CC BY
70
УДК 8Т.1 М.Т. НЕГМАТОВА
ББК 83.3 (0) 4
НАЗАРЕ БА АШЪОРИ ИБНИ ЯМИН
Дар таърихи адабиёти форсу точик жанри ;итъа аз дигар анвои шеър бо хусусияти хоси худаш фар; дорад. ^итъа дар хамаи давру замонхо ма;оми шоистаи худро дар байни жанрхои дигари адабй хифз кардааст. Маъмулан, ва;те ки дар бораи ;итъа сухбат огоз мешавад, хамоно исми суханвари маъруфи асри XIII-XIY Ибни Ямини Фарюмадй ба ёд мерасад.
Исми ин шоир Амир Фахруддини Мах,муд буда, падараш Яминуддин ном дошт. Мавлуди Ибни Ямин дар соли 1286 дар мавзеи Фарюмади Хуросон рух додааст. Адабиётшиноси номвари точик С.Имронов, ки умреро ба тадкики ахволу осор ва ашъори Ибни Ямин вакф намудааст, менависад: "Номи аслии шоир Махмуд ва лакабаш Амир Муставфй буда, Ибни Ямин тахаллуси адабии уст. Илова бар ин Махмуд баъзан худро бо исми "Фахриддин" низ ёд мекунад" (2, 23). Дар ин маврид мухаккики номбурда порчаи зерро хамчун далел овардааст:
Х,ар шеъри обдор, ки избу матин бувад, Медон якин, ки гуфтаи Ибни Ямин бувад. Он подшохи назм, ки дар насри фазли у, Волотарин сифат, ки кунй камтарин бувад. Дар арзи исми дунё Махмуд номи уст. В-ар фахри дин кунанд хам у Фахриддин бувад (2, 23).
Падараш аз амалдорони хукумати он замон махсуб мешуд. Аз ин чост, ки у имкони фаровони ба илм ва адабиёт чалб кардани фарзандашро дошт. Хонаводаи у сохиби замин будаанд ва бо кори дех;онй машгул шуда, зиндагии осудахолонаро ба сар мебурдаанд. Ибни Ямин аз даврони наврасй худро хамчун шахси донову зирак ва донишманд муаррифй мекунад.
Дар сарчашмахо омадааст, ки Ибни Ямин тахсили ибтидоии хешро дар зодгохаш ба даст овардааст ва хониши у зери назорати сахти падар ;арор дошт(2, 40). Шоир дар яке аз ;итъахояш ба ин масъала ишора дорад:
Падар, ки рахмати Ха; бар равони покаш бод Зи ман дарег намедошт панди пирона (1, 5).
Аз ин чо маълум мегардад, ки Ибни Ямин тахсили ибтидоиро дар назди падар гирифта, аз хурдсолй ба шеъру шоирй мухаббат пайдо кардааст. Метавон гуфт, ки Ибни Ямин аз мактаби бузурги Рудакй ва Фирдавсй саба; бардоштааст, ки инро аз ашъори шоир пай бурдан осон аст. Чунончи, ба шеъри устод Абуабдуллохи Рудакй "Хар бод, ки аз суи Бухоро ба ман ояд" чунин назирае дорад:
Буе, ки зи чини сари зулфат ба ман ояд, Хуштар зи дами нофаи мушки Хутан ояд (1, 5).
Ё чои дигар шоир дар ха;;и Фирдавсии Тусй мегуяд:
Сиккае, к-андар сухан Фирдавсии Тусй нишонд, Кофирам, гар хеч кас аз зумраи фурсй нишонд. Аввал аз болои курсй бар замин омад сухан, У суханро боз боло бурду бар курсй нишонд (1, 5).
Оид ба зиндагии шахсии Ибни Ямин дар сарчашмахо зикр мешавад, ки у нихоят дер оиладор шудааст. Дар чавонй хаёти мучаррадиро ихтиёр намудааст:
Ба тачрид дар шахр ман шухраам, Чи гуфтам худ аз ман бувад шухраи шахр. Чу Исо нахохам зан ар филмасал, Бихохад зи ман ними хармухра махр. Гарам Зухра бусе ба миннат дихад, Маро ояд он аз лаби Зухра захр (2, 55).
Танхо дар охири умр хонадор шуда, бинобар заифиву пирй ва ноумедихо нихоят азоби рухй мекашид. Назар ба ашъори Ибни Ямин моро ба чунин хулоса меорад, ки шоир ба масъалахои ичтимой махз аз сабаби вазнинии рузгор ва норасоихои хаёт руй овардааст. Мероси адабии Ибни Ямин ;ариб 15000 байтро ташкил мекунад, ки он аз ;асида, газал, ;итъа, рубой, маснавй ва гайра иборат аст (2, 110). Харчанд дар ашъори Ибни Ямини Фарюмадй жанрхо ва намудхои дигари адабй низ ба назар мерасанд, вале дар он китъа ма;оми хоса дорад.
Аз омузиши осори Ибни Ямин возех ба назар мерасад, ки шоир марди конеъ, вораста, порсо ва гушанишин буд. Аз ин ру, ашъори у дар миёни осори суханварони форсу точик бештар хамчун осори ахлокй маъруфият пайдо кардааст. Аз 15000 байти ашъори у, ки мавриди тахкик карор гирифтааст, кариб се хазор байти он китъаоти ахлокиро фаро мегирад. Таърихи табъу нашри китъахои Ибни Ямин низ шоистаи омузиш буда, он на танхо дар кишвархои форсизабон, балки берун аз каламрави он низ чамъоварй, тарчума ва нашр карда шудааст.
Соли 1816 Х,.Г.Кин Искре дар мачаллаи "Махзан-ул-Кунуз-ал-Машрикията ва Маъдан-ар-румуз-ал-Ачнабията" шаш китъаи Ибни Яминро ба забони англисй тарчума ва нашр намуд (2, 4). Баъдан 164 китъаоти Ибни Яминро соли 1852 ховаршиноси номй Селеста Виссерд дар Вена ба олмонй тарчума кард. Мачмуаи китъахои у дар хачми 216 сахифа соли 1865 милодй дар Калкутта тахти унвони "Китоби китъаоти Ибни Ямин" дар матбааи Мазхарулмачоиби ин шахр ба табъ расид (1, 4). Боиси зикр аст, ки хар ду ин нусха комил нестанд.
Чунон ки аз муоинаи фехрасти нусхахои хаттии китобхонахои дунё бармеояд, нусхахои хаттии девони Ибни Ямин дар китобхонаву маъхазхо бисёр аст. Вале хар яке аз онхо дар зоти худ бемонанд буда, ба якдигар ихтилоф доранд.
Адабиётшиноси маъруф Саид Нафисй бо максади тартиб додани як нусхаи ба асл наздики девони Ибни Яминро соли 1318-и хичрй ашъори шоирро тавассути чопхонаи ширкати Матбуот дар Техрон интишор намуд (1, 5).
Девони мазкур аз маснавиёт, рубоиёт, китъаоти ахлокй иборат буда, аз чониби Саид Нафисй дар заминаи се нусхаи кадим ва чадид руи чопро дидааст. Саид Нафисй дар мукаддимаи девон менависад, ки "Дар миёни онхо нусхаи бисёр муътабаре хаст, ки харчанд таърих надорад, вале аз хату когаз пайдост, ки дар авоили карни нухум ва мунтахои сад сол пас аз фавти Ибни Ямин навишта шудааст" (1, 5). Саид Нафисй дар мукаддимаи девон оид ба кори тахияи ин китоб изгори назар карда, иброз медорад, ки хадафи у тахияи девонест, ки ба асл наздик бошад ва мухдккик то чое ба ин максади худ ноил гаштааст.
Саид Нафисй менависад, ки кадимтарин маъхазе, ки дар дасти у карор дошт, сафина ё худ мачмуаи ашъоре мебошад, ки махфуз дар китобхонаи шахрдории Исфахон мебошад ва он нусха, бемухобо, аз пурарзиштарин нусхахо махсуб мешавад.
Дар мукаддимаи ин китоб бо асноди собит номи пурраи Ибни Ямин зикр шудааст: Имом Фахруддин Яхё ибни Муъин маъруф ва мутахаллис ба Ибни Ямин. Дар хамин чо се газали Ибни Ямин истинод мешавад, ки матлаи ин газалхо чунин аст:
Чи донад мутанъам вучуди хуфта ба ноз, Ки ман чй гуна ба сар мебарам шабони дароз. Бо мо вафову ахд ба сар гар намебарй, Боре ба суи мо нигар он гах, ки бигзарй. Эй бар ман аз чамоли ту хар дам киёмате, Худ сурате бувад ба чунин лутфу комате(1, 7).
Ашъори Ибни Ямин, аз чумла, китъаоти у ба мавзуоти мухталифи рузгори инсон бахшида шудаанд. Чунончи, дар боло зикр рафт, гушанишиниву инзиво аз шевахои зиндагии Ибни Ямин ба хисоб рафта, шоир гушанишиниро дар хамнишинй бо китобу хикмат пурмазмун мехисобад. Яъне китобу хикматро дар баробари хамнишинй ба инсонхо (танхо) медонад:
Узлату инзивову танхой, Бирахонадат аз хазор бало. Гушаеву чаридае, ки дар у Ч,амъ бошанд латоифи шуаро. Хдр ки дорад ба сони Ибни Ямин, Нест танхо, ки хаст бо танхо (1, 11).
Дар китъахои Ибни Ямин хикмат ва панд макоми хоса дорад. Ибни Ямин аз хар чизе ки мебинад, хикмат мечуяд ва ба хонанда хамчун ибрат баён мекунад. Чунончи, дар китъаи зерин шоир бекадру киматии дунёи моддиро бад-ин тарик баён месозад:
Дидам бар ин равоки забарчад китобате, Бар лавхи лочвард навишта ба зарри ноб. Хдр хонае, ки дохили ин токи азрак аст, Гар сад хазор сол бимонад, шавад хароб. Берун аз ин равок бино кун ту хонае, К-у офати хароб наёбад ба хеч боб (1, 16).
Ибни Ямин хислатхои бади инсонй, аз кабили хирс ва тамаъро мазаммат намуда, шахсеро, ки аз хислатхои бади инсонй орй аст, султони вакт мехисобад ва султони чахонро гадои у медонад:
Гар хирс зери дастy тамаъ зери пои туст, Cyлтони вакти хешивy султон гадои туст. Эй сохиби ачал, ки равй дар кафои дил, Рахши амал марон, ки ачал дар кафои туст (l, l2). Китъаоти Ибни Ямин бо истифодаи санъатхои гуногун, шеваву тарзхои мухталиф ифода шуда, хонандаро ба худ чалб мекунанд. Яке аз шевахои баëни Ибни Ямин аз забони кахрамони бадей баëн кардани матлаб мебошад.
Ин гуна китъахо дар аглаби маврид бо чамъбасти худи шоир ë андешаи мутафаккири дигар ба поëн мерасанд. Чунончи:
^се гуфт: Иззат ба мол андар аст, ^ дyнëвy динро дирам ëвар аст. Чй марде кунад зури бозуи чох, Kи бе мол султон бе лашкар аст. Тихидаст бо хайбату номи нек, Зани зиштруеву бе чодар аст. Дигар кас нигар, то чавобаш чй дод: Ба чох аст агар одамй сарвар аст. Ба зиллат бувад марди мачхулном, B-агар худ ба мол остонаш зар аст. Хирадмандро чох бояд на мол, B-агар мол хохй, ба чох андар аст. B-агар рост хохй, из Cаъдй шунав: "Каноат аз ин хар ду некутар аст" (l, 27). Дар китъаоти худ Ибни Ямин овардани мисол ë хикоят ба тарики ибрат маъмул аст. Шоир барои таквияти як фикр ë андеша хикоятеро баëн мекунад, ки аз он хонанда маънии чолиберо дарëфт менамояд. Чунончи, дар китъаи зерин шоир дар мавриди талкини сабру тахаммул меорад:
Эй дил, агар замона ба гам мешинонадат, Биншину сабр кун, ки сабурй давои уст. Бо даври рузгор нашояд ситеза кард, B-он кас, ки кард, ин масали хуш барои уст. Бо жандапил пашша чу пахлу хамезанад, Гар чон ба бод бардихад, алхак, сазои уст. Гар кори окиле наравад бар рахи савоб, Аз вай мабин, ки он на зи фикри хатои уст. B-ар чохиле ба мансабу моле расад, магуй K-он молу мансаб аз шарафи аклу ройи уст. Чун корхо ба чахл муяссар намешавад, Он зебад аз касе, ки хирад рахнамои уст. Гар кори неку бад нашавад бар муроди y, Донад, ки хар чи хаст, ба хукми Худои уст (l, 34). Ибни Ямин дар китъахои хеш ручуъхои чолибе дорад, ки он таъсири сухани шоирро дигар мекунад. Ба сухани шоир кудрат ва тавоной зам месозад. Чунончи, дар абëти зерин шоир бо фалак сухбат мекунад ва ба фалак савол медихад. Фалак низ ба шоир чавоб медихад. Ба як маънй чавоби фалак низ андешаи худи шоир аст ва y мехохад бад-ин тарик ба хонанда асли матлаби худро баëн кунад:
Бо фалак душ ба хилват гилае мекардам, Kи маро аз карами ту сабаби хирмон чист? Ин хама чаври ту бо мардуми фозил зи чй хост? B-ин хама фазли ту бо чохилу бо нодон чист? Фалакам гуфт, ки: Эй хусрави иклими хунар, Хдст маъхуз чу ин машгалаву афгон чист? Дар завоëи фалак чашми басират бикушой, Бо хама фазл бурун ор, ки бенуксон чист? Гар кунй даъвии химмат ба чахон, Ибни Ямин, Хдмчу дунон сухани чомаву зикри нон чист? (l, 34). Китъаоти Ибни Ямин аз 3 байт сар карда то 19 байт иборат мебошанд. Ошной бо девони Ибни Ямин, ки дар баробари китъаот шомили маснавй, рубодат ва газалдат мебошад, хонандаро ба
олами маънихо мебарад. Нусхаи мазкур аз нусхахои комили девони Ибни Ямин ба хисоб рафта, баргардон кардани он ба хати сириллик хонандагони точикро бо осори мукаммали ин шоири хаким ошно месозад.
Панч рузе, ки хаёт аст чунон бояд зист, Бо халоик, ки каму беш саное арзад. Вакти рафтан чу расад низ чунон бояд рафт, Ки зи бегонаю аз хеш дуое арзад (2, 22). Хдмин тарик, Ибни Ямини Фарюмадй дар таърихи адабиёти классикии форсу точик хамчун устоди жанри китъа шинохта шудааст. ^итъаоти суханвар гуногунмавзуъ буда, дар мачмуъ, бештар перомуни ахлоки хамида бахс менамоянд. Шоир ба василаи ин навъи шеърии девонаш тавонистааст андешаву ормонхои хешро доир ба замон ва инсонхо баён созад. Аз хайси шеваи баён низ китъахои шоир кобили таваччух буда, хонандаро ба андеша водор месозад ва ба у сабаки зиндагй медихад. Аз ин ру, баррасиву тахкики ашъори Ибни Ямин, хоса мукаттаоти вай хам барои адабиётшиносй ва хам барои алокамандони каломи бадеъ арзиши хуби илмиву амалй дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Девони ;итъаот ва рубоиёти Ибни Ямин. Бо тасхех ва му;аддимаи Саид Нафисй. - Техрон, 1418. - 284 с.
2. Зехнй, Т. Санъати сухан/Т.Зехнй. - Душанбе, Ирфон. 1967. - 299 с.
3. Имронов, С. Ибни Ямини Фарюмадй/С.Имронов.- Душанбе, 1966. - 169 с.
4. Мирзозода, Х. Таърихи адабиёти точик. Ч,илди 2, Китоби 2/Х.Мирзозода.- Душанбе, 1985. -398 с.
5. Хикматов, А.Р. Рассказ о персидском поэте. Жизнь и творчество Ибн Ямина/А.РДикматов.-Москва. 1965. - 140 с.
6. Persice Ibn-i Yamin, 100 Short Poems. The Persian text with paraphrases by E. Н. Rodwell, L., 1933.
REFERENCES:
1. Divan of Ibni Yamin's Short Rhymes and Quatrains. Revision and introduction of Said Nafisi. -Tehran, 1418hijra. - 284 p.
2. Zehni, T. Art of Speech/T.Zehni. - Dushanbe: Cognition, 1967. - 299 p.
3. Imronov, S. Ibni Yamini Faryumadi/S.Imronov. - Dushanbe, 1966. - 169 p.
4. Mirzozoda, Kh. The History of the Tajik Literature. - V.2, - Book 2/Kh.Mirzozoda. - Dushanbe, 1985. - 398 p.
5. Hikmatov, A.R. The Story about the Persian Poet. Ibni Yamin's Life and Creation/A.R.Hikmatov. - Moscow, 1965. - 140 p.
6. Persice Ibn-i Yamin, 100 Short Poems. The Persian text with paraphrases by E. Н. Rodwell, L., 1933.
Назаре ба ашъори Ибни Яман Вожа^ои калиди: Ибни Ямин, цитьа, рубои, панду андарз, уикмат
Дар мацола сухан перомуни рузгору осори Ибни Ямини Фарюмадй рафта, доир ба муцаттоти суханвар андешаронй шудааст. Муаллиф цайд менамояд, ки уарчанд девони шоир анвои мухталифи шеьриро дарбар мегирад, вале уамоно таваццууи суханвар ба жанри цитьа бештар аст. Аз мулоуизоти муаллиф бармеояд, ки дар цитьаот суханвар асосан доир ба масоили мухталифи ахлоцй андешаронй карда, назари хешро оид ба чигунагии цауон ва замону намояндагони он бо шеваи хосу цолиби диццат баён доштааст.
Взгляд на поэзию Ибн Ямина Ключевые слова: Ибн Ямин, кит 'а, рубаи, наставления, мудрые изречения
В статье речь идет о жизни и творчестве Ибн Ямина Фарюмади - известного персидско-таджикского литератора XIII-XIV веков и объектом изучения автора статьи, являются стихотворения, созданные поэтом в жанре кит'а. Отмечается, что хотя в диване поэта представлены разнообразные стихотворные жанры, однако литератор проявлял наибольший интерес к стихотворениям в жанре кит'а.
На основе рассмотрения и анализа дивана поэта выявляется, что кит'а, созданные Ибн Ямином, состоят от трех до девятнадцати бейтов и воплощают в себе все жанровые особенности данного стихотворного вида. Доказывается, что поэт в своих кит'а, в основном размышляя о различных
нравственных проблемах, в особой и интересной манере высказывает свое мнение об окружающем мире, о своем времени и современниках.
Outlooks concerned with ibn yamin^spoetry
Key words: Ibn Yamin, kifa, (short rhyme), rubai (quatrain), edifications, wise locutions
The article dwells on the life and creation of Ibn Yamin Faryumad - the outstanding Persian-Tajik man-of-letters of the Xlll-th - the XlV-th centuries, the object of her research is considered the poem written by the poet in «Kifa» genre. It is underscored that though in the poefs divan a diversity of poem genre is presented, however, the man-of-letters displayed deep interest in the poems based on kifa genre.
Designing on the premise of the consideration and analysis related to the poet ^s divan, the author reveals that the kifa created by Ibn Yamin consists of three up to twelve bayts and objectify all genre peculiarities of this kind of poem. It is proved that the poet in his kifa ruminated mainly on various narrative problems. The poet expresses his own opinion about surrounded world, his time and contemporaries in interesting manner, in particular.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Негматова Мавлудацон Турсуновна, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш.Хуцанд), E-mail: mavluda @ mail.ru Сведения об авторе:
Негматова Мавлюдаджон Турсуновна, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан), E-mail: mavluda @ mail.ru Information about the author:
Negmatova Mavludajon Tursynovna, Candidate of Philological Sciences Associate Professor of the department of Tajik Classic Literature, Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail: mavluda @ mail.ru
