи ман хабаp кун. Мухаммадpо бипуpс аз ман фаpовон Х,асащо хам ба баp даpгиp чун цон. Бигу бо хаp ду нуpu дидаи ман, Ки хастанд аз азизй pух даp тан [6, с.588].
Аз ин ;исмати маснавй маълyм мешавад, ки Ибни Ямин сохиби ду фарзанде бо номхои Мyxаммад ва Хдсан будааст. Ин иттилоъ илова бар ахамияти таърихй, то хадде арзиши ичтимоиву шархихолии маснавиро таъмин менамояд.
Пас аз он аз бод мехохад, ки хар хурду бузурги Фарюмадро, ки дучор мешавад дуруди уро бирасонад ва аз эшон бихохад, ки барояш дуое бикунанд, то дубора ба Хуросон баргардад.
"Kорнома" бо зикри таърихи итмоми маснавй ва дуо ба итмом мерасад.
Дигар аз маснавихои аз нигохи хачм нисбатан бузурги Ибни Ямин "Мачлисафрyз"аст. Ин асар маснавии ирфонии кyтоxест муштамил бар 242 байт. Тиб;и иттилои С.Имронов дар баъзе аз нусхахои ;аламии ашъори Ибни Ямин ми;дори абёти "Мачлисафрyз" гуногун -163[3,с.135], 240[3,с.136], 311[3,с.133], 317[3,с.136], 335 байт[3,с.142], 374[3,с.127], 382[3,с.130]будааст.
Манзума шомили масъалахои назарии ирфон, аз ;абили сифоту холоти иш;и ирфонй ва расидан ба ма;оми васл, аст. Сохтори маснавй бисёр сода аст. Он бо тахмид OFOЗ мешавад, ки хафт байти OFOЗини манзумаро фаро мегирад. Баъд аз адои хамд шоир ба хирад мурочиат намуда, дар бораи иш;, рамзу рози он, холати оши; ва расидан ба вахдату фано сухан ба миён овардааст. Яке аз вижагихои ин бахши маснавй тавсифу шархи пайвастаи мафхуми иш; аст. Дар ин асар вожаи иш; 84 бор истифода шудааст. Ин дар холест, ки басомади ин калима дар тамоми маснавиёти шоир ба 86 баробар аст, яъне беш аз 97 дарсади фаровонии истифода аз ин вожаро метавон дар ин маснавй мушохида кард. Дар аксар маврид вожаи иш; дар OFOЗи мисраъ ё байт ;арор дорад. Тиб;и омори мо ин мафхум 55 бор дар аркони садру ибтидои байт омадааст, ки ин беш аз 64 дарсад аз кулли теъдоди истифодаи ин калима дар маснавиро ташкил медихад. Нуктаи дигар дар робита ба истеъмоли мукаррари калимаи иш; ин аст, ки хар дафъа бо истифодаи ин вожа, он чун як субъект(сохиби харакат ё анчомдихандаи кор)-е чилвагар мешавад, ки аз тари;и он и;тидору тавоноии иш; баён мегардад.Чунончй:
Ишц даp фаpш мекашад касpо, Ишц даp аpш мекашад касpо. Ишц даp дил суpуpхо бахшад Ишц даp дида нуpхо бахшад. Ишц бо è'p муттахид созад Ишц аз гайp мунфаpид созад. Ишц даp шуp мекунад касpо Ишц машхуp мекунад касpо. Ишц дuдоpu èp бинмояд Ишц гулpо зй хоp бинмояд. Ишц бошад хаёти цовидон Ишц бошад хулосаи дилу цон. Ишц ифшои mppu èp кунад Ишц Мансуppо ба доp кунад. Ишц бехонумон кунад касpо Ишц з- овоpагон кунад касpо. Ишц мастияст, цоми бода куцост? Ошици дилзидастдода куцост? Ишц моpо баpад ба майхона Ишц моpо кунад чу девона. Ишц моpо ба куи èp баpад Ишц моpо ба суи доp баpад[6, с.602-603].
Аз нигохи мухтаво ва баёну шархи иш;и ирфонй дар сухани Ибни Ямин ибтикору тозагие ба мушохида намерасад. Ишк,и ирфоние, ки Ибни Ямин дар ин манзума тасвир намудааст, ба ишк,и ирфонии шоирони маъруфи асри XIII Мавлоно Чдлолиддин Мухдммади Балхй ва Ф ахруддини Ир о кй хеле монанд аст[12]. Ибни Ямин бо сурудани ин маснавй кушидааст, ки бо такя ба афкори назарии пешиниён мавзуъхои маъмули ирфони назарии асри худро рочеъ ба мохияти иш; баён созад. Ба ибораи дигар, чунон ки Ибни Ямин худ мефармояд, рохи паймудаи иш;ро дубора мечуяд ва мохияти иш;ро бозгу менамояд:
Боз Ибни Ямин чй мецуйй, Рохи паймудаи ишц мепуйй[6, с.601].
Аз ин ру, Ибни Ямин дар ин замина консепсияи нав ё шарху тавзехи чадиди бадеии хосеро ироа накарда, хатто талоше барои баёни батафсили мавзуъ анчом надода, бештар дар инхисори орову афкори пешиниён бо;й мондааст. Бад-ин вачх "Мачлисафруз" аз назари арзиши ирфонй манзумаи мутавассит махсуб меёбад.
Дигар маснавии ирфонии у, ки бе унвон ва нисбат ба ин маснавй камхачм буда, дар бахри хазачи мусаддаси ма;сур ба силки назм омада, дар баёни шароити талаб ва фанои толиб дар матлуб аст.Мухтавои ин маснавиро ба зътибор гирифта метавон онро "Дар васфи талаб ва фанои толиб дар матлуб" номид. Маснавй фарогири 62 байт буда, он бо васфи талаб ва ахамияти он сар мешавад. Дар ин манзума низ хамон вижагии такрори истилохи ;обили тавзех(талаб), ки дар маснавии "Мачлисафруз" мушохида намуда будем, дар OFOЗи ин манзума ба чашм мехурад. Албатта, ин такрор на ба он андозаест, ки дар маснавии "Мачлисафруз" дидем.
Ибни Ямин дар хилоли ин маснавй чанде аз хадисхои маъруфро, ки дар миёни ахли тасаввуф машхур буданд, ба кор бурда, онхоро шарху тафсил додааст.
Ибни Ямин чунон ки гуфта шуд бо ;итъахои пандуандарзии хеш дар таърихи адабиёт шухрати бештаре дорад. Ин мавзуъ ба маснавихои у низ рох ёфтанд ва дар ин замина маснавихои кутохе чун "Чахор панди Анушервон", "Анушервон ва мубадон", "Дар панду андарз" ва Fайра таълиф кардааст. Аксари маснавихои пандуахо;ии у, ба чуз манзумаи "Дар панду андарз" дар вазни мута;ориби мусаммани махзуф навишта шудаанд. Бинобар ин дар баъзе аз сарчашмахо[11] онхоро ба хам омезиш дода, чун чузъи маснавии "Чахор панди Анушервон" паихам овардаанд.
"Анушервон ва мубадон" аз лихози хачм бузургтарин маснавихои пандуандарзии шоир буда, он аз 115 байт иборат аст. Назар ба маълумоти баъзе аз сарчашмахо ин маснавй бо номи «Пандномаи Анушервон» низ ёд мешавад ва дар поёни умри суханвар нигошта шудааст[10]. "Анушервон ва мубадон" дар вазни «Шохнома»-и Фирдавсй навишта шудааст. Аз ин чо бо итминони комил метавон гуфт, ки маснавй як ихлоснома ба шохасари Фирдавсист. Зеро Ибни Ямин ба шоири бузург ва «Шохнома»-и у зхтирому садо;ати хосе ;ойил буд. У дар девони ашъораш ду маротиба дар ;итъахояш аз Фирдавсй[6,с.387,469] ёд кардааст. Дар яке аз ;итъахои худ мегуяд:
Сиккае, к-андар сухан Фирдавсии Тусй нишонд, То напиндорй, ки кас аз зумраи фурсй нишонд. Аввал аз болои курсй бар замин омад сухан, У дигар бораш ба боло бурду бар курсй нишонд[6, с.387].
Ибни Ямин аз тари;и маснавии "Анушервон ва мубадон" низ ба Фирдавсиву хамосаи у ибрози зхтирому зъти;од намудаст.
Мухтавои "Анушервон ва мубадон" иборат аз пандномаест, ки Анушервон барои дарч намудан дар ;абраш навишта буд. Маснавй бо хамду наът OFOЗ мешавад ва сипас пандномаи Анушервон ироа мешавад. Добили зикр аст, ки ин пандномаро Унсуралмаолии Кайковус дар "Кобуснома" овардааст. Бино ба ривояти муаллифи "Кобуснома", ки дар боби хафтуми ин китоб омадааст, яке аз халифахои араб Абдулло ибни Маъмун ба оромгохи шоханшохи Сосонй Хусрави Анушервон меравад ва дар девори он катибахое бо оби тилло ба хатти пахлавй хаккокишударо мебинад. Дабирони пахлавихон он навиштаро, ки пандхои Анушервон буд, ба арабй барои Маъмун тарчума мекунанд. Ба ин гуна ин панднома машхур мешавад. Унсуралмаолии Кайковус дар боби хаштуми "Кобуснома" ин пандномаро овардааст[4,с.47-51]. Дар «Шохнома»-и Фирдавсй хам пандхои Анушервон, ки бо номи Кисро, бидуни таъкиди во;еаи дар "Кобуснома" ишорашуда, ироа мешаванд. Дар достони "Подшохии Кисро-Нушинравон"-т Шохномаи Фирдавсй Нушервон мубадонро даъват намуда, хохиш менамояд,
ки барои кори неки оянда, барои рузгори хуши раият панду андарз бигуянд. Панду андарзи хафт мубад дар «Шохнома» оварда шудааст. Агар насихатхои "Анушервон ва мубадон"- ро бо гуфтори мубадон дар "Шохнома" му;оиса намоем, шабохатхои фаровонерор байни онхо дар мухтаво ва сабки баён эхсос мекунем.
Ибни Ямин низ дар маснавии хеш ишорае ба Маъмун ё ривояти "Кобуснома" намекунад. Истифодаи мукаррари ибораи "Дигар он ки..." (37 бор) дар маснавии Ибни Ямин хокй аз он аст, ки шоир хангоми иншои асари хеш бар пандхои Нушервон дар "Кобуснома " назар доштааст:
Дигар он ки, хар к-у бувад кинадор Набошад бар у мехрубон хец ёр. Дигар он ки, ранци фаровон каши Чу кишти ба рохи биёбон каши. Дигар он ки, девона хонанду бас Касеро, ки нобуда цуяд зи пас. Дигар он ки, пайкор бо кас мацуй Сухан цуз ба андозаи худ магуй. Дигар он ки, саргашта мони хаме Чу нокардаро карда дони хаме. Дигар он ки, озарми мардум бицуй К-аз озарм монад бацой обруй. Дигар он ки, бо зердастони худ Ба кор оварад макру дастони худ[6, с.597].
Ибни Ямин хамин тари; чилу ду андарзи Нушервонро дар ин манзума на;л намудааст. Хамчунин Ибни Ямин дар маснавии кутохи дигар - «Чахор панди Анушервон», ки хамагй аз шаш байт иборат аст, андарзхои Нушервонро чой додааст, он хам дар вазни "Шохнома" ва хам дар пайравй бо сабки баёни Фирдавсй ба силки назм омадааст:
Шунидам, ки Кисро яке фарш дошт Бар он фарш хар гуна панде нигошт. Нахуст он, ки дунё нацуяд касе, Ки донад бад-у дарнамонад басе. Дувум он, ки суде надорад хазар Зи коре, ки рафтаст андар цадар. Сеюм он, ки донои холицшинос Зи махлуц бар сар нагирад сипос. Чахорум чу рузи муцаддар шудаст, Чаро марди озода чокар шудаст. Агар бигзари з-ин сухан рох нест, Равони ту аз дониш огох нест [6, c.589].
Илова бар ин дар чанд маснавии кутохи беунвон, ки хамвазни ин ду маснавиянд, андешахои тарбиятй ва ахло;ии хешро дар мавзуоте чун бахшоиш[6, с.598-599], одоби хидмати ба султон [6, с.599], таваккул[6, с.599], бартарии душмани доно аз дусти нодон[6,с.599], сабр[6,с.600], даврахои мухталифи зиндагии инсон[с.590-591] ва гайра идома додааст. Бархе аз ин маснавихо дар айни эчоз ва соддагй мохият ва арзиши волои ахло;й дошта, дар тарбияи ахло;й, рушди маънавиёти чомеа, тарбияи наврасону чавонон, рохнамоии онхо ба некиву накукорй, ахло;и хамида чун хикмати амалй хидмат менамоянд. Баъзе аз онхо дар шакли хикояти ахло;ии манзум[6,с.589] бар сабки "Бустон"-и Саъдй ироа шудаанд. Ин гуна маснавихо маъмулан бо иборати "Шунидам" [6, с.589] ва ё "Чй хуш гуфт" [6, с.598, 599] сар мешаванд ва дар хачми кутох маънихои баланди ахло;иро дар бар мегиранд.
Маснавихои Ибни Ямин дар вазнхои маъмули маснавихои форсу точик суруда шудаанд. Уро метавон дар истифода аз авзони мухталифи маснавй устод донист, зеро бо вучуди теъдоди ками ин ;олаби шеърй дар осораш, дар чор аз хафт авзони бакоррафта дар маснависарой ;аламозмой намудааст, ки онро метавон дар чадвали зер мушохида намуд:
№б/т Вазн Унвони маснавй Микд. абёт
1. Х,азачи мусаддаси ма^зуф Мафоилун,/мафоилун/ фаулун V- - - / V- - - / V- - - "Корнома" 293
"Дар панду андарз" 28
"Дар васфи талаб ва 60
фанои толиб дар матлуб"
Хирадмандон, ки рохи а;л рафтанд... 16
2. MyTan;opH6H мyсаммани мaззyф Фаулун/фаулун/фаулун/фаал V- - / V- - / V- - / V- «Анушервон ва мубадон» 115
Чахор панди Анушервон 6
Шунидам, ки рузе Манучехршох... 4
Шунидам, ки рузе зи корогахон... 21
Чй хуш гуфт фарзонае хушманд... 8
Чй хуш гуфт фарзонае дурбин... 3
3. Хафифи мyсаддаси махбyни мaззyф Фоилотун/мафоилун/ фаилун -V- -/ V- V - / V V- "Мачлисафруз" 241
4. Сареи Myca^a^ матвии макшгф Муфтаилун/муфтаилун/ фоилун -V V- /- V V-/- V- "Фй ат-тавхид ва-л-маърифа» 32
Бохушу бедордилу род бош... 12
Цадвали №1.Омори авзони маснавихои Ибни Ямин
Чунон ки аз чадвали болой маълум мешавад, маснавихои Ибни Ямин аз нигохи камияти абёт низ гуногун буда, кутохтарини онхо хомили 3 ва дарозтаринашон фарогири 293 байтанд. Яке аз далолили касрати абёти маснавихои шоирро ба эхтимол марбут ба он донист, ки Ибни Ямин асосан шоири китъасарост. Вай барои баёни маънии зиёд дар хачми кам тачриба ва табъи равон дошт ва бештар ба баёни мавзуоти ахлокй ва ичтимой авлавият медод. Аз ин ру, хатто дар жанри маснавй, ки барои ифодаи матлабхои тулонй хеле муносиб аст, суханро ба дарозо намекашад ва дар тамоми маснавихояш ба мавзуи ахлокй, таълимй ва ичтимой ру меорад. Маснавихои Ибни Ямин монанди дигар анвои шеърии девонаш аз нигохи сабк равон ва холй аз такаллуфу фазлфурушй буда, ба сабки хуросонй бисёр наздик аст. Дар онхо калимоти аз зехн дур, тасвирхои печ дар печ, истилохоти илмй камтар ба мушохида мерасанд. Шоир дар маснавихояш кушиш кардааст, ки калимахои наве, мисли "душманкомй", "акрамулихвон", "каримахлок;", "гумкардафарзанд", "фаррухниход", "иффатобод", "сутудасират", "шарафмахмуд", "таштандоб" биёфарад, ки баъзе аз онхо дар фархангхои форсй-точикй ба чашм намерасанд. Масалан, дар газалмаснавии "Корнома" калимаи мураккаби "даводорй" истифода шудааст:
Дило, охир зи гардун чанд пурсй
Ки бар дардам даводорй надорад[6, с.587].
Ин вожаи мураккаби типи омехта, ки бешакк хосили зав;и худи шоир аст, зеро тиб;и тахкикоте, ки дар асоси ашъори китобхонаи мачозии "Ганчур" анчом додаем, дар осори беш аз хафтод нафар суханвари то Ибни Ямин ва 16 нафар муосиронаш дучор нашуд. Дар фархангхои форсй-точикй низ ба шархи ин калима барнахурдем. Аз ин чо метавон ба натича расид, ки омузиши забони осори Ибни Ямин, ки яке аз масъалахои мухими сабкшиносии осори шоир ба хисоб меравад, метавонад ба ганои вожагони фархангхои форсй-точикй мусоидат намояд. Хдмин тари;, маснавихои Ибни Ямин аз нигохи хачм, мухтаво, сохтор ва истифодаи авзон гуногун буда, бо соддагиву эчози хос дар густариши чараёни умумии маснависароии форсу точик дар асри XIV таъсири кобили ахамият гузоштаанд. Баррасии маснавихои Ибни Ямин нишон дод, ки суханвар дар аксар маврид бар асоси суннатхои мутадовилаи маснависароии форсу точик ашъори дугона эчод менамояд.Огозу анчоми маснавихои кутохи шоир бо хамду наът ва дуо таъмин шудаанд, вале дар маснавихои хеле кутохи шоир ин суннат тамоман риоят
нашуда, панду андарз зевару чавхари онхо к;арор гирифтааст. Бо ин хама суннатгароихо Ибни
Ямин дар бархе аз маснавихояш навпардозихое низ зохир намудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Доронй, Алиакбар Ахмад. Навъи адабии корнома/ Алиакбар Ахмади Доронй//Навди адабй.-1390.- Соли сеюм.-№ 10.-С.7-30.
2. Ибни Ямин, Махмуд ибни Яминуддин. Девони ^итъаот ва рубоиёт.Бо тасхех ва му^аддимаи Саид Нафисй.- Техрон, 1318/1939.- 284 с.
3. Имронов, С.Ибни Ямини Фарюмадй(Ч,араёни зиндагй ва мероси адабй)/С.Имронов.-Душанбе,Ирфон, 1966.-172 с.
4. Кайковус, Унсурулмаолй. ^обуснома. Тахия, пешгуфтор ва тавзехоти Мирзо Муллоах,мад ва Мехрй Шарофова. - Душанбе, Маориф, 2016.- 240 с.
5. Сафо, Забехулло.Таърихи адабиёт дар Эрон / Забехулло Сафо-Техрон, 1368.-1462с.- Ч,.3/2.
6. Фарюмадй, Ибни Ямин.Девони ашъор.Бо тасхех ва эхтимоми Хусайналии Бостонирод/И.Я.Фарюмадй.-Техрон, Китобхонаи Саной, 1344.-734 с.
7. Хекмат, А.Р.Рассказ о персидском поэте: жизнь и творчество Ибн Йамина/А.Р.Хекмат.-М., Наука, 1965.-96 с.
8. https://fa.wikipedia.org/wiki /- охирин бознигарй :12.11.22
9. https://www.cgie.org.ir/fa/article/226120/- охирин бознигарй :19.11.22
10.https://donish.org/tj/course/learn/32-adabiyoti-tojik-sinfi-9/lesson/255-merosi-adabii-ibni-yamin-охирин бознигарй :30.11.22
11.https://ganjoor.net/ebneyamin/divan/masnavi/- охирин бознигарй :15.12.22
12.https://www.nipna.ir/fa/newsagency/22189/- охирин бознигарй :15.12.22
13.https://www.mehremihan.ir/tag/ ùi*i-ù}l-J3/ - охирин бознигарй :15.12.22
REFERENCES:
1. Darani, Aliakbar Ahmad. Literary Genre of Karnameh/ Aliakbar Ahmadi Darani// Literary critique.-1390.- Third year .-№ 10.-С.7-30.
2. Ibn Yamin, Mahmud ibn Yaminuddin.Divan of Short Rhymes and Quatrains. Revision and introduction of Said Nafisi.- Tehran, 1318/1939. - 284 p.
3. Imronov, S. Ibni Yamini Faryumadi: Life and creativity/S.Imronov. - Dushanbe, Irfon,1966. -172p.
4. Kaykavus Onsor-al-Maali. Qabus-nameh. Prepared, foreword and explanations by Mirza Mulloahmad and Mehri Sharafova. - Dushanbe, Education, 2016.- 240 p.
5. Safo, Zobiholloh. A History of Iranian Literature/ Zobiholloh Safo.- Tehran, 1368.-1462p.- V.3/2.
6. Faryumadi, Ibn Yamin. Divan of poems. With the correction and efforts of Husainali Bostonirod/I. Ya. Faryumadi.-Tehran, Sana'i Library, 1344.-734 p.
7. Hekmat, A.R. The Story about the Persian Poet. Ibni Yamin's Life and Creation/A.R.Hekmat. -Moscow, Nauka, 1965. - 95p.
8. https://fa.wikipedia.org/wiki j^_ù?l/- date of the application:12.11.22
9. https://www.cgie.org.ir/fa/article/226120/- date of the application:19.11.22
10.https://donish.org/tj/course/learn/32-adabiyoti-tojik-sinfi-9/lesson/255-merosi-adabii-ibni-yamin/-date of the application:30.11.12
11.https://ganjoor.net/ebneyamin/divan/masnavi/- date of the application:15.12.22
12.https://www.nipna.ir/fa/newsagency/22189/- date of the application:15.12.22
13.https://www.mehremihan.ir/tag/ù^ù?l-j^l / - date of the application:15.12.22
