Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁНИНГ ИЛК ЎРТА АСРЛАРДАГИ ХАЛҚАРО АЛОҚАЛАРИНИНГ АРАБ МУАРРИХЛАРИ МАНБАЛАРДА ЁРИТИЛИШИ'

ЎРТА ОСИЁНИНГ ИЛК ЎРТА АСРЛАРДАГИ ХАЛҚАРО АЛОҚАЛАРИНИНГ АРАБ МУАРРИХЛАРИ МАНБАЛАРДА ЁРИТИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Гуллиев Нурбек Бойназарович

Ўрта Осиёнинг илк ўрта асрлар даври тарихи бугунги жаҳон тарихшунослигида долзарб масалалардан бири саналади. Чунки Ўрта Осиёнинг илк ўрта асрлар даври унинг қадимги даврига нисбатан бирмунча камроқ ўрганилган. Шундай экан, ҳали ўрганилиши керак бўлган муаммолар анчагина, хатто, ўз ечимини топган масалаларга ҳам ҳозирда янгича ёндашувлар талаб этилмоқда. Улардан бири Ўрта Осиёнинг илк ўрта асрлардаги халқаро алоқалари тарихи масаласидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁНИНГ ИЛК ЎРТА АСРЛАРДАГИ ХАЛҚАРО АЛОҚАЛАРИНИНГ АРАБ МУАРРИХЛАРИ МАНБАЛАРДА ЁРИТИЛИШИ»

УРТА ОСИЁНИНГ ИЛК УРТА АСРЛАРДАГИ ХАЛ^АРО АЛО^АЛАРИНИНГ АРАБ МУАРРИХЛАРИ МАНБАЛАРДА

ЁРИТИЛИШИ

Гуллиев Нурбек Бойназарович

Мухаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ ^арши филиали мустакил тадкикотчиси

https://doi.org/10.5281/zenodo.12623253

Урта Осиёнинг илк урта асрлар даври тарихи бугунги жахон тарихшунослигида долзарб масалалардан бири саналади. Чунки Урта Осиёнинг илк урта асрлар даври унинг кадимги даврига нисбатан бирмунча камрок урганилган. Шундай экан, хали урганилиши керак булган муаммолар анчагина, хатто, уз ечимини топган масалаларга хам хозирда янгича ёндашувлар талаб этилмокда. Улардан бири Урта Осиёнинг илк урта асрлардаги халкаро алокалари тарихи масаласидир.

Илк Олд Осиё ва Урта Осиё хакида ислом ёзма анъаналари доирасида яратилган араб тилидаги манбалар эса куп лолларда бироз кейинги давр-1Х-Х асрларга оид маълумотларни беради.

Маълумки, Урта Осиёнинг араблар томонидан эгалланиши минтакада ислом маданиятининг кенг ёйилишига олиб келди. Араблар боскини муносабати билан араб тарихчи ва географлари ушбу худуддаги тарихий вокеликларни уз асарларида ёритиб беришга харакат килганлар. Марказий Осиё халклари, жумладан, турклар хакида кимматли маълумотлар берувчи араб манбаларини умумий тарихий асарлар ва географик асарларга булиш мумкин. Умумий тарихий асарларга кирувчи Абу Жаъфар Мухаммад ибн Жаърир ат-Табарийнинг "Пайгамбарлар ва подшолар тарихи" ("Тарих ар-расул ва-л-мулук"; IX аср) асарида [В.И.Беляева, О.Г.Большакова, А.Б.Халидова: 25-55] араблар боскини арафасида Мовароуннахр ва унга туташ худудларнинг сиёсий, ижтимоий-иктисодий, этник ва маданий хаёти кенг ёритилган. Ушбу асарнинг кимматли томони шундаки, муаллиф асарни ёзишда узидан аввал ёзилган асарлардан фойдаланиш билан бирга куплаб вокеаларни уз кузлари билан курганн гувохларнинг сузларига таяниб ёзганлигидадир. Айникса, асарнинг исломдан олдинги даврлардаги Урта Осиёдаги ижтимоий-сиёсий вазият, Эрон-Турон зиддияти, араб кушинларининг Мовароуннахрга юриши, арабларга карши турк ва тургаш хоконларининг Сугд, Бухоро, Шош, Фаргона, Тухористон хукмдорлари билан биргаликдаги курашига доир маълумотлари ушбу тадкикот учун ахамиятлидир.

Араб географ ва сайёхларининг асарларига эса Абулкосим Убайдуллох ибн Хурдодбехнинг "Йуллар ва мамлакатлар хакида китоб" ("Китоб ал-масолик ва-л-мамолик"; X аср), Ахмад ибн Водих ал-Йакубийнинг "Мамлакатлар хакида китоб" ("Китоб ал-булдон"; IX аср), Ахмад ибн ал-Хамадоний (Ибн ал-Факих)нинг "Мамлакатлар хакида китоб" ("Китоб ахбор ал-булдон"; X аср), ^удама ибн Жа'фарнинг "Хирож хакида китоб" ("Китоб ал-хараж"; X аср), Абул-Хасан ал-Мас'удийнинг "Муруж аз-захаб ва масадин ал-жавохир" (X аср), Абу Исхок ал-Истахрийнинг "Мамлакатлар йуллари хакида китоб" ("Китоб масолик ал-мамолик"; X аср), Абу Бакр ал-Мукаддасий (ал-Макдисий)нинг "Мамлакатларни билишнинг энг аъло таксимоти" ("Ахсан ат-такасим фи марифт ал-аколим"; X аср), Абу Райхон ал-Берунийнинг "^адимги халклардан колган ёдгорликлар" ("Ал-асар ал-бокия"; X-XI аср), Абу Абдуллох ал-Идрисийнинг "Нузхат ал-

мушток" ёки "Китоб Рожер" номи билан машхур булган асари (XII аср), Ёкут ал-Хамавийнинг "Мамлакатлар лугати" ("Мужам ал-булдон"; XII аср) каби асарлари киради [Н.Велихановой, Е.К.Бетгер, И.Ю.Крачковский, С.Волин, Ф.М.Асадов].

Араб географларининг асарларида Мовароунннахр шахарлари ва савдо йулларидан ташкари Урта Осиё худудларидаги хом-ашё, озик-овкат ва хунармандчилик махсулотлари хам батафсил тасвирланган. Ушбу бой махсулотлар минтакадан ташки бозорга-Эрон, Византия, Миср, Хитой, Х,индистон ва Узок Шарккача таркалгани уша даврлардаги халкаро иктисодий алокаларнинг канчалик кенгайганини тасдиклайди.

Шу, номаълум муаллиф томонидан форс тилида ёзилган "Дунёнинг шаркдан гарбгача булган чегараси" ("Худуд ал-олам мин ал-машрик ила-л-магриб"; X аср) ва Мухаммад ибн Жа'фар ан-Наршахийнинг "Бухоро тарихи" ("Тарихи Бухоро"; X аср) асари хам урганилаётган муаммони ёритишда кул келади [R.V.Minorsky, Мухаммад ибн Жафар ан-Наршахий].

1Х-Х11 асрларга оид араб ва форс тилли манбалар ичида саёхатчиларнинг турли хисоботлари, кайдлари ва эсдаликлари хам мухим манба булиб хизмат килади. Наср II Ахмад саройида хизмат килган сомонийлар вазири Абу Дулафнинг (914-943) туркий кабилалар худудларидан утган илк саёхати хакидаги хисоботи хамда Аббосийлар халифаси ал-Муктадирнинг (908-932) Волга Булгориясига юборилган Ибн Фадланнинг Урта Осиё буйлаб саёхати алохида бироз кейинги даврларга алокадор булса хам, кизик маълумотларни узида жамлаган [В.В.Григорьев: 163; И.Ю.Крачковский: 194; А.П.Ковалевский: 345].

1Х-Х11 асрларда яратилган араб ва форс тилли тарихий ва тарихий-географик асарлар муаллифлари Урта Осиё ва унга кушни худудларнинг халкаро алокалари тарихига багишланган алохида асарлар яратишни максад килмаганлар, албатта. Бирок тарихий, тарихий-географик, биографик, генеалогик асарлар, лугатлар, саёхатчиларнинг хотиралари, комусий асарларнинг тахлили оркали илк урта асрлардаги харбий вокеалар ва сиёсий жараёнлар орасидан халкаро алокалар масаласига доир маълумотларни ажратиб олиш ва уларни умумлаштириш мумкин.

^искаси, шу пайтгача Урта Осиё буйича олиб борилган тадкикотлар туфайли жахон илм-фани анчагина кимматли ёзма манбалар билан бойиди. Албатта, уларнинг хаммасини хам мазмунан ва илмий киймати жихатидан бирдек тенг деб булмайди. Бирок, шунга карамай, улар Урта Осиё халклари тарихи ва маданияти, хусусан, халкаро алокалари борасида кимматли маълумотларни бера олади. Тугри, кайсидир ёзма манба йилма-йил, кетма-кетликда баён этилган булса (купинча бундай йилномалар хукмдор саройи котибларига тегишли булган), бошкалари эса сайёх, рохиб ёки харбий жосусларнинг хотиралари ёритилган асарлардир. Х,ар иккиси хам уз урнида ахамиятли булиб, бир-бирини тулдириш мохиятидадир. Факат тадкикотчидан сабр ва зийракликни талаб этадиган олиб чикилаётган муаммонинг манбашунослиги ушбу муаммони ёритишдаги бирламчи боскичдир.

Шундай экан, Урта Осиёнинг илк урта асрлар даври халкаро алокалари билан боглик масалани ёритишда турли тиллардаги кенг ёзма манбалардан имкон борича фойдаланган холда улардаги маълумотларни умумлаштириб, бошка артефактлар билан киёсий таккослаш зарур.

ФOЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Hudud al-'Alam. The regions of the world. Translated by R.V.Minorsky. - London, 1970.

2. Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в раннем средневековье. Баку, 1993; Арабо-персидские источники о тюркских народах.-Фрунзе, 1973.

3. Бетгер Е. К. Извлечение из книги "Пути и страны" Абу-л-Касым ибн Хавкаля // ТСГУ. Вып. 4.-Ташкент, 1957; МИТТ.-Москва-Ленинград, 1939; МИСЦА. Ташкент, 1988; МЭИТНЦА.-Ташкент, 2003; МИКК. Вып 1.-Фрунзе, 1973.

4. Волин С. Сведения арабских историков IX-XVI вв. о долине реки Талас и смежных районах // ТИИАЭ КазССР. Т. 8.-Алма-Ата, 1960.

5. Григорьев В.В. Об арабском путешественнике X в., Абу Долефе, странствование его по Средней Азии // Журнал Министерства Народного Просвещения.-СПб., 1872.-С. 163.

6. Ибн Хордадбех. Книга путей и стран / Перевод с араб. Н. Велихановой.-Баку, 1986.

7. История ат-Табари. Избранные отрывки / Перевод с араб. В. И. Беляева. Доп-е к переводу О. Г. Большакова, А. Б. Халидова.-Ташкент, 1987.

8. Ковалевский А.П. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешествии на Волгу в 921-922 гг.-Харьков, 1956.-345 c.

9. Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература. Соч. 4.-М.-Л., 1957.

10. Мухаммад ибн Жафар ан-Наршахий. Бухоро тарихи / Форс тилидан А. Расулев таржимаси.-Ташкент, 1991.

11. Путешествие Ибн Фадлана на Волгу / Перевод и комментарий под ред. академика И.Ю.Крачковского. Институт истории и Институт востоковедения.-М.-Л., 1939.-194 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.