CC BY
6
ТКБ 8Т
DOI:10.51844-2077-4990-2023-2-202-210
Тоцибоев Шарифцон Гайбуллоевич, н.и.ф., дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Fафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Таджибоев Шарифджон Гайбуллоевич, к.ф. н., доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд) Tojiboev Sharifjon Gaibulloevich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classic literature under the SEI "KhSU named after acad.B.Gafurov"(Tajikistan, Khujand), E-mail: tsharif@mail.ru
Вожа^ои калиди: маснави, вазн, авзони дароз, назми асруои Х.IV ва XV форсу тоцик, тауаввул, теъдоди авзони маснави
Мацола ба баррасии авзони маснавщои асри Х.IV ва нимаи аввали садаи XV форсу тоцик ихтисос ёфтааст. Тазаккур меравад, ки шоирони маснависарои давраи мавриди тауциц дигаргуни ва тауаввулоти циддие доир ба вазщои маснави ба анцом нарасонида бошанд уам, дар ин замина кушиши навовари ва суннатшикани намудаанд.Цайд мешавад, ки бархе аз шоирон, мисли Хоцуи Кирмони дар "Х,умой ва Хумоюн " ё Хатиби Форси дар "Цаландарнома" ба хотири навовари ва дури аз якнавохти даст ба ибтикор зада, сарфи назар аз мавзуву муутавои асар авзонеро интихоб намудаанд, ки дар воцеъ барои мазомини дигар муносиб аст. Дар ин давра маснавщое ба мисли "Мацмаъ-ул-баурайн "-и Котибии Нишопури ба зууур омаданд, ки ба ду баур хонда мешуданд ва ё мисли "Даунома"-и Имоди Фацеу ба чанд вазн иншо шудаанд. Хулоса мешавад, ки маснавщои ин ауд дар шаш аз уафт авзони маснавщои форсу тоцик нигошта шуда, суннати ёздаууицоии шеър дар онуо риоя шудааст.
Ключевые слова: маснави, метр, длинные метры, персидско-таджикская поэзия XIV-XV веков, эволюция, количество метров маснави
Статья посвящена рассмотрению метрики персидско-таджикских маснави XIV и XV веков. Отмечается, что поэты исследуемого периода которые писали маснави, не совершили существенных изменений и разработок в отношении метрики маснави, но избегали следования традиции соотношения единства формы(метрики) и содержания в маснави и стремились к новаторству. Подчеркивается, что некоторые авторы поэм, такие как Ходжу Кирмани в «Хумай и Хумаюне» или Хатиб Фарси в «Каландар-наме», ради новаторства и избежания однообразия, проявили инициативу и, несмотря на тему и содержание маснави, выбрали метры, на самом деле подходившие для другого контента. В этот период появились такие маснави, как «Маджмаъ-уль-бахрайн» («Слияние двух поэтических метров») Катиба Нишапури, которые имели двойственные (разнообразные) метры или были составлены в нескольких метрах, как, например, «Дахнама» Имада Факеха. Делается вывод, что маснави XIV и первой половины XV веков были написаны в шести из семи метров персидско-таджикских маснави и в них соблюдалась одиннадцатисложная традиция персидско-таджикской поэзии.
Key words: masnavi, weight, long weight, Persian-Tajik poetry of the XIV-XV centuries, evolution, the number of Masnavi weights
The article is devoted to the consideration of the weights of the Persian-Tajik masnavi of the XIV and first half of the XV centuries. It is noted that the poets of the period under study who wrote Masnavi did not make significant changes and developments in relation to Masnavi weights, but avoided following the tradition of the relationship between the unity of form (weights) and content in Masnavi and strived for innovation. It is emphasized that some authors of poems, such as Khoju Kirmani in "Humay and Humayun" or Khatib Farsi in "Qalandar-nama", for the sake of innovation and avoiding monotony, took the initiative and, despite the theme and content of the masnavi, chose weights, in fact suitable for other content. During this period, such masnavi appeared as "Majma-ul-bahrayn" by Katibi Nishapuri, which had dual (various) weights, or were written in several weights, such as "Dahnama" by Imad Faqeh. It is
ДОИР БА АВЗОНИ МАСНАВЩОИ АСРИ XIV ВА НИМАИ АВВАЛИ АСРИ XV
О МЕТРИКЕ ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКИХ МАСНАВИ XIV И ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XV ВЕКОВ ABOUT THE METRICS OF PERSIAN-TAJIK MASNAVIS XIV AND FIRST HALF OF XV CENTURIES
concluded that the masnavi of the XIV and first half of the XV centuries were written in six of the seven weights of Persian-Tajik masnavi and they followed the eleven-syllable tradition of Persian-Tajik poetry.
Дар хусуси вазнхои асосии маснавихои форсй-точикй ахли тахкик бисёр гуфтаанд. Маълум аст, ки дар адабиёти форсй-точикии то асрхои XIV-XV авзони маснавй мушаххас ва поягузорй шуда буд, аммо назари мухаккикон дар бораи теъдоди умумии авзони маснавй мутафовит бокй мондааст. Аз ин ру, кабл аз вуруд ба мавзуи аслй лозим донистем, ки нукоти мукаддамотиеро барои равшан шудани асли масъала - микдори умумии авзони маснавихои форсй-точикй баён намоем.
Иддае аз адабпажухон дар такя бар авзони маснавихои "Хамса"-и Низомии Ганчавй, ки у дар маснависароии форсй-точикй доди суханро дода, маснавихои у дар ин фан аз ахамияти фавкулода бархурдоранд, теъдоди авзони маснавиро ба панч шумора махдуд намудаанд. Чунончй, Мухаммадалй ибни Алй Форукии Хднафии Тахонавй дар "Кашшофу истилох,от-ил-фунуни ва ал-улуми", ки яке аз бузургтарин нигоштахо дар заминаи истилохшиносй махсуб меёбад, таъкид бар он дорад, ки дар вазнхои дароз(мусамман.-Ш.Т.), мисли хазачи мусаммани солим, рачази мусаммани солим, рамали мусаммани солим маснавй нагуянд. Ва авзони маснавй хамон аст, ки дар "Хамса" омадааст ва он "Искандарнома" ва "Махзан-ул-асрор" ва "Хусрав ва Ширин" ва "Хдфт пайкар" ва "Лайлй ва Мачнун" аст[7, с.180]. Дар вокеъ, азбаски маснавихо дар баёни матолиби тулонй бештар ихтисос доранд, маснависароён хамеша вазнеро интихоб менамоянд, ки то хонанда аз мутолиаи он хаста нашавад. Ба ин мазмун Мавлоно Ч,омй дар мукаддимаи мансури "Хдфт авранг" [10,c.56-57] ишора намудааст.
Муаллифи "Кашшофу истилохот-ил-фунуни ва ал-улуми" ба дурустй таъкид менамояд, ки вазнхои дароз (мусамман) барои маснависарой истифода намешаванд. Вокеъан баррасии вазнхои маснавихои форсй точикй собит намуд, ки бештари авзони маснавй дар шакли мусаддас меоянд, аммо бояд гуфт, ки теъдоди авзони он махдуд ба хамон ададе нест, ки Мухаммадали Тахонавй зикр кардааст.
Мавлавй Ого Ахмадалй - муаллифи тазкираи "Хдфт осмон" ба пайравй аз зумрае дигар назарияпардозон шумораи авзони маснавихои форсй-точикиро хафт адад гуфтааст: "Назди чумхур маснавиро хафт авзон аст.Чунон ки дар "Мизон-ул-вофй" гуфта: ал-маснавй сабъату авзонин маъруфатин иснони мин-ал хазач-ил-мусаддаси ва иснони мин-ар-рамал-ил мусаддаси ва вохидун мин-ас-сариъи ва вохидун мин-ал-хафиф-ил мусаддаси ва вохидун мутакориб-ул-мусаммани" [1,с.5].
Мавлавй Ого Ахмадалй дар номгузории китоби худ, ки онро дар баёни холу ахволи шоирони маснависаро ва осори дар ин замина сурудаи онхо ихтисос додааст, авзони хафтгонаи маснавиро ба эътибор гирифта, дар тадвини бобхои асар низ онхоро мавриди таваччух карор додааст.У хостааст дар хар боби асар, ки онро осмон номидааст, дар бораи суханвароне, ки дар яке аз хафт авзони маснавй эчод намудаанд, маълумот дихад. Вале марги ногахонй ба у имкон надодааст, ки беш аз як боб (осмон)-и онро ба анчом расонад. Бинобар ин "Хдфт осмон" танхо дар доираи як осмон (боб) анчом ёфтааст [5,с.86].Мавлоно Абдуррахмони Ч,омй низ дар хисобгирии авзони маснавй аз адади хафт химоят мекунад ва ба хамин асос мачмуан хафт маснавиро ба силки назм кашида, "Хдфт авранг" ном ниходааст. Хдмон тавр, ки аз фасли "Гуфтор аз фазоили сухан..."-и "Хирадномаи Искандарй" маълум мешавад Мавлоно Ч,омй дар огози маснависароии хеш дар пайравии Низомиву Амир Хусрав касди сурудани "Хамса"-ро доштааст[11, c.433-434], аммо бар асоси хамин назария- хафт адад будани авзони маснавй, бо афзудани ду маснавии дигар - «Силсилат-уз-захаб» ва «Саломон ва Абсол» ба онхо, "Хдфт авранг"-ро эчод кард.
Абдуррахмони Ч,омй дар мукаддимаи мансури "Хдфт авранг" ба баёни вазнхои маснавихои сабъаи хеш пардохта, хар якро бо як ё чанд чумла тавсиф намуда, аз таърихчаи истифодаи вазнхои мазкур дар маснависароии форсй-точикй низ сухан гуфтааст.Чунончй:
"Маснавии аввал китоби "Силсилат-уз-захаб" аст ва вазни он аз музохифоти бахри хафиф аст: фоилотун, мафоилун, фаилун.Ва бар ин вазн аст "Хддика"-и Хдким Саной ва "Хдфт пайкар"-и Шайх Низомй ва "Ч,оми Ч,ам"-и Шайх Авхадй рахимуллохи таоло" [10, с.55].
Мавлоно Ч,омй дар ин мукаддима дар бораи авзони маснавй низ сухан гуфтааст: "Ва пушида набошад, ки аксар эроди маснавй дар баёни касас ва хикоёту умури тавилуззайл, ки газалу касидаро гунчоиши он нест вукуъ меёбад. Пас мебояд, ки он бар вазне вокеъ шавад, ки дар у хиффате ва узубате, ки муъчиби кабули табъ гардад, бошад, то касрати такрор ва вуруди
он бар асмоъи мустамеъон ба малолат накашад ва ба саомат наянчомад..."[10,с. 56-57]. Баъд аз хама инхо ба авзони "Хдфт авранг" ишора намуда мегуяд: 'Тайр аз ин авзон вазне дигар нест, ки бад-ин масоба чомеъ бошад миёни фазилатиёни хиффат ва узуббат.Ва он чй Амир Хусрав дар китоби "Нух сипехр" ду вазни дигар бар ин хафт афзуда аст: яке бахри мутак;ориби мусаммани хар мисроъ чахор бор "фаулун"... ва дигаре бахри хазачи мусаддаси хар мисроъ се бор "муфтаъилун" (?-суол аз мост)" [10,с.57].
Ч,омй барои так;вияти фикр барои хар ду вазн аз Амир Хусрав якбайтй мисол овардааст. Аммо, бояд гуфт, ки вазни байти дувум - Омада ин хафт гули тозаву тар/Тозакуни равна^и гулзори хунар/ ба таваччух ба се бор омадани рукни зихофии "муфтаъилун" хатман сареи мусаддаси матвй бошад, на хазач. Албатта, ин як иштибохи чопй аст, ки мусаххехон хангоми бозхонй мутаваччехи он нашуда, галатгирй накардаанд, зеро дар нусхаи дигари "Хдфт авранг" [12,а36] вазни ин байт возехан сареъ нишон дода шудааст.
Чунон ки аз андешаву гуфтовардхои болой маълум шуд, Мавлоно Ч,омй хафт вазнро барои маснависароии форсу точик хос медонад ва шарти ин вазнхоро "хиффат ва узуббат", яъне сабукй ва гувороии онхо медонад ва бар Амир Хусрав эрод мегирад, ки ба ду вазни номулоими дигар низ маснавй сурудааст.
Мухаммадалии Тарбият, ки дар заминаи маснавй ва маснависарой дар адабиёти форсй чандин ма^олаи судманд нигоштааст, теъдоди авзоне, ки дар онхо маснавй суруда шудаанд 12-то донистааст: "ва аз руи истщрор ва исти^со маълум шудааст, ки ...дувоздах вазн аз авзони арузро барои маснавй гуфтан баргузида ва маъмул доштаанд[6, с.218]. Ин дувоздах вазнро, ки дар он маснависароён ашъори дугона гуфтаанд ва М.Тарбият бар онхо ишора намудааст, дар чадвали №1 метавон мушохида кард. Зимнан бояд таъкид кард, ки ин чадвал мачмуаи андешахои болоиро, ки дар мавриди шумораи вазнхои маснавй аз чониби назарияпардозон баён шудаанд, низ фаро мегирад._
№б/т Авзон Тар*
1. Хдзачи мусаддаси махзуф (мафоилун/мафоилун/фаулун) V- - - / V- - - / V- -
2. Хдзачи мусаддаси ахраби ма^бузи махзуф (мафъулу/мафоилу/фаулун) - - V / V- - V / -V-
3. Рамали мусаддаси махзуф(фоилотун/фоилотун/фоилун) - V - - / - V - - / V- -
4. Рамали мусаддаси махбуни махзуф (фоилотун/фаилотун/фаилун) - V - - / V V - - / VV -
5. Сареи мусаддаси матвии макшуф (муфтаилун/муфтаилун/ фоилун) (-V V-/-V V-/-V-)
6. Хафифи мусаддаси махбуни махзуф (фоилотун/мафоилун/фаилун) - V - - / V - V- / VV -
7. Мута^ориби мусаммани махзуф (фаулун/ фаулун/ фаулун/фаал) V- - / V- - / V- - / V-
8. Мута^ориби мусаммани солим (фаулун/ фаулун/ фаулун/фаулун) V- - / V- - / V- - / V- -
9. Рамал
10. Сареи мусаддаси солим (мустафилун/мустафилун/мафулоту) - - V - / - - V - / - - - V
11. Мучтасси мусаммани махбун (мафоилун/фаилотун/мафоилун/фаилотун) V- V - / VV - - / V-V -/ VV - -
12. Музореи мусаммани ахраб (мафъулу/фоилотун/ мафъулу/фоилотун) - - V/- V - -/- - V/- V - -
Цадвали №1.Авзони маснавй тибци назарияи М. Тарбият Аз миёни авзони болой вазнхои тахти шуморахои 1,2, 3,5,6 ва 7 ишорашуда корбурди бештаре доранд. Вазни тахти № 4 ишорашуда, яъне рамали мусаддаси махбуни махзуф танхо дар "Субхат-ул-аброр"-и Мавлоно Ч,омй истифода шудааст.Абдуррахмони Ч,омй ин вазнро багоят латиф ва матбуъ номида, тазаккур медихад, ки "...устодон бар ин вазн маснавй нагуфтаанд.Магар Амир Хусрави Дехлавй, ки дар китоби "Нух сипехр" бар ин вазн чанд байт гуфтааст..."[10,с.56]. Дар мавриди вазни тахти шумораи 9 омада, М.Тарбият ба вузух нишон намедихад, ки ин вазн мусамман аст ё мусаддас, солим аст ва ё музохаф.Ба ин далел, мо
намедонем, ки кадоме аз авзони бахри рамал ба чузъ авзони 3, 4 дар маснависарой корбурд шудаанд. Ба иттифо;и ахли назар ва муха;;и;он авзони маснавихои форсй-точикй хамин хафт вазн буда, ки чуноне ки ишора рафт, шаш вазни он(1,2, 3,5,6 ва 7) серистеъмоланд.Дар таърихи адабиёти форсу точик дар вазнхои дигар низ як ё ду маснавихои кутох ё мухтасар сохта шудааст, ки ба исти;болу пазироии умум ру бу ру нашудаанд.
Баррасии маснавихои асри XIV ва нимаи аввали садаи XV нишон медихад, ки шоирони маснависарои давраи тах;и;и мо дар заминаи авзони маснавй дигаргунй ва тахаввулоти чиддие ба сомон нарасонидаанд. Зеро шоирони маснависаро вазну охангхои муносибу мутадовили ашъорро мешинохтанд ва вобаста ба мазмуну мундаричаи асар аз онхо истифода менамуданд. Масалан, мазмунхои ;ахрамонию пахлавонй хатман дар вазни мута;ориб, мавзуъхои иш;ию оши;она дар хазач, маънихои хикамиву фалсафй дар рамал баён мешуданд. Яъне истифода аз ин ё он вазн ба мухтавои асар вобастагии зич дошт, зеро "вазн навъе аз таносуб аст. Таносуб кайфияти зехнй буда, миёни чузъхои гуногун низоми вохидро ба вучуд меорад. Ин таносуб агар дар макон во;еъ шавад онро ;арина номанд ва агар дар замон во;еъ шавад онро вазн хонанд. Вазн дорои и;оъ ё ритм аст, ки вобаста ба мухит ва мавзуъ тагйир меёбад" [14]. Албатта, гохе ин таносуб, аз чониби шоирони маснависаро риоят намешуд. Бархе аз шоирон ба хотири навоварй ва дурй аз якнавохтй даст ба ибтикор зада, сарфи назар аз мавзуву мухтавои асар авзонеро интихоб намудаанд, ки дар во;еъ барои мазомини дигар муносиб аст. Чунончй, Хочуи Кирмонй дар маснавии "Хумой ва Хумоюн" вазни мута;ориби мусаммани махзуф(ма;сур)-ро, ки муносиби осори хамосиву мавзуоти таърихиву пахлавонй ва ахло;й аст, дар баёни мавзуи иш;у оши;й истифода намудааст. Хамчунин Убайди Зоконй дар манзумаи "Муш ва гурба" вазни мута;ориби мусаммани махзуф(ма;сур)-ро мутаносиб ба мазмуни асар -чанги муш ва гурба ба кор бурда, аммо боз хам дар достон шакли ;офиябандии маснавиро то поён идома надодааст. Танхо се байти аввали асар бо риояи ;офиябандии маснавй нигошта шуда, моба;й бо ;офиябандии ;асида омадааст. Ё ин ки вазни хазачи мусаддаси махзуф(ма;сур), ки бештар барои достонхои оши;она муносиб аст, дар асрхои мавриди тах;и; бошад он дар ирфону мано;ибу сира ва баёни зиндагонии ашхоси маъруфи тари;ат ба кор рафтааст.Чунончй Хатиби Форсй маснавии "Каландарнома"-и хешро, ки дар боби зиндагии яке аз пирони тари;ати ;аландария- Чдлолуддин Совачй ва пайравони у Шайх Усмони Румй, Чдлолуддини Даргазонй, Мухаммади Балхй, Абубакри Исфахонй аст, дар сурати мано;ибу сира ба ;алам овардааст. Тамоми маснавихои ин давр дар шаш вазни роичи маснависароии форсу точик, ки дар чадвали № 8 омадаанд, офарида шудаанд. Чуноне, ки аз ин чадвал маълум мешавад дар маснавихои ин давра аз авзони хафтгонаи маснавй танхо аз рамали мусаддаси махбуни махзуф, ки во;еъан дар маснависароии форсу точик хеле ба нудрат истифода гардидааст, бахрае гирифта нашудааст. Дарачаи истифодаи ин авзони шашгонаи маснависарой дар маснавихои ин давра гуногун аст, ки онро дар чадвалхои зер метавон мушохида намуд.
1. Х,азачи мусаддаси ма^зуф(максур). Ин вазн барои достонхои оши;она муносиб аст, вале мавзуоти таърихй, ахло;й, ирфонй ва хикоёти суфия хам дар ин вазн офарида шудаанд.Ибни Ямини Фарюмадй ин вазнро дар маснавихои пандуандарзй ва ирфонй низ ба кор бурдааст[9,
209-2 10].
№ б/т Унвони асар Муаллиф Мавзуъ
1. "Азхар ва Мазхар" Назирии Кухистонй иш;й
2. "Бадрат-ул-маонй" Ибни Совачй ирфонй
3. «Бахром ва Гуландом» Котибии Нишопурй иш;й
4. "Бахр-ус-саноеъ" Хасани Мутакаллим таълимй
5. «Гавхарнома» Хочуи Кирмонй ирфонй
6. "Гул ва Навруз" Чдлоли Табиб иш;й
7. "Гул ва Навруз" Хочуи Кирмонй иш;й
8. "Гулшани роз" Махмуди Шабистарй ирфонй-таълимй
9. «Дахнома» ё «Манти;у-л-ушшо;» Авхадии Марогай иш;й-ирфонй
10. "Корнома" Ибни Ямини Фарюмадй таърихй
11. «Кдландарнома» Хатиби Форсй зиндагинома
12. "Канз-ул-ха;оик;" Махмуди Шабистарй ирфонй
13. "Махбуб-ул-;улуб"("Дахнома") Хдрирй иш;й-ирфонй
14. «Мехру Муштарй»(«Иш;нома») Ассори Табрезй иш;й
15. «Мухаббатнома» ё «Дахнома» Ибни Насухи Форсй (Шерозй) иш;й-ирфонй
16. «Мухаббатнома" Имоди Факехи Кирмонй иш;й-ирфонй
17. «Мухиб ва махбуб»("Сй нома") Котибии Нишопурй иш;й-ирфонй
18. «Мусонома» Шохини Шерозй динй
19. "Оху ва камон" Ч,алолиддини Ати;й иш;й-ирфонй
20. «Риёз-ул-оши;ин» Ашрафи Марогай иш;й-ирфонй
21. "Рух-ул-оши;ин" Шох Шучоъ иш;й-ирфонй
22. «Сй нома»("Иш;нома") Амир Х^усайнии ^иравй иш;й-ирфонй
23. «Тарик;атнома» («Мисбох-ул-хидоя») Имоди Факехи Кирмонй иш;й-ирфонй
24. «Тухфат-ул-ушшо;» («Дахнома») Рукниддин Соини Симнонй иш;й-ирфонй
25. «Ушшокнома» Убайди Зоконй иш;й-ирфонй
26. «Фарходнома» Орифии Ардабилй иш;й
27. «Х^усн ва дил»(ё "Дастур-ул-ушшо;") Фаттохии Нишопурй (Мухаммад ибни Яхёи Себак) иш;й
28. "Ч,амшед ва Хуршед" Салмони Совачй иш;й
29. "Юсуф ва Зулайхо" Шохини Шерозй иш;й
Цадвали № 2.Маснавих;ои вазни мафоилун/мафоилун/фаулун(фаулон)
2.Мутак;ориби мусаммани ма^зуф(максур). Ин вазн хоси маснавихои хамосй, кахрамонй, таърихй ва ахло;й буда, назар ба андешаи муха;;ик;он ;адимтарин авзони маснавй ба шумор меравад.Дар манзумахои давраи пажухиш худуди 91 дар сади ин гуна осор хузури охангини худро хифз кардаанд.Танхо ду маснавиеро (18, 21) дар ин аср сабт намудем, ки мазмуни иш;ро бо вазни хамоса баён кардаанд._
№ б/т Унвони асар Муаллиф Мавзуъ
1. «Адабнома» Низории Кухистонй таълимй
2. «Анушервон ва мубадон» Ибни Ямин таълимй
3. "Барзунома" Шамсиддин Мухаммади Кавсач хамосй
4. <^озоннома» Нуриддин ибни Шамсиддини Мухаммади Аждарй хамосй-таърихй
5. «Дастурнома» Низории Кухистонй таълимй
6. «Дафтари дилкушо» Сохиб хамосй
7. «Дурч-ул-лаолй» Мири Кирмонй ирфонй
8. "Зафарнома Ашрафи Марогай хамосй- таърихй
9. "Зафарнома» Хдмдуллох Муставфии Казвинй хамосй -таърихй
10. "Калила ва Димна" Конеии Тусй таълимй
11. «Картнома» Рабеии Бушанчй хамосй- таърихй
12. "Чахор панди Анушервон" ("Пандномаи Анушервон") Ибни Ямин таълимй
13. "Музаъфар ва Бугро" Абуисхо;и Атъима хамосй
14. «Салчукнома» Конеии Тусй хамосй
15. "Синбоднома" Сайид рамоли Азуд хамосй
16. "Сомнома" Хочуи Кирмонй хамосй
17. "С^хбатнома"("Тарбиятнома") Имоди Фа;ехи Kирмонй ирфонй-ахло;й
18. "Фиро;нома" Салмони Совачй иш;й
19. «Ховароннома" Ибни Хусоми Хиравй хамосй
20. «Хидоятнома» Носири Бухорой ирфонй
21. "Хумой ва Хумоюн" Хочуи Kирмонй иш;й
22. «Шохномаи чингизй» ё «Таърихи манзуми мугул» Шамсиддини Kоmонй хамосй-таърихй
Цадвали № 3. MacHaeu^ou вазни фouлoтун/фouлoтун/фouлун
З.Хафифи Myca^a^ махбyни ма:^ф харчанд вазни шод ва муноси6и мазомини базмивy оши;она аст, вале дар маснавихои давраи тах;и;, бештар дар баёни мазомини ирфонй, таълимй(З) ва мунозира(6) ба кор рафтааст._
№ б/т Унвони асар Мyaллиф Мaвзyъ
1. "Ибтидонома" Султон Валад ирфонй
2. "^мол^ма" Хочуи Kирмонй ирфонй
3. "Ма;омот-ул-орифин" Косими Анвор таълимй
4. "Мачлисафрyз" Ибни Ямини Фарюмадй ирфонй
5. «Мачмаъ-ул-латоиф» Мири Kирмонй таълимй
6. 'ТУзу шаб" Назирии Kyxистонй мунозира
7. «Саодатнома" Махмуди Шабистарй ирфонй
8. "Хафт авранг"ё "Иш;нома" Ашрафи Марогай иш;й
9. "Ч,оми Ч,ам Авхадии Марогай ирфонй
Цадвали № 4. Маснавихои вазни фоилотун/мафоилун/фаилун
4.Х,азачи Myca^a^ ахраби Març6y3H ма:^ф бештар барои баёни мавзyоти иш;й-ирфонй корбаст мешавад, вале ба нудрат дар хамоса(2) низ ба кор рафтааст:_
№ б/т Унвони асар Мyaллиф Мaвзyъ
1. «Азронома» Шохини Шерозй иш;й-ирфонй
2. «Ардашернома» Шохини Шерозй хамосй
3. "Гуй ва Чавгон"("Холнома") Орифии Хиравй иш;й-ирфонй
4. "З од-ул-мусофирин" Амир Хусайнии Хиравй иш;й-ирфонй
5. "Лайлй ва Мачнун" Ашрафи Марогай иш;й
6. "МуНИС-УЛ-УШШО;" Арабшохи Яздй иш;й-ирфонй
7. «P авзат-ул-мухиббин» («Дахнома») Ибни Имоди Хуросонии Шерозй иш;й-ирфонй
8. «P авзат-ул-мухиббин» («Дахнома») Имоди Фа;ехи Kирмонй иш;й-ирфонй
Цадвали № 5. MacHaeu^ou вазни мaфyлу/мaфouлун/фayлун/
5.Рамали мycaддacи ма:^ф барои мазомини шндомузи орифона муносиб аст. Аммо баёни шархи хол(8) ва хачв(2) низ истеъмол гардидааст:_
№б/т Унвони асар Мyaллиф Мaвзyъ
1. «Анис-ул-орифин» Косими Анвор таълимй
2. "Асрори чангол" А6уисхо;и Атъима хачв
3. "Дах боб" ^тибии Нишопурй иш;й-ирфонй
4. "Дахнома" ё "Дах фасл" Шарафуддини Pомй иш;й-ирфонй
5. "Интихонома" Султон Валад ирфонй
6. «Kанзy-л-рyмyз» Амир Хусайнии Хиравй ирфонй
7. "Pyбобнома Султон Валад ирфонй
8. "Сафарнома" Назирии Kyxистонй сафарнома
Цадвали № 6. Маснавихои вазни фоилотун/фоилотун/фоилун(фоилон) б.Сареи мусаддаси матвии макшуф.Ин Ba3H оханги пурнишот Ba Tapa6aHre3 дорaд, вaле дaр мaснaвиxoи ин ахд бештар дар баёни мазомини ирфонй ба кор рафтааст:
207
№ б/т Унвони асар Муаллиф Мавзуъ
1. «Гулшани абpоp» ^тибии Нишопypй иpфонй
2. "Kоpнома" Рабеии Бушанчй
3. «Миндоч-yл-абpоp" Ашpафи МаpоFай иpфонй
4. «Мyнис-yл-асpоp ва анис-ул-ахбоp» («Сафонома» ё «Сад панд») Имоди Факеди Kиpмонй иpфонй
5. "Р авзат-yл-анвоp" Хочуи Kиpмонй иpфонй
Цадвали № 7. Маснави^ои вазни муфтаилун/муфтаилун/фоилун
Басомади истифодаи авзони болоиpо метавон даp чадвали зеp мушодида намyд.Таpтиби чойгузинии вазндо ба камийят ва мивдоpи коpбypди ондо мутобикат доpанд. Ин омоp аз миёни 81 адад маснавидои асpдои XIV ва нимаи аввали садаи XV, ки ба ондо дас^асй доштем, истихpоч шудааст. Албатта, ин омоp чомеъ нест, зеpо даp федpастдо ва саpчашмадои дигаpи таъpихи адабиёт маснавидое низ зи^ шудаанд, ки гумном буда, дануз нусхае аз он ба даст наомадааст. Хдмчунин даp девони ашъоp ё куллиёти осоpи шоиpони ин адд, маснавидои кутоди мутааддиди беунвон ба табъ pасидаанд, ки деч кадоме аз ондо даp ин омоp ба дисоб гиpифта нашуданд.
№б/ Авзон Теъдоди Дар сад аз кулл
т маснавй
1. Дазачи мусаддаси мадзyф(максyp) 29 36 %
2. Мyтакоpиби мусаммани мадзуф 22 27 %
3. Хафифи мусаддаси махбуни мадзуф 9 11 %
4. Дазачи мусаддаси ахpаби макбузи мадзуф 8 10 %
5. Рамали мусаддаси мадзуф 8 10 %
б. Саpеи мусаддаси матвии макшуф 5 6 %
Ч,амъ 81 100 %
Цадвали № S. Омори авзони арузии маснави^о
Ин омоpи та^ибй нишон медидад, ки цазаци мусаддаси маузуф (мацсур) аз авзони аввалия ва пypбасомади маснависаpой даp давpаи пажудиш аст. Тиб;и чадвали № 8 ду вазни аввал-^аза^и мусаддаси мщзуф(мацсур) ва мутацориби мусаммани мщзуф(мацсур) бештаp мавpиди истифодаи шоиpони маснависаpои асpи XIV ва нимаи аввали садаи XV к;аpоp гиpифта, 63 даp сади ин гуна осоp дyзypи одангини хyдpо дифз каpдаанд ва садми чадоp вазни баъдй чамъан 37 даp сад аст. Тадлили оморй нишон дод, ки 27 даp сади маснавидои давp даp колаби мусамман сохта шудаанд ва ин боpи дигаp собит менамояд, ки авзони даpоз даp маснависаpой зиёд ба ^p намеpаванд. Вазне, ки даp чадоpчyбаи мусамман даp маснависаpоии ин давpа ба коp омадааст мутацориби мусаммани мадзуф (мацсур) аст, ки ми;доpи дичодои он аз 11(годе 10) дичо бештаp намеpавад.
Тадаввуле, ки аз назаpи вазни аpyзй даp колаби маснавй сypат гиpифтааст вучуди маснавии зyбадpайн даp осоpи баъзе аз шyаpои давpа аст, ки чун бозтобе даp адабиёти ин давpа ба баъд доштааст. Аммо инpо наметавон ба унвони OFOЗи як тадаввули бунёдину дамачониба даp колаби маснавй талаккй каpд. Зеpо ин ибтикоp даp асpдои минбаъда ба чузъ даp як ё ду мавpид истикбол наёфт ва ба нокомй мувочед шуд. Сабаби ин нокомй, ба назаpи мо, набудани чозибадои одангин даp ашъоpи зубадрайн ва тафаннуни дyp аз зедну зав;и сyханваpон даp саноеи шеъpй ва дyнаpнамоидои фаннй буд. Зеpо маснависаpоёни асpдои мавpиди тадки; бо назаpдошти он ки маснавии фоpсй-точикй даp асpдои мокабл аз нигоди мавзуъ ва мyндаpича ба саpдадди камол pасида буд, ба бозсозии шакливу колабии он OFOЗ намуданд. Ондо ба ин васила кушиш намуданд, ки содати чадидеpо даp маснависаpой боз намоянд.Чунончй Имоди Факед даp "Даднома"("Мудаббатнома")-и хеш даp сабаби таълифи асаp оваpдааст, ки аpбоби маонй даp осоpи хеш дадномадое доpанд, аз дамин pyй сyханваp тасмим мегиpад, ки дадномаи хyдpо бо таpзи нав эчод намояд. Даp ин маснавй Fайp аз вазни аслии асаp даp оваpдани номадо дафт вазни дигаp - дазачи мусаддаси (ду нома), мутакодиби мусаммани мадзуф (ду нома), мучтасси мусаммани махбун (ду нома), дазачи мусаддаси ахpаби макбузи мадзуф ва
рамали мусаммани махбун низ истифода шудааст. Дар авзони мухталиф навишта шудани маснавихо то Имоди Фа;ех хам роич буд.Чунончи Амир Хусрав маснавии "Нух сипехр"-ро дар хашт бахр ва нуздах вазни шеърй[2, c.145,148-150] эчод намудааст ва ин падида аз ибтикороти ин суханвар ба хисоб меравад.
Хамчунин дар ин давра маснавихое ба зухур омаданд, ки ба ду бахр хонда мешудаанд. Масалан, "Мачмаъ-ул-бахрайн"-и Котибии Нишопурй, ки ба та;лид аз «Хуршед ва Ч,амшед»-и Салмони Совачй ва «Хумой ва Хумоюн»-и Хочу нигошта шудааст, бар хилофи ин маснавихо, «зубахрайн» хонда мешавад. Ин манзума му;аддимаи мансур хам дораду мавзуи он иш;и ирфонии Нозир бо Манзур аст, ки ба номи «Нозир ва Манзур» ё «Носир ва Мансур» низ маъруф аст. Вазни аслии маснавй сареи мусаддаси матвии макшуф аст, вале онро бо вазни рамали мусаддаси маузуф низ метавон хонд ва та;теъ намуд.Чунончй:
Фикрати ро/хи адам о/бод кун, Хотири худ/ро зи гам о/зод кун[3, с.91] Вазни аслй муфтаилун, муфтаилун, фоилун аст, вале онро метавон бар вазни дигар хам хонду та;теъ намуд.Вазни дигари он фоилотун/фоилотун/фоилун мебошад.
Хамин тари;, авзони аслии маснавй хафто буда, маснавихои асрхои XIV ва нимаи аввали садаи XV бо шаш авзон, ки та;рибан хамеша аз 11 (дар баъзе холат 10) хичо ташкил ёфтаанд таълиф гардидаанд. Пажухиши оморй нишон дод, ки авзони уазаци мусаддаси маузуф (мацсур) ва мутацориби мусаммани маузуф дар маснавихои ин давра назар ба чор вазни дигар корбурди бештаре доранд ва дар аксар маврид хузури охангини худро дар ин гуна осор хифз кардаанд. Бархе аз шоирони маснависарои ин давра ба хотири офаридани сабку тарзи нав дар ин навъи адабй ба бозсозии шакливу ;олабии он пардохтанд. Тахти таъсири шеваи тасаннуъгароии суханварони давра маснавихои зубахрайн ва дорои вазнхои мухталиф падидор шуданд, аммо бо ин хама ибткору тозагй ин тарзи асарофаринй ноком монд ва дар ;уруни баъдй ба чузъ дар як ё ду маврид исти;бол наёфт.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ахмадалй, Ахмад.Хафт осмон/Ахмадалй Ахмад.-Техрон: Асадй, 1965.- 174 с.
2. Ба;оев МДаёт ва эчодиёти Хусрави Дехлавй/М.Ба;оев.- Душанбе, Дониш, 1975.-280 с.
3. Нишопурй, Котибй. Куллиёти Котибй/Котибии Нишопурй.-Техрон: Китобхонаи Мачлиси Шурои исломй, дастхати шумораи 2615. - 437 вар
4. Субхонй, Тавфи;. Таърихи адабиёт дар Эрон/Тавфи; Субхонй. - Техрон: Интишороти Заввор, 1386.-753 с.
5. Таджибаев, Ш. Г. Характеристика месневи и исследование персидско-таджикской традиции создания месневи в "Хафт осмон" / Ш. Г. Таджибаев // Ученые записки Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Серия гуманитарно-общественных наук. - 2017. - № 3(52). - С. 85-91. - EDN ZRWOXN.
6. Тарбият, Мухаммадалй.Ма;олоти Тарбият/Мухаммадалии Тарбият.-Техрон:Дунёи китоб, 1355.- 430 с.
7. Тахонавй, Мухаммадалй ибни Алй. Кашшофу истилох,от-ил-фунуни ва ал-улуми.Чопи Мухаммад Вачех ва дигарон/Мухаммадалй ибни Алии Тахонавй.- Калкатта, 1862.-2134с.
8. Точибоев, Ш. Мавзуъ ва мундаричаи маснавии "Дах боб"-и Котибии Нишопурй //Scientific Collection «InterConf», (66): with the Proceedings of the 9th International Scientific and Practical Conference «Challenges in Science of Nowadays» (July 16-18, 2021)at Washington, USA.-PP.295-302/-https://ojs.ukrlogos.in.ua/index.php/interconf/article/view/13891.
9. Точибоев, Ш. F. Сохтор ва мухтавои маснавихои Ибни Ямини Фарюмадй / Ш. F. Точибоев // "Номаи донишгох" -и Донишгохи давлатии Хучанд ба номи академик БТафуров, силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2023. -№ 1(74). - P. 203-211. - DOI 10.51844/2077-49902023-1-203-211. - EDN JMAUSB.
10.Ч,омй, Абдуррахмон. Хафт авранг.Иборат аз 2 чилд.Тасхех ва тах;и;и Ч,.Додалишоев, А.Чрнфидо, З.Ахрорй, А.Тарбият, А.Афсахзод/Абдурахмони Ч,омй.-Техрон: Ойинаи мерос, 1378.- 912 с.- 1ч.
11.Ч,омй, Абдуррахмон. Хафт авранг.Иборат аз 2 чилд.Тасхех ва тах;и;и Ч,.Додалишоев, А.Чрнфидо, З.Ахрорй, А.Тарбият, А.Афсахзод/Абдурахмони Ч,омй.--Техрон: Ойинаи мерос, 1378.-722 с.- 2 ч.
12.Ч,омй, Абдуррахмон. Хафт авранг.Бо тасхехи Муртазо Мударриси Гелонй/Абдурахмони ^омй.-Техрон, 1385.- 1050 с.
13.Элбоев, В. "Юсуф ва Зулайхо"-и Шохини Шерозй/В.Элбоев//Паёми Донишгохи омузгорй.-2014.-№ 4(59).-С.332-339
14.Юсуфй, У.Авзони гайримаъмул дар газалиёти Мавлавй/У.Юсуфй//апЛ.^/^/^аЪаг-о/2536-avzoni-ajrima-mul-dar-azalijoti-mavlav
REFERENCES:
1. Ahmad, АН, Ahmad. Haft Asman("Seven heavens")/ Ahmad АН Ahmad.-Tehran,1965.-174p.
2. Baqoev M. Life and creativity of Khusravi Dehlavi/ M. Baqoev.- Dushanbe, Donish, 1975.-280 p.
3. Nishapuri, Katibi. Kulliyat-е Katibi(Collection of works Kotibi)/ Katibi Nishapuri. -Tehran: Islamic Council Library, manuscript № 2615. - 437 p.
4. Subhani,Tawfiq.Iran Literature history/ Tawfiq Subhani.- Tehran, Zawar publications, 1386.-753 р.
5. Tojiboev Sh.G.Characteristics of mesnavi and exploration of Persian-Tajik traditions in regard to the creation of mesnavi in "Haft osmon" ("Seven heavens")/ Sh.G. Tojiboev // Scientific notes of Khujand state University named after academic B.Gafurov. Humanities and social sciences series.-2017. - № 3(52). - P. 85-91.
6. Tarbiat, Muhammad Ali. Articles of Tarbiat/ Muhammad Ali Tarbiat. - Tehran: Dunoyi Kitab, 1355.- 430 p.
7. Tahanavi, Muhammad Ali b. Ali . Kashaaf Estelahat Al-Fonun va Al-Oulum. Printed by Muhammad Wajeh and others - Calcutta, 1862.8. Tojiboev, Sh. The subject and content of the book "Ten Chapters" of the Katibi Nishapuri
//Scientific Collection «InterConf», (66): with the Proceedings of the 9th International Scientific and Practical Conference «Challenges in Science of Nowadays»(July 16-18, 2021)at Washington, USA.-PP.295-302/-https://ojs.ukrlogos.in.ua/index.php/interconf/article/view/13891.
9. Tojiboev, Sh. Structure and contents of Ibn Yamin Faryumadi's masnavis/ Sh.G. Tojiboev // Scientific notes of Khujand state University named after academic B.Gafurov. Humanities and social sciences series.- - 2023. -№ 1(74). - P. 203-211. - DOI 10.51844/2077-4990-2023-1-203-211. -EDN JMAUSB.
10.Jami, Abdurrahman. Haft Awrang(«Seven Thrones»). Consisting of 2 volumes. Edited and researched by J. Dodalishoev, A. Jаnfаdа, Z. Ahrori, A. Tarbiуat, A. Afsahzod/ Abdurrahman Jami. - Tehran: Oyinai Meros, 1997(1378 h.) - 912 p. - 1 vol.
11.Jami, Abdurrahman. Haft Awrang(«Seven Thrones»). Consisting of 2 volumes. Edited and researched by J. Dodalishoev, A. Jаnfаdа, Z. Ahrori, A. Tarbiуat, A. Afsahzod/ Abdurrahman Jami. - Tehran: Oyinai Meros, 1997(1378 h.) - 722 p. - 2 vol.
12.Jami, Abdurrahman. Haft Awrang(«Seven Thrones»). With correction by Murtaza Mudarrisi Gelani/ Abdurrahman Jami.-Tehran, 1385.- 1050 p.
13.Elbaev, V. "Yusuf and Zulaiho" by Shahin Shirozi/ V. Elbaev //Bulletin of the Pedagogical University.-2014.-No. 4(59).-P.332-339.
14.Yusufi, U. Unusual weights in Maulavi's ghazals//anrt.tj/tj/khabar-o/2536-avzoni-ajrima-mul-dar-azalijoti-mavlav
