Научная статья на тему 'ЎРТА АСРЛАР ШАРҚИДА ОММАБОП БЎЛГАН УД ЧОЛҒУСИ'

ЎРТА АСРЛАР ШАРҚИДА ОММАБОП БЎЛГАН УД ЧОЛҒУСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
37
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
УД / БАРБАТ / ЛЮТНЯ / "ШОҲНОМА" / БОРБАД қИССАСИ / БОРБАД

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Якубов З.М.

Мазкур мақолада Ўрта асрларнинг мукаммал чолғуларидан бири уд ҳақида, унинг характерли жиҳатлари борасида маълумотлар келтирилади. Бундан ташқари удга оиладош бўлган чолғулар ҳақида ҳам тўхталиб ўтилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

UD INSTRUMENT PUBLIC IN THE MIDDLE EAST

This article provides information about ud, one of the perfect instruments of the Middle Ages, and its characteristics. There is also a discussion of Udga-related instruments.

Текст научной работы на тему «ЎРТА АСРЛАР ШАРҚИДА ОММАБОП БЎЛГАН УД ЧОЛҒУСИ»

Якубов З.М.

Урганч Давлат университети "Мусица таълими" кафедрасиуцитувчиси

УРТА АСРЛАР ШАРЦИДА ОММАБОП БУЛГАН УД ЧОЛГУСИ

Аннотация. Мазкур мацолада Урта асрларнинг мукаммал чолзуларидан бири уд уацида, унинг характерли жщатлари борасида маълумотлар келтирилади. Бундан ташцари удга оиладош булган чолзулар уацида %ам тухталиб утилади.

Калит сузлар. Уд, Барбат, Лютня, "Шоунома", Борбад циссаси, Борбад.

Yakubov Z.M.

Teacher of the department "Music Education "

Urgench State University

UD INSTRUMENT PUBLIC IN THE MIDDLE EAST

Annotation. This article provides information about ud, one of the perfect instruments of the Middle Ages, and its characteristics. There is also a discussion of Udga-related instruments.

Keywords. Ud, Barbat, Lyutnya, The Shahnameh, The Story of Borbad, Borbad.

Кириш. Маълумки Урта Осиё мусика маданияти тарихида чолFу асбобларининг урни булак. Тарих сахифаларида гох ёзма, гох кадимий топилма куринишида учрайдиган турли-туман чолFулар мусика маданиятимизга ранг-баранглик баFишлаб турибди. Шулардан араб, турк, форс, Кавказ (озарбайжон, арман) ва Марказий Осиё (узбек, тожик) халкларида кенг таркалган кадимий чолFу асбоби уд узининг бетакрор садоси, куриниши билан ажралиб туради.

Адабиётлар шархи. Урта асрнинг етук алломларидан Абу Наср ал -Форобий, Абу Али ибн Сино, Сафиуддин ал-Урмавий, аш-Шерозий ва бошкаларнинг рисолаларида уд етакчи соз сифатида курсатиб утилади. Хассос шоир Низомий Ганжавий уд созини таърифлар экан, унинг овозини сувнинг ёкимли шилдирашига ухшатади ва уни "СуFд куши" деб атайди. Бу таъриф эса уднинг келиб чикиши суFддан, яъни Урта Осиёдан эканлигини билдиради. Уднинг бу даврдаги мухим ахамиятини Форобий узининг илмий-ижодий изланишларида курсатиб утишга харакат килган. Форобий уд чолFу асбобининг пардаларини асос килиб олиб нота йули (табалатура)ни яратиш ишларини амалга оширади. Натижада шаркда илк нота йули ушбу чолFу сози билан боFлик холда яратилади.

Тахлил ва натижалар. Биламизки, уд торли-мезробли чолFу хисобланиб, Марказий Осиё (узбек, тожик) халкларида хам кенг кулланилади. Уд юнонларнинг лираси каби Шарк халкларида машхур булган чолFу асбоби саналади. Кддимий мусика назариялари, мусика хакидаги асарларда тор ва парда тузилиши уд чолFу асбоби асосида тушунтирилган. Уднинг милодий I асрда хам мавжудлиги аникланган.

Айритом харобасидан удсимон чолFуни ушлаб турган созанда аёл тасвирланган фриз топилган. Уднинг дастлаб 4 тори булганлиги, Зирёб исмли (9-аср) созанда (айрим манбаларда Форобий) томонидан 5 тор кушилганлиги маълум [1]. Мусика созлари ва уларда куй ижро этаётган созандалар тасвирлари ишланган деворий суратлар, турли накшлар, хайкалчалар хамда бошка безаклар, авваллари хам куплаб топилган булиб, улар бир-биридан жиддий фарк килмайди. Масалан, "Болаликтепа"дан топилган мусика сози жуда оддий ишланган булиб, унга факат 1 та тор тортилган эди. Самарканддаги Афросиёб топилмаларидан эса куп сонли мусикачилар тасвирини, жумладан уд сози тасвирини хам куриш мумкин.

Шарк табобатининг отаси ибн Сино учун уд жуда кадрли мусика сози булган ва буни рассомлар, шоирлар уз асарларида эътироф этишган. Юртимиздаги уд чолFу сози араблардан олдин хам маълум ва машхур эди. Араблар истилоси даврида эса дунёнинг жуда куп мамлакатларида машхур булди. У араблар оркали Испанияга (чунки Испанияни хам араблар босиб олган), Испания оркали Европа мамлакатларига ёйилди. Кейинчалик, Европаликлар унга узгаришлар киритиб лютня деб атай бошладилар [2].

ХУ1-ХУ11 асрларда яшаган мусикийшунос олим Дарвишали Чангий узининг мусика рисоласида: "уд чолFу асбобларининг подшоси" деб таъкидлагани бежиз эмас, албатта. Чунки, уднинг "мулойим, ёкимли" товуши, овоз хажмининг кенглиги уни уша даврдаги бошка чолFу асбоблардан ажратиб турар эди. Дарвишалининг ёзишича, уд да 12 жуфт созланувчи ипак тор булган.

ХХ асрнинг биринчи ярмига келиб Урта Осиёнинг кадимий масканларини тадкик килганлардан Рюрик Леонидович Садоков узининг "Музыкальная культура древнего Хорезма" [3], "Тысяча осколков золотого саза" [4] китобларида Урта Осиё халклари мусика маданиятига оид чолFу созлари тарихи, куриниши хакида кимматли маълумотларни келтириб утади. Ушбу китобларда кадимий калъалар харобаларидан топилган мусикий чолFуларнинг суратлари берилади, колдиклар туFрисида батафсил тухталиб утилади.

Уд чолFуси илгари араб-форс тилидаги атамаларга монанд созланар эди. Масалан, торлар квартага созланиб форсча ва арабча — уодд, зир, масна, маслас, бам деб номланган (зирубам). Уд пардалари эса мутлац (очик тор), зоид (очик торга нисбатан орттирилган), мужаннаб (кушни парда), саббоб (курсаткич бармок билан босиладиган), вустаи фурс (урта бармок билан босиладиган форс пардаси), вустаи залзал (Залзалга нисбат берилган). Лад парда бинсир (туртинчи бармок билан босиладиган парда), хинсир (жимжилок

билан босиладиган парда) деб юритилган. Рисолаларда пардалар абжад тартибида арабча харфлар билан белгиланган.

Х,озирда кулланиладиган уд пардасиз ва 11 торли. Улардан 5 таси жуфт торлардан, пастки тори битта булади.

Фирдавсийнинг Шохнома асарида келтирилган "Борбад киссаси" учун чизилган миниатюралардан Уд чолгусига ухшаш созлар хакида купрок тасаввур хосил килиб олиш мумкин. Сабаби, суратда Борбад Шох ^усрав Парвез саройида кулида урдак сийна чолгу ушлаган холда намоён булади [5].

"Шохнома" асарига атаб чизилган миниатюра

Маълумотларга кура бу чолгуга барбат деб ном беришган. Агар икки чолгуни ёнма-ён куйсак уд ва барбат оиладош чолгу эканлиги маълум булади. Бундан ташкари Европа халкларида кадимдан маълум булган лютня деб номланувчи чолгу сози хам удга тузилиш жихатидан ухшаб кетади . ^уйида ана шу чолгуларни суратлар оркали таккослаб куришимиз мумкин.

Барбат

Хулоса. Шу каби далиллардан сунг хар бир чолгу асбоби качонлардир янги чолгуни пайдо булишига замин яратгани англашилади. Масалан, Европада клависин, клавиаккорд кабилар фортепиано хамда роялга йул очиб

берган булса, Шарк халкларида эса думбира асосида танбур, авлос (шартли равишда цушфлейта) асосида цушбуломон сингарилар амалиётга киритилган. Янги навдаги чолFуларнинг пайдо булишига харбий юришларни хам сабаб килиб курсатиш мумкин. Бу жараён таъсирида куп халкларнинг мусикий чолFулари ижро ва лад жихатидан булмасада, куриниш жихатидан шакли ухшашлиги намоён булади.

Кейинги йилларда уднинг мунгли, ёпик овозидан санъаткорлар камдан-кам фойдаланишмокда. Узбек мусика санъатини ривожлантириш юзасидан узбек-концерт ташкилотининг саъй-харакати ва талаби билан аста-секин хонанда ва созандалар жонли ижрога утиши хам ушбу чолFуга булган муносабатни ижобий томонга узгартириши мумкин. Зеро, жонли ижро чолFучиларни хам жонли ижро килишига, уз устида ишлашига туртки булади. Бу уз навбатида узбек ансамбл жамоаси учун нихоятда зарур булган уд каби кадимий чолFуларимизни яна оммалашишига замин хозирласа не ажаб.

Шулардан келиб чикиб биз, кейинги тадкикотларимизда ушбу чолFу асбобининг ижрочилари, уларнинг ижро услублари хакида изланишлар олиб боришни максад килдик.

References:

1. Орипов З. "Шарк мусикий манбашунослиги (X-XI асрлар)". Укув кулланма, Тошкент, 2008.

2. Ражабов И. "Маком асослари". Укув кулланма. Тошкент, 1992.

3. Садоков Р.Л. "Музыкальная культура древнего Хорезма". Москва., 1970.

4. Садоков Р.Л. "Тысяча осколков золотого саза". Москва., 1971.

5. Абулкосим Фирдавсий. "Шохнома". Учинчи китоб. Тошкент, 1977.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.