CC BY
12МАСНАВИСАРОИ ДАР НАЗМИ АВДИ ОЛИ СОМОН
ЗоуидиН.
Доктори илмуои филологи, профессор
Тааммул бар осори бозмонда аз назми ахди Оли Сомон гувох бар он аст, ки дар он даврони хумоюни адабиёти форсу точик дар канори касида, газал, китъа ва рубой, маснавй низ ривоч дошт, ки ба иттифоки ахли тахкик аз колабхои хоси шеъри форсу точик буда, аз суннатхои адабиёти тоисломй маншаъ гирифтааст. Ин шакли шеърй дар назми кадими араб мавкеъ надошт ва танхо дар асрхои УШ-1Х бо номи муздавича бо химмати шуарои арабизабони эронинажод, хоссатан Абон ибни Абдулхамиди Лохикй (ваф. с. 815) зухур намуд ва асосан барои ба риштаи назми арабй кашидани осори тоисломии эронй, аз кабили «Калила ва Димна», «Синдбоднома» ва гайра ба кор гирифта шуд.
Масъудии Марвазй нахустин шоири форсигу аст, ки дар колаби маснавй ба назми ривоёти таърихй ва хамосии эронй химмат гуморид ва дар охири асри IX - огози асри Х «Шохнома»-и манзум эчод кард. Аз ин маснавй ба чуз се байт, ки дар таърихномаи машхури Мутаххар ибни Тохири Мукаддасй - «ал-Бадъ ва-т-таърих» (соли таълифаш 966) ба кайд омадааст, иттилои бештар дар даст нест. Муаллифи таърихномаи мазкур зимни баёни подшохии Каюмарс ду байти зеринро «аз манзумаи музайяни форсии Масъудй» иктибос карда:
Нахустин Каюмарс омад ба шохй, Гирифташ ба гетй -дарун пешгохй, Чу сй сол ба гетй подшо буд, Ки фармон-ш ба хар чое раво буд
ва гуфтааст: «Ман ин абётро бад-он чихат зикр кардам, ки эрониён ин манзума ва абёти онро бузург медоранд, онро мусаввар месозанд ва ба сони таърихи худ ривоят мекунанд» [12, с. 499].
Зимни баёни интихои салтанати Сосониён низ Мукаддасй аз манзумаи Масъудии Марвазй бад-ин карор ёд кардааст: «Салтанати подшохони эронй ба поён расид....Ва Масъудй дар охири манзумаи форсии худ гуфтааст: Сипар(р)й шуд замони хусравоно, Ки коми хеш ронданд дар чахоно [12, с. 522].
Аз ишороти мазкури Мукаддасй бармеояд, ки манзумаи Масъудии Марвазй дар ибтидо ва миёнахои асри Х маъруфияти тамом доштааст. Мардуми Ачам онро ба масобаи таърихи миллии хеш азиз медоштанд ва тасвирхое бар он афзуда буданд. Бо тасвирхо музайян будани манзумаи Масъудии Марвазй, ба гумони голиб, идомаи суннати кухани эронист. Ч,угрофинависони маъруфи арабизабон дар бораи мавчудияти китобхои марбут ба таърихи Эрон, ки бо тасвирхои шохону мубадони эронй мусаввар буданд, хабар додаанд. Аз чумла, Истахрй дар васфи нохияи Шопур, вокеъ дар минтакаи Аррачон овардааст, ки «дар нохияи Шопур кухе аст, ки бар он тасвири хар як аз подшохону марзбонони маъруфи Эрон ва руасои саршиноси оташкадахо ва мубадони бузург ва дигарон накш шуда ва тасвирхои ин ашхос бо саргузаштхо ва достонхояшон дар сандукхое махфуз аст. Ва ухдадори хифзи онхо гурухе хастанд, ки дар нохияи Аррачон, дар чое, ки ба «Х,исну-л-чисс» маъруф аст, нишеман доранд» [8, с. 141]. Айни хамин матлабро чугрофидони дигари асри X - Ибни Давкал низ таъкид кардааст [7, с. 126]. Аз ин ахбор бармеояд, ки дар ахди Оли Сомон китобхое дар хусуси таърихи Эрон ёфт мешудаанд, ки бо тасвирхои шохону мубадони эронй мусаввар будаанд. Дар киёс бо ин китобхо метавон хадс зад, ки «Шохнома»-и Масъудии Марвазй низ бо хамин гуна тасвирхо мусаввар будааст.
Чун муаллифи «ал-Бадъ ва-т-таърих» аз «Шохнома»-и Масъудии Марвазй ба унвони манзумаи машхур ёд кардааст, таърихи эчоди он набояд аз авоили асри X фурутар равад. Дар ин асос Масъудии Марвазиро метавон шоири охирхои асри IX ва аввалхои асри X махсуб кард. Забехуллохи Сафо бо ишора ба мухтассоти лафзиву
хунарии абёти бозмондаи манзyма навиштааст, ки «хушунати алфоз, адами инсичом ва киллати лутфе, ки дар бархе аз калимоти абёти сегонаи он мебинем, далели равшане бар кухнагии ин манзума ва нишоне аз ишколи кори шоир дар татбики комили калимоти порсй бо авзони аpyзй аст. Бино бар ин, бояд кабул кард, ки ин ашъор бисёр кухна ва хатто кухнатар аз ашъори шуарои дарбори Наср ибни Ахмади Сомонй ва бад-ин тарик мутааллик ба авохири карни сеюм аст» [17, с. 370].
«Шохнома»-и Масъудии Марвазй дар аввалхои асри XI низ шухрат ва ахаммияти худро нигох дошта ва мавриди истиноду иктибоси муаррихон карор гирифтааст. Аз чумла, муаллифи таърихномаи маъруфи «Fypаp ахбор мулук ал-фурс», ки ба «Шохнома»-и Саолибй низ маъруф аст ва кабл аз соли 1022-1023 таълиф шудааст, ду бор аз манзумаи Масъудии Марвазй ёд кардааст. Нахуст, дар баёни салтанати Тахмурас y навиштааст, ки «Масъудй дар маснавии худ бар он аст, ки Тахмурас кухандизи Марвро сохт» [16, с. 45]. Сониян, дар зимни баёни вокеаи замони салтанати Бахман писари Исфандиёр ва лашкар кашидани y ба Систону чангаш бо Зол тазаккур додааст, ки "Бахман ... ба ёди хизматхои Зол афтод ва аз y даргузашт ва фармон дод, ки Уро ба хонааш баргардонанд ва андаке аз дороияшро ба y боздиханд. Масъудии Марвазй дар маснавии форсияш овардааст, ки Бахман Золро кушт ва хеч як аз касонашро зинда нагузошт» [16, с. 203].
Пас аз Масъудии Марвазй дуюмин шоире, ки ба назми «Шохнома» пардохт, Абумансури Дакикй буд. Дакикй ба назми «Шохнома» аз чониби Нух ибни Мансури Сомонй (хукм. солхои 976-997) маъмур гардид, вале хануз дар OFOЗи кор буд, ки кушта шуд. Байтхои зерини Фирдавсй аз фочиаи рузгори Дакикй хикоят мекунанд: Бар y тохтан кард ногох марг Ниходаш ба сар-бар яке тира тарг. Якояк аз у бахт баргашта шуд, Ба дасти яке банда-бар кушта шуд. Зи Гуштоспу Арчосп байте хазор Бигуфту сар омад бар у рузгор. Бирафт уву ин нома ногуфта монд, Чунон бахти бедори у хуфта монд.
Дазору анд байти сурудаи Дакикиро Фирдавсй дар «Шохнома»-и безаволаш чой дода, мучиби аз дастбурди хаводис эмин мондани он гардид. Манзумаи Дакикй дар адабиёти илмй бо номи «Гуштоспнома» низ ёд мешавад, зеро дар он зухури Зардушт, кеши уро кабул кардани Гуштосп ва набардхои у бо шохи Турон - Арчосп чихати нашри дини Зардушт сухан меравад.
Мухаммад Авфии Бухорой манзумаи Дакикиро бист хазор [1, с. 269] ва Дамдуллохи Кдзвинй се хазор байт [17, с. 414] навиштаанд. Гумон меравад, ки Дакикй ба чуз хазор байте, ки онро Фирдавсй ба "Шохнома"-аш ворид кардааст, абёти дигаре дар хамин вазн ва дар назми достонхои дигари "Шохнома" низ суруда бошад.
Талоши Дакикй дар назми «Шохнома» бо кушта шудани шоир аз теFи душманону мухолифони тачаддуди рухонияти миллии Ачам ба фарчом нарасида бошад хам, он рохро барои Фирдавсй хамвор кард.
«Шохнома»-и безаволи Фирдавсй сеюмин «Шохнома»-и манзуми назми форсу точик аст, ки дар айни замон яке аз кадимтарин шохкорихои адабиёти олам махсуб мешавад. «Шохнома»-и Фирдавсй харчанд ба дастури Сомониён навишта нашудааст, вале он самараву махсули нахзати маънавиву фикрии Ачам аст, ки амирони сомонй заминахои онро фарохам оварда буданд. Бино бар ин, ахли тахкик бар онанд, ки Фирдавсй вокеан хам шоири ахди сомонй ва «Шохнома»-и у шохкори адабиёти он ахд аст.
Мусаллам аст, ки Фирдавсй дар назми "Шохнома" асосан ба "Шохномаи Абумансурй" истинод кардааст, вале у бар мундаричаи ин асар пойбанд намонда, як идда достонхое, амсоли "Рустаму Сухроб", "Рустам ва Аквондев" ва Fайpаpо, ки зохиран ба матни "Шохномаи Абумансурй" ворид набудаанд, ба риштаи назм
кашидааст. Фузун бар ин, Фирдавсй дар OFOЗ ва поёни хар як достон бо хадафи баёни хикмату ибрати таърих китаоти хакимонаи нотакроре сурудааст. Бад-ин маънй, Фирдавсй дар баробари нигориши сарнавишти таърихии кавмхои ориёй ба мохият ва асрори офариниш хамвора мутаваччех гардида ва мунтахо бар ивази фидокорй ва ранчхои сй-сиву панчсолааш тавонистааст, ки сармоя ва дороихои таърихиву маънавии Ачамро эхё намояд, хамчунон ки худ гуфтааст: Басе ранч бурдам дар ин сол сй, Ачам зинда кардам бад-ин порсй.
«Шохнома»-хои Масъудии Марвазй, Дакикй ва Фирдавсй василаи муассири маърифату пайванди рухонй бо таърихи гузаштаи халкхои эронй ва тачдиди хикмату маънавиёти тоисломии онхо ба шумор меомаданд. Аз ин чо, корбасти маснавй дар «Шохнома»-хои мазкур, ки дар канори кимати адабиву бадей арзиши миллй низ пайдо намуда буданд, асл ва маншаи тоисломии ин шакли шеъриро бозтобй мекунад.
Дар назми Рудакй ва хамасрони у сурудани маснавихои хикамй низ бо таpFиб ва ташчеъи амирону вазирони фарзонаи сомонй равнаки тамом дошт. Бо амри Наср ибни Ахмади Сомонй (хукм. солхои 914-943) аз арабй ба порсии дарй тарчума шудани «Калила ва Димна» ва баъдан бо химмати Рудакй перояи назми дариро ба бар кардани он далели бориз бар матлаби фавк аст.
"Калила ва Димна" маъруфтарин асари панду ахлокии тоисломй аст, ки дар ахди Хусрави Анушервон (531-579) бо захмати Барзуяи табиб ба пахлавй баргардон шуд. Дар асрхои нахусти ислом, ки давраи нахзати тарчимаву накли осори тоисломии форсу точик ба забони арабй махсуб мешавад, "Калила ва Димна" низ аз чониби яке аз посдорони сарсупурдаи адабу фарханги Ачам -Абдуллох ибни Мукаффаъ (724-759) ба забони арабй баргардонида шуд ва дар мухити маънавии хилофати исломй шухратёр гардид. Пас аз чанде хамин тарчумаро шоири арабизабон Абон ибни Абдулхамиди Лохикй (ваф. с. 815) бо супориши вазирони хирадманду маърифатпарвари эронии Хилофат - Бармакиён дар 14-хазор ё, ба кавле дигар, дар 5 хазор байт ба риштаи назми арабй кашид [18, с. 1; 6, с. 241].
Дар ахди Наср ибни Ахмади Сомонй вазири фарзонаи у- Абулфазли Балъамй "Калила ва Димна"-ро ба насри форсии дарй овард ва Одамушшуаро Рудакиро фармуд, ки ин номаи човидони хикмату ахлокро ба силки назми дарй кашад.
«Калила ва Димна»-и Рудакй дар вазни рамали мусаддаси максур эчод шуда, рукнхои он ба «фоилотун, фоилотун, фоилун (фоилон)» баробар аст. Теъдоди абёти ин манзума дар бархе аз сарчашмахо 12 хазор ва дар бархе дигар 18 хазор таъйин шудааст, вале аз он ганчинаи хикмату ахлок то кунун хамагй дар худуди 100 байт бокй мондаасту бас.
Пас аз «Калила ва Димна» Рудакй асари дигари маъруфи хикамии тоисломй -«Синдбоднома»-ро низ ба риштаи назми дарй кашид. Лозим ба тазаккур аст, ки дар ягон сарчашмаи адабиву таърихии кадима назми «Синдбоднома» аз чониби Рудакй ба кайд наомадааст, вале дар заминаи мувофикати мухтавои баъзе абёти Рудакй бо хикоёти «Синдбоднома» бори нахуст мусташрики олмонй Паул Дорн дар мукаддимаи худ бар нашри «ЛyFати фурс»-и Асадии Тусй аз чониби Рудакй манзум гардидани ин асар ё баъзе аз хикоёти онро тахмин карда буд. Пажухишхои баъдй дар заминаи таъйини мувофикати абёти Рудакй бо фахвои хикоёти «Синдбоднома» 48 байти шоирро муайян кардаанд, ки ба 11 хикояти «Синдбоднома» мансубанд [13, с. 72]. Дамаи ин абёт дар вазни рамали мусаддаси максур суруда шудаанд ва далолат бар он доранд, ки Рудакй «Калила ва Димна» ва «Синдбоднома»-ро дар як вазн ба назм овардааст.
Бархе аз мухаккикон бар онанд, ки Рудакй дар вазни «Калила ва Димна» маснавии дигаре низ мавсум ба «Даврони офтоб» таълиф кардааст [15, с. 551; 10, с. 169; 2, с. 248250], вале вучуди ин маснавй мавриди тааммул ва инкори иддае дигар аз ахли тахкик аст.
Маншаи ихтилофи назар дар ин маврид ду байти устод Рyдакй аст, ки онхоро мyаллифи "Фарханги Чдхонгирй" Чдмолиддини Дусайни Инчу бо тавзехи "устод Рyдакй гуфта дар даврони офтоб" сабт кардааст: Аз Хуросон барвази товусаш, Суи Ховар мехиромад шоду каш. Мехр дидам бомдодон чун битофт, Аз Хуросон суи Ховар мешитофт.
Аз тавзехи муаллифи фарханги мазкур ахли тахкик ду маънй кашидаанд: якум, маънии он, ки абёти фавкро устод Рудакй дар китоби "Даврони офтоб" гуфтааст; дуюм, маънии он, ки устод Рудакй он абётро дар мавзуи даврони фотоб, яъне сайру харакати офтоб гуфтааст. Фахмиши якум боис шуда, ки Саъид Нафисй ва дар пайравй аз y аксари кулли адабиётшиносони точик маснавии сеюмро дар хамон вазни рамали мукаддаси максур ба мероси Одамушшуаро афзудаанд. Баъдан Саъид Нафисй дар кисмати "Такмила"-и китоби машхури худ "Мухити зиндагй ва ахволи ашъори Рудакй" аз он акидаи нахусташ даст кашида, таъкид кардааст: "Дар он мавкеъ мутаваччех набудам, ки ин нукта ба хеч вачх дуруст нест, зеро гузашта аз ин, ки бисёр дур менамояд Рудакй номи яке аз маснавихои худро "Даврони Офтоб" гузошта бошад ва калимаи "даврон" - ро, ки дар он замон чандон роич набудааст, дар номи китобе ба кор бурда бошад. Таркиби "Даврони офтоб" барои маснавй муносибат надорад ва бештар бо китобе дар ахтаршиносй ё коиноти чав муносиб аст" [15, с. 551]. Пайдост, ки устоди факид Саид Нафисй фахмиши аввали тавзехи муаллифи "Фарханги Ч,ахонгирй"-ро бар абёти шохиди Рудакй хато шуморида, фахмиши дуюмро мураччах донистааст. Мухаккики точик А. Насруддин низ бар он аст, ки "Даврони офтоб"-ро як маснавии мустакили устод Рудакй пиндоштан иштибохи махз аст. Ба акидаи y, "муаллифони фархангхои тафсирии форсй... бо максади ба асли тасвир ва мохияти матн ошной кардани хонандаи фарханг ва осонй дар идроки маънй ба кадом мавзуъ вобаста будани байтхо ва китаоти истинодкардаи хешро ишора мекарданд. Азбаски байт ё мисраъ ва гохо як китъаи ду-се байтй аз матн барканда мешуд, хонандаро душвор буд, ки асли матлабро дар контексти умумии шеър фахмида тавонад, аз ин чихат лyFатнависон бо кайдхои гуногун, аз кабили "дар фалакиёт фармуда", "дар сифати бахор гуфта", "дар кисмати мерос фармуда" ва Fайpа хонандагонро ба идроки маънй омода месохтанд". Аз ин чост, ки А. Насруддин тавзехи "устод Рудакй гуфта дар даврони офтоб"-ро аз хамин кабил кайдхои муаллифи "Фарханги Чдхонгирй" мешуморад ва таъкид мекунад, ки набояд дар он номи асари "нав"-и Рудакиро чуст [13, с. 75].
Рудакй шаш маснавии дигаре низ дар вазнхои мухталиф таълиф кардааст, ки аз онхо дар манобеи лyFавивy адабй ва таърихй абёти парокандае бокй мондаанд. Теъдоди ночизи ин абёт имкон намедихад, ки унвон, мухтаво, хачм ва таърихи таълифи ин шаш маснавй дакикан маълум карда шавад. Танхо ба таври ичмол ва бар мабнои мухтавои абёти чудогонаи маснавихои мазкур метавон хадс зад, ки дар байни ин шаш маснавй достонхои кахрамонй, ишкй ва хикамй будаанд. Ва хамин се равияи достонсарой, ки дар куруни баъдии таърихи адабиёти форсу точик мутадовил ва мураввач гаштанд, аз осори Рудакй маншаъ гирифтаанд. Бад-ин маънй, Рудакй бо маснавихои худ дастовардхои адабиёти ахди Сосониёнро дар назми замони Сомониён тачдид ва мутадовил гардонид.
Дочй Халифа дар «Кашфу-з-зунун» манзумаи форсии «Ароис ун-нафоис»-ро ба «Фаридуддин Абуабдуллох Мухаммади Рудакй - шоир аз надимони малик Наср ибни Ахмади Сомонй» нисбат додааст [20, ч. 2, с. 143], вале чун y, бар хилофи одати худ, матлаи ин манзумаро ба кайд наовардааст, маълум кардани он, ки кадом як аз маснавихои фавкуззикр унвони «Ароису-н-нафоис»-ро доштааст, имконпазир нест.
Аллома Алиакбар Деххудо бар асоси байти зерини Рудакй: Чор Fyнда карбаш бо каждумон, Хурди эшон пусти руи мардумон
хадс задааст, ки Одамушшуаро манзумаи маъруфи "Ардавирафнома"-ро, ки аз кутуби мухимми зардуштиён аст ва ишороте таърихй ба хамлаи Искандар ба Эрон дорад, низ ба назм кашида будааст [15, с. 434]. Дадси мазкурро Мухаммад Дабири Сиёки низ чонибдорй кардааст [4, с. 157-158], вале ин нукта то хол тахкик ва тасбит нашудааст.
Дар замони Рудакй киссаи "Билавхар ва Будосаф", ки дар асрхои миёна дар байни мардуми Шарк, хоссатан пайравони кеши монавият маъруфият дошт, дар колаби маснавй бар риштаи назми дарй кашида шуд. Порае аз ин манзума ба хатти монавй ва ба забони форсй дар Турфон ба даст омадааст, ки гуфтугуи Билавхар ва Будосафро бозгу мекунад. Ховаршиноси маъруф Деннинг хадс задааст, ки ин киссаро ба эхтимоли наздик ба якин устод Рудакй кисвати шеъри порсй пушонидааст [19, с. 1-9]. Мухаккик дар таъйиди фарзияи худ чанд далел низ овардааст, агар онхо барои исботи тааллуки ин манзума ба Рудакй кофй набошанд, пас дар замони Рудакй ва дар фазои маънавии каламрави Сомониён, ки ба он тахаммул нисбат ба соири адёну мазохиб хос буд, офарида шудани онро ба субут мерасонад.
Дар иртибот бо маснавиёти Рудакй хаминро бояд кайд кард, ки татбики абёти Одамушшуаро бо осори бозмондаи тоисломии халкхои эронй, ба вижа он осоре, ки пас аз истилои араб аз пахлавй ба арабй тарчума шудаанд, имкон дорад асноди тозае доир ба мавзуву мухтаво ва унвону чузъиёти маснавиёти чудогонаи Рудакй фарохам оварад ва шубхахои мавчударо то андозае аз байн бибарад. Алхол, мусаллам он аст, ки Одамушшуаро яке аз мураввичони маснависарой дар назми ахди Оли Сомон махсуб мешавад.
Шоири дигари ахди Оли Сомон - Абушакури Балхй низ дар эчоди маснавй дасти тавоно доштааст, ки далели ин маснавии маъруфи «Офариннома»-и у мебошад. «Офариннома» манзумаи хикматомез буда, дар бахри мутакориб суруда шудааст. Микдори аслии абёти он маълум нест, аммо аллома Деххудо бо мукоранаи теъдоди абёте, ки аз ин манзума ва аз «Шохнома»-и Фирдавсй дар манобеи адабй ва фархангхои форсй-точикй сабт шудаанд, хачми «Офариннома»-ро ба андозаи аз се ду хиссаи «Шохнома» тахмин кардааст [5, ч. 3, с. 540].
Бар асоси ин тахмин, «Офариннома» асари нисбатан бузургхачм ва дорои 35-40 хазор байт будааст, ки аз ин микдор дар сарчашмахои мухталиф ва дар навбати аввал дар «Тухфат ул-мулук»-и Алй ибни Абихафс ибни Факехи Исфахонй (а. XIII) дар худуди 376 байт бокй мондааст [11, с. 91-107]. Аз абёти бокимонда пайдост, ки ин манзума дар баробари фаро гирифтани мазмунхои пандуахлокй хамчунин киссаву хикоятхои тамсилиро шомил будааст. Фузун бар ин, дар миёни абёти барчомонда аз «Офариннома» байтхое низ ба назар мерасанд, ки мазмуни размй доранд ва бо баъзе абёти «Шохнома» хамоханг хастанд. Бар асоси ин абёт метавон истинбот кард, ки Абушакури Балхй дар баёни мавзуъ ва матлабхои ахлокй ба тарики тамсил аз киссаву хикоятхое низ истифода кардааст, ки онхо мазмуни хамосй доштаанд. Бархе мухаккикон «Офариннома»-ро дунболаи андарзномахои пахлавй ба шумор оварда, хатто тарчумаи манзуми яке аз осори пандуахлокии тоисломй будани онро дур аз имкон надонистаанд [3, ч. 1, с. 382].
Аз абёти барчомондаи Абушакури Балхй пайдост, ки шоир ба чуз аз «Офариннома» боз чахор маснавии дигар дар бахрхои хазач, рамал, хафиф ва сареъ доштааст. Абёти каме, ки аз ин маснавихо бокй мондаанд, барои муайян кардани мазмуну мухтавои онхо кофй нестанд, аммо як самти мухим ва мусмири фаъолияти адабии Абушакури Балхй будани маснависароиро ба субут мерасонанд.
Дар миёни ашъори бозмондаи шоири дигари маъруфи ахди Оли Сомон Хучастаи Сарахсй абёте зерин дар колаби маснавй ва вазни мутакориби мусаммани максур ба назар мерасанд [11, с. 161-162]:
Басанда накардам ба баткуби хеш, Бари он шудам, к-аз манаш сер беш. Даромад яке ходи чанголтез,
Рабуд аз кафаш гушту бурд аз курез. Нишаста ба сад хашм дар козае, Гирифта ба чанг-андарун бозае.
^олаб, вазн ва фахвои абёти мазкур далел бар онанд, ки ба калами Хучастаи Сарахсй маснавие тааллук дошта ва он аз хикоёт ва тамсилот фарохам омада будааст.
Шоири дигари асри Х - Тайёни МаpFазй, ки дар хичогуй маъруф буда ва бад-ин чихат ба "Жожхой" номвар гаштааст, мусалламан дар маснависарой низ чирадаст будааст. Дар миёни абёти парешоне, ки дар фархангхо бо номи y омадаанд, беш аз сй байт дар колаби маснавй ва дар вазнхои бахри мутакориб, рамал ва хазач ба чашм мерасанд (11, с.311-321), ки сохиби дастикам се маснавй будани Тайёнро ба субут мерасонанд. Иддае аз абёти шоир бо мазмуни хикоёти чудогонаи "Калила ва Димна" ва "Синдбоднома" мувофикат доранд. Бино бар ин устод Саъид Нафисй дар китоби маъруфи худ онхоро ба номи Рудакй сабт карда [14, ч. 3, с. ÍÍSÍ-Í1S7], вале ин нукта мавриди тааммул аст ва ба тахкику тааммук ниёз дорад.
Микдоре аз абёти маснавии Тайёни МаpFазй дорои мазомини хачвомез аст, чунончи:
Муи жулидае ба сар дорад, Шухгин чомае ба бар дорад. Чашму мижгон зи жафк гандида, Анкабуте ба г... Fалтида. Маст гаштам зи чуръаи багнй, Шуд мизочам зи банг мyстаFнй.
Дар баъзе аз абёти Тайён тавсиёти мутоябаомези тиббй ба назар мерасанд: Касе, к-уро ту бинй дарди куланч, Бикофаш пушту з-y саргин бурун ланч. Касеро, к-y ту бинй дарди сурфа, Бифармояш ту оби дyFy хурфа.
Агар абёти фавк аз маснавиёти Тайёни МаpFазй бошад, пас бояд бипазируфт, ки шоир, зохиран, маснавихои мутоябаомез низ доштааст.
Ашъори бозмондаи муосири устод Рудакй, шоири маъруф Абулмасали Бухорой низ дар маснависарой даст доштани уро таъйид мекунанд. Мутаассифона, хаводиси рузгор ин маснавихоро аз байн бурда ва танхо абёте пароканда аз онхо дар фархангхо ба шохиди лyFOт махфуз мондаанд, чунончи [11, с. 65-68]: Сипохе, ки дорад сар аз шах даpеF, Бибояд хаме кофт он сар зи теF. Ба хила чу рубах фиребанда буд, Ба кина чу шери ситеханда буд. Зи нолиданаш кух шуд бесукун, Зи муиданаш шуд дили санг хун. Гуфт: " Ман посухи ту боз дихам, Он чи боисти туст, соз дихам".
Се байти аввал дар бахри мутакориб ва байти охир дар бахри рамал суруда шудаанд ва сохиби камаш ду маснавй будани Абулмасалро ба субут мерасонанд. Бар асоси фахвои абёт метавон хадс зад, ки маснавии дар бахри мутакориб сурудаи шоир мазмуни размй ва кахрамонй доштааст.
Дар миёни абёте, ки дар фархангхо ба номи шоири шахири нимаи аввали асри Х -Шокири Бухорой сабт шудаанд, теъдоде дар бахрхои маъмули маснависарой -мутакориб ва рамал иншо шудаанд [11, с. 45-50], чунончи: Бад-он кас, ки чонаш зи дониш тихист, Ситехиданат мояи аблахист. Бахри дунё то ба кай колиданат, Дар замон чушидану нолиданат. Дар ки y дар рох равад сармасту шух,
Афтад андар хоки хорй аз шикух.
Мухтавои абёти мазкур далел бар онанд, ки Шокири Бухорой сохиби маснавихои ахлокй будааст ва дар онхо хикоёт ва тамсилот чихати таъйиди акоиди андарзй корбаст шудаанд.
Абулхасан Алй ибни Илёси ОFOчй низ бино ба абёти бахрхои мутакориб ва рамал, ки дар фархангхо ба номи у сабт шудаанд, якинан чанд маснавй таълиф кардааст. Се байти зерин, зохиран, порае ба хам пайванд аз як маснавии ОFOчй аст [11, с. 192, 194, 196]:
Дар он куй пире равонхох буд, Ки дасташ зи хар кор кутох буд. Чу аз саркашй кард хар су нигох, Шикухиду афтод бар хоки рох. Чунон шуд Fаpошида аз кинааш, Ки оташ забона зад аз синааш.
Абёте аз осори шоирони дигари хамасри Рудакй, мисли Фароловй (дар бахрхои хафиф ва мутакориб), Абулаббоси Рабинчанй (дар бахрхои хафиф ва мутакориб), Маъруфии Балхй (дар бахрхои хачаз ва хафиф), Абушуайби Диравй (дар бахри рамал) ва дигарон дар фархангхо бокй мондаанд [11, с. 39-43, 126-138, 140-145, 165-166], ки дар маснависарой даст доштани онхо ва, дар мачмуъ, вусъати интишори ин колаби шеъриро дар назми ахди Оли Сомон ба субут мерасонанд.
Аз нависанда ва шоири маъруфи карни Х Абулмуайяди Балхй низ хашт байти мутафаррика дар колаби маснавй ва дар бахрхои хазач, рамал, мутакориб, сареъ ва хафиф дар фархангхо бокй мондаанд, ки аз маснавихои гуногун доштани у паём мерасонанд. Яке аз ин маснавихои Абулмуайяди Балхй бояд достони "Юсуф ва Зулайхо" бошад, зеро Амонии Хуросонй - шоири карни Х1 дар мукаддимаи "Юсуф ва Зулайхо"-и хеш, ки иштибохан ба Фирдавсй низ нисбат дода шудааст, Абулмуайяди Балхиро нахустин шоире номидааст, ки ин киссаи маъруфро ба риштаи назм кашидааст. Агар ин кавл сиххат дошта бошад, пас он маснавиро тундбоди хаводис аз байн бурда ва вазнаш низ маълум нест."Юсуф ва Зулайхо"-и Амонй дар бахри мутакориб суруда шудааст ва эхтимол меравад, ки манзумаи Абулмуайяд низ дар хамин бахр будааст [17, ч. 1, с. 402]. Агар ин тахминро бипазирем, пас ду байти зерини шоир, ки дар бахри мутакориб аст, аз хамон маснавии мафкудуласари "Юсуф ва Зулайхо" бояд бошад:
Далере, ки тарсад зи пайкори шер, Зани зоч хонаш, махонаш далер. Ба базм андарун абри бахшанда буд, Ба разм андарун шери Fyppанда буд.
"Юсуф ва Зулайхо"-и Абулмуайяди Балхй далел бар он аст, ки дар адабиёти ахди Сомониён бар канори достонхои кахрамонй ва маснавихои хикамй, ки FOлибан дар заминаи адабиёти тоисломии халкхои эронй арзи вучуд кардаанд, нахустин манзумахои ишкй бар асоси киссахои куръонй низ ба вучуд омадаанд.
Дар адабиёти ахди Оли Сомон ба суннати пайрезии донишхои илмй дар колаби маснавй асос гузошта шуд. Шоир ва пизишки маъруф - Даким Майсарии СyFдй манзумае бо номи "Донишнома" таълиф кард, ки дар он донишхои пизишкй дар кисвати шеър баён шудаанд. Манзумаи мазкур шомили 4481 байт буда ва дар соли 370/980 ба итмом расидааст.
Ахли завк бар онанд, ки "Донишнома"-и Даким Майсарй аз лихози бадеъият арзиши чандон баланде надорад [9, с. 96]. Аммо чоиз ба таъкид аст, ки ахамияти "Донишнома"-ро дар дарачаи аввал худи мутлаки вучуди он таъйин мекунад, зеро дар ин манзума бори нахуст илм бо назми форсизабон пайванд ёфт ва ин пайванд ба суннати борвар ва пурсамари фархангу адаби форсу точики асрхои миёна OFOЗ ниход.
Дамин тарик, нахзати барозандаи миллй ва киёми маънавию мафкуравии точикон дар ахди Сомониён мучиби эчоди достонхои кахрамониву ишкй, манзумахои ахлокй,
мазхабй ва илмй гардиданд. Ин осори бузургхачми манзум, ки бедории миллй ва иртифои рухонии точикон ва соири халкхои Эронзаминро дар он ахди хумоюн ба вачхе ахсан дар худ бозтобй мекард, колаби муносиби шеъриро такозо дошт. Маснавй, ки реша ва буни кадимаи эронй дошт, ба хайси колаби шеърии созгор бо руху равони адабу маънавият ва таъриху ахлоки Ачам ба сахнаи назми форсизабон омад. Дар натича, бо химмати шуарои механпарасти давр ва бо ташчеъ ва таргиби амирону вазирони хирадманду фарзонаи сомонй дороихои таърихиву маънавй ва хикамиву ахлокии форсу точик дар колаби маснавй пайрезй гардид. Куллаи олии чунин раванди худчуии маънавй, бархак, "Шохнома"-и безаволи Фирдавсй махсуб мешавад. Дар канори ин шохкори адабй, теъдоди зиёди осори манзуме дар колаби маснавй (беш аз 35 асар) дар ахди Оли Сомон эчод шуданд, ки, мутаассифона, аз тундбоди хаводиси рузгорони баъдй эмин намондаанд. Бо тааммул ба байту порахои бозмонда аз ин осор метавон ахди Оли Сомонро яке аз мусмиртарин даврахои маснависарой дар таърихи назми форсу точик ба шумор овард.
Адабиёт:
1. Авфй Мухаммад. Лубобу-л-албоб / ба кушиши Саид Нафисй. - Техрон: Ибни Сино, 1335.
2. Афсахзод А. Достонхои замони Сомониён // Номаи Оли Сомон. Мачмуаи маколот. - Техрон, 1378.
3. Ашъори парокандаи кадимтарин шуарои форсизабон / ба кушиши Ж. Лазар. 2 ч. -Техрон, 1341.
4. Дабири Сиёкй Мухаммад. Синдбоднома // Ягмо, соли 9, шумораи 4.
5. Деххудо. Лугатнома. Дар 16 мучаллад. - Техрон, 1375.
6. Ибн ал-Муътазз. Табакот аш-шуаро ал-мухдасин. - Багдод, 1964.
7. Ибни Давкал. Сафарномаи Ибни Давкал / тарчумаи Чдъфари Шиъор. -Техрон: Амири Кабир, 1366.
8. Истахрй Абуисхок. Мамолик ва масолик / тарчумаи Мухаммад ибни Асад ибни Абдуллохи Тустарй. - Техрон, 1373.
9. Лазар Жилбер. Два медицинских трактата X века на фарси-дари // Рудакй ва замони у. - Сталинобод: Нашрдавлточ, 1958.
10. Мирзоев А. Абу Абдуллох Рудакй. - Сталинобод: Нашрдавлточ, 1958.
11. Мудаббирй Махмуд. Шархи ахвол ва ашъори шоирони бедевон дар карнхои 3-45 хичрии камарй. - Техрон, 1370.
12. Мукаддасй Мутаххар ибни Тохир. Ал-Бадъ ва-т-таърих. Офариниш ва таърих. Дар ду китоб ва шаш чилд / мукаддима, тарчума ва таъликоти Шафеии Кадканй. - Техрон: Огах, 1374.
13. Насруддин Абдулманнон. Рудакй. - Xучанд: Рахим Чалил, 1999.
14. Нафисй Саид. Ахвол ва ашъори Рудакй. Дар се мучаллад. - Техрон: Адаб, 13101319.
15. Нафисй Саид. Мухити зиндагй, ахвол ва ашъори Рудакй. - Техрон: Амири Кабир, 1336.
16. Саолибй Абумансур. Таърихи Рурар ус-сияр маъруф ба "Шохнома"-и Саолибй / тахиягар ва муаллифи сарсухану таъликот Низомиддин Зохидов.-Душанбе: Бухоро, 2014.
17. Сафо Забехуллох. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ч,. 1. - Техрон: Фирдавс, 1380.
18. Сулй Абубакр. Китоб ул-аврок.- Багдод, 1980.
19. Деннинг. Кадимтарин шеъри форсй // Мачаллаи Донишкадаи адабиёт, шумораи 4, соли панчум. - С. 1-9.
20. Дочй Xалифа. Кашфу-з-зунун ан асомй-л-кутуб ва-л-фунун. Ч. 1-6. - Байрут: Дорулфикр, 1419.
МАСНАВИ В ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ПОЭЗИИ ЭПОХИ САМАНИДОВ
Аннотация. Статья посвящена исследованию маснави в творчестве Рудаки и его современников - поэтов эпохи Саманидов. Рассматривая случаи использования маснави в сохранившейся части поэтического наследия указанной эпохи, автор приходит к выводу, что в этой поэтической форме были переложены более тридцати пяти историко-героических, дидактических, любовных и научных произведений доисламского Ирана. Эти произведения олицетворяли собой духовно-нравственное возрождение иранских народов в эпоху Саманидов. Маснави, имея исконно иранские корни, в большей мере, чем другие поэтические формы того времени, соответствовала возрожденческому духу эпохи. Большинство созданных в форме маснави произведений Рудаки и его современников не дошло до наших дней, однако сохранивщиеся от них разрозненные бейты и отрывки свидетельствуют, что эпоха Саманидов была одним из наиболее важных и продуктивных периодов истории персидско-таджикской литературы с точки зрения развития маснави.
Ключевые слова: маснави, поэзия, Рудаки, поэзия эпохи Саманидов, Шахнаме.
MASNAVI IN THE PERSIAN-TAJIK POETRY OF THE SAMANID EPOCH
Abstract. The article investigates the masnavi genre in the poetry of Rudaki and his contemporaries - the Samanid epoch poets. Considering the use of masnavi in the preserved part of the poetic heritage of this epoch, the author concludes that more than thirty-five historical, heroic, didactic and love pieces of writing, as well as scientific works of pre-Islamic Iran have been put into this form of poetry. These works embodied the spiritual and moral revival of the Iranian peoples in the Samanid epoch. Masnavi, having primordially Iranian roots to a greater extent than other poetic forms of the time, has been consistent with the revivalistic spirit of that epoch. Most of literary works by Rudaki and his contemporaries created in the form of Masnavi have not been preserved to our days, however some isolated beits and excerpts remained from them are evidence that the Samanid epoch is one of the most important and productive periods in the history of the Persian-Tajik literature in terms of development of Masnavi.
Key words: мasnavi, poem, Rudaki, poetry of the Samanid epoch, Shahnameh.
Сведения об авторе: Зохидй Низомиддин - доктор филологических наук, профессор, заместитель министра внутренних дел Республики Таджикистан, e-mail: [email protected]
Information about the author: Zohidi Nizomiddin - Doctor of Philology Sciences, professor, Deputy Minister of Internal Affairs of the Republic of Tajikistan
НАЦШИ ОСОРИ БАДЕЙ ВА ЗАБОНОМУЗЙ ДАР БУНЁДИ ТАДАММУЛПАЗИРЙ
Муллоев А., Сайфуллоев Х.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар хама давру замон инсон неруи тавоно, офаранда, пури^тидор ва начотбахши ичтимоъ буда, човидон бо рухи абадист. Дастии инсон бо ниходи офаридагорй ва гановатманди сиришти ботинй ва тачаллии симои ибратомуз зебу зиннат ёфта, ба ин васила нишоти зиндагй ва саодати рузгорро комёб шудааст. Аз ин чост, ки низому пешрафти ичтимоъ, бунёдкориву созандагй, арзишхои маънавй ва фархангии башар ба шахсияти инсон алокдманд мебошанд.
Дар чахони пуртугёну зудтагйирёбандаи муосир ва бархурду хамгироии тамаддунхо гояи тахаммулпазирй ва хусни тафохум дар таъмини сулху субот ва
