Научная статья на тему 'АЁЛ САНЪАТКОРЛАРИНИНГ ИЖРОЧИЛИК ВОСИТАЛАРИ'

АЁЛ САНЪАТКОРЛАРИНИНГ ИЖРОЧИЛИК ВОСИТАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
120
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
дутор / танбур / гармон / доира / аёл ижрочилар / созанда / хонанда

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нодира Пирматова

Ўзбек мусиқа санъатида эркаклар билан бир қаторда аёл ижрочилар ҳам бирдек фаолият юритиб, унинг ривожига ўзларининг беқиёс ҳиссаларини қўшганлар. Юртимизнинг ҳар воҳаси ўзига хос услубга эга бўлиб, аёл санъаткорларнинг ижрочилик воситалари ҳам шунга мутаносиб равишда кенг тарқалган. Ушбу мақолада Хоразм, Бухоро ва Самарқанд, Фарғона ва Тошкент ижрочилик йўналишларида аёл санъаткорларининг ижрочилик воситалари ҳақида маълумотлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АЁЛ САНЪАТКОРЛАРИНИНГ ИЖРОЧИЛИК ВОСИТАЛАРИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 2 / June 2022 ISSN 2181-063X

АЁЛ САНЪАТКОРЛАРИНИНГ ИЖРОЧИЛИК ВОСИТАЛАРИ

Нодира Пирматова

Юнус Ражабий номидаги Узбек миллий мусика саньати институти

Аннотация: Узбек мусика санъатида эркаклар билан бир каторда аёл ижрочилар х,ам бирдек фаолият юритиб, унинг ривожига узларининг бекиёс хиссаларини кушганлар. Юртимизнинг хар вохаси узига хос услубга эга булиб, аёл санъаткорларнинг ижрочилик воситалари хам шунга мутаносиб равишда кенг таркалган. Ушбу маколада Хоразм, Бухоро ва Самарканд, Фаргона ва Тошкент ижрочилик йуналишларида аёл санъаткорларининг ижрочилик воситалари хакида маълумотлар берилган.

Калит сузлар: дутор, танбур, гармон, доира, аёл ижрочилар, созанда, хонанда.

EXECUTIVE TOOLS OF FEMALE ARTISTS

Nodira Pirmatova

Uzbekistan National Institute of Music Art Named after Yunus Rajabiy

Absrtact: In the Uzbek art of music, not only men, but also women's performers worked together and made their invaluable contributions to its development. Every oasis of our country has its own unique style, and the means of performing female artists are equally common. This article provides information about the means of performing female artists in Khorezm, Bukhara and Samarkand, Fergana and Tashkent.

Keywords: dutor, tanbur, garmon, doyra, female performers, musician, singer.

Узбек халки бой мусикий меросига эга. Миллатимиз мусика санъати кадимий булиб, унинг бой утмиши бор. Мусикий созлари хам жуда ранг баранг. Ибтидоий даврларда аввало урма чолгулар пайдо булган булса, кейинчалик пуфлама чолгулар яратилган. Вакт утиб бу чолгулар каторига торли ва камонли созлар кушилган. Инсон овози эса илк мусикий асбоб булиб, хозирги барча мусикий чолгулар инсон овозига таклид этувчи сунъий овозлар саналади. Фаробийнинг таъкидлашича, мусикада икки хил овоз мавжуд, табиий ва сунъий. Табиий овоз инсон халкумидан таралидиган овоз булиб, у ривожланиш ва суниш хусусиятига эга. Дунёда нечта одам булса уларнинг овози бир бириникига ухшамайди. Сунъий овоз эса табиий овознинг таклидчиси булиб, товуш сифати узгармайди. Чолгулардан тараладиган бу овозлар эса бир бирига

ухшайди. Масалан, скрипка скрипканинг, танбур танбурнинг овозига ухшайди. Фаробийнинг овозни икки турга ажратганлиги бежиз эмас. Унинг илмий рисолаларида мусикий созлар ва одам овозининг лад тузилишидаги фаркларни математик хисоблар билан таккослаб курсатган.

Маълумки, кадимда миллий ашулаларимизни эркагу аёл хонандалар бирдек ижро этган ва тинглаган. Ислом дини маданияти кириб келиши билан ичкари ва ташкари ижрочилик маданияти вужудга келди. Яъни ташкарида эркаклар, халк орасида уларни бахши, хофиз, хонанда, айтимчи ва хоказо номлар билан атаганлар, ичкарида эса аёл санъаткорлар уз санъатларидан бахраманд этганлар. Коракалпогистонда киз бахшилар, Хоразмда халфалар достонлар ва лапарларни ижро этганлар. Бухоро ва Самаркандда мавригихонлар, Фаргона водийси ва Тошкентда яллачилар, аёл шинавандаларни уз санъатларидан бахраманд этганлар.

Аёл ижрочилик санъатининг ижро воситалари орасида энг асосий мусикий чолгу бу дутордир. Танбур маком санъатига хос чолгулардан хисобланса, дутор куп киррали мусикий соз булиб, барча мусикий йуналишларда алохида уринга эга. Хонандалик санъатида дутор ижрочининг овозига журнавозлик килиш билан бирга достон вокеаларидаги отнинг юришлари, камондан ук отишлари каби холатларни ифодалашда кумаклашган. Бундан ташкари Хоразм дутори хозирги кундаги замонавий дуторлардан фарк килиб нисбатан кичикрок куринишга эга булган. Хозирги дуторлар асосан журнавозлик. яъни мусикий созлар орасида пастки товушларни тулдирувчи хисобланса, Хоразмнинг дутори кадимда етакчи соз сифатида, яъни мусикада асосий мавзуни ижро этадиган (солист) чолгу сифатида кулланилган. Халфалар хам бахшилар сингари уз ижро воситаси сифатида дутор чолгусини куллашган. Шу билан бирга киз бахшилар, халфалар, мавригихонлар, яллачилар, лапарчилар уз санъатини турли йуналишларда халкка такдим эта олган. Баъзан дутор чалиб куйлашган булса, баъзан доира чолгусида, кичикрок давраларда эса кул бармокларини шаккиллатиб, пиёлаларни бир бирига уриштириб, чанковус, кайрок чалиб, ангишвона билан ликопчани уриштириб усул бериб уз кушикларини ижро килишган. XIX-асрнинг охири XX-асрнинг бошларида Хоразмга гармон сози кириб келди ва у санъат ахли учун янгилик булди. Унинг овози кучли ва ёкимли булгани учун катта давраларда ишлатиш жуда хам кулай булган. Шунга кура гармон созанда ва хонандалар орасида кенг таркалиб кетди. Хоразмда гармонни соз деб, гармон чолгувчини эса созчи деб атайдилар. Хоразмда биринчи булиб гармон журлигида ашула айтганлар Курбон созчи (Шоир Курбон ота Исмоилов), Сафо созчи (Сафо Муганний)лардир. Гармон чалиб халфачиликка уз хиссасини кушган эркак санъаткорлар Мадрахим Шерозий, Жумми Шийх, Хужа кур ва Абдушариф Курёзов (Абиш)ларнинг ижодини

алохида эслаш уринлидир. Таъкидлаганимиздек, хотин-кизлар учун базмлар ичкарида утказилган. Ана шу ичкаридаги базмларда хизмат килган аёл санъаткорлар, яъни халфаларнинг хам диккатини янги мусикий соз - гармон узига жалб этабошлади. Халфалар гармонни узлаштириб олиб, ижодий фаолиятларида унумли ишлата бошладилар.

Аёл халфа хамда эркак созчиларнинг ухшашлиги нафакат умумий чолгу асбоби, созда эмас, уларнинг дастурларида, ижро услубида хам бир бирига туташган. Улар ижодида муштарак жихатларни кузатиш мумкин. 1939 йилда Узбекистон халк артисти Гавхар Рахимова "Гармончилар" ансамблини ташкил этди. Ушбу ансамблга Хоразмнинг энг иктидорли санъаткорларини, айникса узига хос махоратга эга булган хотин-кизларни танлаб олди. Мадрахим Шерозий ва Онажон Собировалар ансамблга бошчилик килди. Айнан Мадрахим Шерозий ансамблда фаолият юритаётган кизларга гармон чалиш сирларини ургатди. Чунки Шерозий кулидаги гармон инсонлар калбини, энг нозик туйгуларини хам акс эттира оладиган даражада садо берар эди. Онажон Собирова, Мадрахим Шерозий, Матюсуф Харратовлар билан ташкил килинган "Гармончилар" ансамбли ундан кейин дунёга келган барча жанрлардаги ансамблларга асос ва пойдевор була олди.

Халфа кушларида созчи халфа яъни хонанда гармон чалади ва куйлайди. Доирачи халфа кушикка жур булади, раксга тушади, баъзи холатларда алохида раккоса лапар куйлайди ва раксга тушади. Бундай гурухлар асосан уз асарларини базмларда, халк йигинларида ва байрамларда ижро этишган. Халфаларнинг овоз чикариш услублари ранг баранг булиб, ёркин, жарангдор, лирик тусга эга. Аммо ижро дастурларида нисбатан кенг куламли асарлари булмагани сабаб асосан урта регистрларида куйлашади. Яъни овоз куламининг урта пардаларида куйлашади. Гармон сози хам диатоник пардатузукка эга булиб, аёлларнинг урта пардаларда куйлаши учун мосланган. Халфалар ижро воситалари уларнинг ижро этадиган асарларига уз таъсирини утказган. Масалан гормон сози диатоник булгани учун баъзи пардалар гармон сози диатоникасига мослаштирилган ва хонандалик овозларини хам гармон созига хамоханг холда намоён килишган.

Барча мусикий санъатларда ижро воситалари уша санъатнинг йуналишини узгартирган ва узига мослаштирган. Мисол учун маком санъатида танбур сози етакчи хисобланиб, макомлардаги парда тузилишлар танбурнинг парда тузилишларига асосланган. Бахшичилик санъати дутор созига мослаштирилган. Халфачилик санъати эса дастлаб дутор сози, кейинчалик гармон созига мослаштирилган.

Бухоро ва Самарканд мавригихонларининг ижро воситалари асосан доира булиб, узига хос турли усулларда куйлашган. Айникса, бармок вазнидаги

metpnapuHu ^apaHrgop oBo3napuga y3napu goupaga ycyn Hanuö u^po этнmagн. Ey anöarra MypaKKaö ^apaeHgup. EyHgaH TamKapu, KafipoK, HOxyH öunaH nHKOÖnaHH Hanuö ycyn öepum x,aM y3ura xoc öynraH.

^ocTOHnap H^poHunuru OaproHa TomKeHT u^poHunuruga x,aM MaB^yg öynuö, 6y u^ponunapHu gocTOHHunap, xuKoanunap geö x,aM aTamraH. Eaxmu araMacu эca a^cyHrap, maMaH Kaöu canöufi TymyHHanap ca^uga KapanraH. ^octohhu aennap acocaH goupa ^ypnuruga gocToH HoManapuHu afiTumraH. ^nnanu Ba nanapnunap x,aM goupa co3ugaH yHyMnu ^oöganaHumraH. EyHgaH TamKapu aKKa u^ponunap gyTop ^ypnuruga Munnufi afiTuM ^aHpnapugaH u^po этнmгaн. ahtus yTraHuMrogeK, gyTop co3u MycuKufi Marara ^yp Synum öunaH öupra MycuKa ycynuHu x,aM y3 3apönapuga HaMofium этa onagu. fflyHgafi eTyK u^ponunapgaH Mexpu AögynnaeBa, MaBnyga At3aMoBa, .HyT^uxoHuM CapuMcoKoBa Kaöunap Mucon öyna onagu.

Ooöga^aHH^raH agaßneT^ap

1. H.Pa«;a6oB. «MaKoMnap Macanacura goup». T., 1963.

2. ro.Pa^aöufi "mamMaKoM" I-VI T., 1970

3. ro.Pa^aöufi "Y3ÖeK xanK MycuKacu" I-VIII T., 1959-60

4. P.roHycoB "OBo3nap xycycuaTu". T., 1996

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.