Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИ МЕРОСИДА БАҒРИКЕНГЛИК МУАММОСИ'

ЎРТА ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИ МЕРОСИДА БАҒРИКЕНГЛИК МУАММОСИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бағрикенглик / Форобий / Беруний / қиёсий-таҳлилий ёндашув / диний экстремизм / Ислом. / толерантность / Фараби / Беруни / сравнительно-аналитический подход / религиозный экстремизм / ислам.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Гулнора Hосирходжаева

Ушбу мақолада халқаро терроризм ва диний экстремизмга қарши курашни кучайтириш зарурати муносабати билан тобора долзарб бўлиб бораётган бағрикенглик тушунчасининг маънавий асослари муҳокама қилинади. Ўрта Осиё илк Ўрта асрларида бағрикенглик мутафаккирлар томонидан фалсафа тарихини ўрганишга ирқий келиб чиқиши, диний ва фалсафий қарашларидан қатъи назар мурожаат этганликларида намоён бўлади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМА ТОЛЕРАНТНОСТИ В НАСЛЕДИИ МЫСЛИТЕЛЕЙ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ

В данной статье рассматриваются духовные истоки толерантности, обретающая большую актуальность в связи с необходимостью активизации борьбы с международным терроризмом и религиозным экстремизмом. В эпоху раннего средневековья в странах Центральной Азии толерантность проявлялась в том, что ученые, занимавшиеся историей философии, обращались к ней, к её изучению независимо от его расового, религиозного положения, философских позиций.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИ МЕРОСИДА БАҒРИКЕНГЛИК МУАММОСИ»

УРТА ОСИЁ МУТАФАККИРЛАРИ МЕРОСИДА БАГРИКЕНГЛИК МУАММОСИ

Гулнора Носирходжаева

ф.ф.н.ф.ТДЮУ кафедра мудири https://doi.org/10.5281/zenodo.13234129

Аннотация: Ушбу маколада халкаро терроризм ва диний экстремизмга карши курашни кучайтириш зарурати муносабати билан тобора долзарб булиб бораётган багрикенглик тушунчасининг маънавий асослари мух,окама килинади. Урта Осиё илк Урта асрларида багрикенглик мутафаккирлар томонидан фалсафа тарихини урганишга иркий келиб чикиши, диний ва фалсафий карашларидан катъи назар мурожаат этганликларида намоён булади.

Калит сузлар: багрикенглик, Форобий, Беруний, киёсий-тах,лилий ёндашув, диний экстремизм, Ислом.

ПРОБЛЕМА ТОЛЕРАНТНОСТИ В НАСЛЕДИИ МЫСЛИТЕЛЕЙ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ

Аннотация: В данной статье рассматриваются духовные истоки толерантности, обретающая большую актуальность в связи с необходимостью активизации борьбы с международным терроризмом и религиозным экстремизмом. В эпоху раннего средневековья в странах Центральной Азии толерантность проявлялась в том, что ученые, занимавшиеся историей философии, обращались к ней, к её изучению независимо от его расового, религиозного положения, философских позиций.

Ключевые слова: толерантность, Фараби, Беруни, сравнительно-аналитический подход, религиозный экстремизм, ислам.

THE PROBLEM OF TOLERANCE IN THE HERITAGE OF CENTRAL ASIAN

THINKERS

Abstract: In this paper discussed spiritual origins of tolerance, which is becoming increasingly relevant in connection with the need to intensify the fight against international terrorism and religious extremism. In the early middle Ages in Central Asian countries, tolerance manifested in the fact that scholars involved in the history of philosophy turned to it, to its study, regardless of its racial, religious position, or philosophical positions.

Keywords: tolerance, Farabi, Beruni, comparative-analytical approach, religious extremism, Islam.

КИРИШ

Халкаро терроризм ва диний экстремизмга карши курашни кучайтириш зарурати билан янада долзарб булиб келган багрикенглик муаммоси узига хос маънавий илдизларга эга. Хусусан, бу тарихий ва фалсафий тафаккур, фан сифатида абстракт х,исобланган фалсафа сингари сохд билан х,ам бевосита богликдир. Айникса бу Марказий Осиё мамлакатларида илк Урта асрларда булгани каби, тарихий ва фалсафий экскурсиялар, тадкикотлар энди йулга куйилган бир пайтда мух,им ахдмият касб этди. Бундай х,олатда, багрикенглик фалсафа тарихи билан шугулланган олимларнинг иркий келиб чикиши, диний эътикоди ёки фалсафий карашларидан катъи назар, уни урганишга мурожаат килганида намоён булди.

АСОСИЙ ЩСМ

Минтакада тарихий-фалсафий тафаккур асосларини Абу Наср Форобий яратди. Албатта, ундан олдин хам олимлар фалсафий карашларни урганиш билан шугулланганлар. Аммо факат Форобий махсус тарихий-фалсафий ишларни ёзишга киришди ва фалсафа тарихи фанининг келажаги учун йулбошчи булди.

Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Абу Абдуллох Хоразмий ва бошкалар Урта Осиёда тарихий ва фалсафий анъаналарни муваффакиятли давом эттирдилар. Бу борада "буюк хоразмлик" Абу Райхон Берунийнинг алохида хизматлари бор. Бошка мутафаккирларнинг тарихий ва фалсафий асарларига тухталмасдан шунчаки таъкидлаймизки, бу холда ушбу икки буюк алломанинг тарихий ва фалсафий мероси багрикенглик муаммоси нуктаи назаридан биргаликда урганилади.

Уларнинг тарихий ва фалсафий тафаккурининг багрикенглиги, авваламбор, турли ирклар, динлар, фалсафий караш намоёндалари хисобланмиш халкларнинг гоят кенг доирасини камраб олганлигида уз аксини топади. Агар Форобийнинг илмий меросида ^адимги Юнонистон мутафаккирлари, хусусан Платон, Аристотель, Гален, Зенон, Александр Афродизийнинг фалсафий ва табиий-илмий карашларини ёритишга оид рисолалар кенг акс эттирилган булса, Беруний асарларида булардан ташкари ^индистон, Эрон, Марказий Осиё, араб мамлакатлари ва бошка халкларнинг фалсафий ютукларини урганиш масалалари кутарилган.

Форобийнинг тарихий ва фалсафий асарларидан "Афлотун фалсафаси ва унинг кисмлари", "Афлотун конунлари", "Аристотель фалсафаси" Аристотелнинг "Метафизика" даги максадлари тугрисида", "Буюк Зеноннинг олий фанга оид рисоласи тугрисида" ва бошкаларни ажратиб курсатиш мумкин. Берунийнинг тарихий ва фалсафий меросига "Х,индистон" китобида хинд фалсафаси булимлари, "^адимги халклардан колган ёдгорликлари" га кириш кисми, "Патанжала", "Абу Бакр Розий асарлари руйхати хакидаги рисола", Беруний ва Ибн Сино уртасидаги фалсафий ёзишмалар [к:1] ва бошкаларни киритиш мумкин.

Аммо бу буюк олимларнинг тарихий ва фалсафий тафаккур сохасидаги багрикенглиги нафакат иркий, диний, сиёсий, маъмурий чегаралардан катъи назар, моддий камров кенглигида, балки узининг ва бошка халкларнинг фалсафаси тарихини ривожлантириш муаммолари буйича англанган услубий позициясида намоён булади.

Шундай килиб, Форобий тарихий ва фалсафий жараённи турли минтакалар, мамлакатлар, турли хил фалсафий окимлар ва таълимотлари оркали куриб чикади. Ушбу хилма-хил ёндашувлар ва карашларда муваффакиятли тадбик этилишнинг кафолати, янада адолатли фалсафий билимларга эришиш имконини куради.

Фалсафани урганиш учун узининг амалий услубий талаблари ёки шартлари орасида биринчи булиб у "фалсафада мавжуд булган мактаблар" хакидаги билимларга эга булишни илгари сурди. У бу билимларни бирон бир мафкуравий ёки маънавий-диний доирада чекламайди.

Бу фалсафа бошдан кечирган эволюцияни куриб чикканида аллакачон намоён булади. Форобий ёзганидек "бу билимлар Ирокда яшаган халдейларда булган, сунгра мисрликлар орасида пайдо булди, кейин юнонларга, юнонлардан сурияликларга, сунгра арабларга утди" [2: 3-4].

Кейинчалик Беруний узининг "Геодезия" китобида толерант булмаган ёндашувнинг хавфлилиги хакида шундай деган: "...хар кандай акидапарастликка берилган киши "син"

харфи билан тугайдиган исмли хар кимсага ишончсизлик ва бидъат билан муносабатда булишни бошлади" [3:85]. Бу борада Беруний юнонча исмларни назарда тутади.

Буюк олим илм-фан, шу жумладан фалсафада бундай муросасиз ёндашувни коралайди ва танкид килади. Шу нуктаи назардан, аник ислом динининг мохиятини бузиб курсатган мутаассиблар туфайли, уша пайтда фалсафанинг баъзи жихатларини ёдда тутиб: "Бундай фалсафа бизга юнонлар: Афлотун ва Аристотелдан кириб келди", деб айта олиш учун Форобийнинг жасорати зарур булди.

Форобий у ёки бу мутафаккирнинг фалсафий карашларини тан олиш учун бирон бир диний чегараларни урнатмаганлиги алохида эътиборга лойик, аммо у "узи усган диннинг нуктаи назарида тугри амаллар килиш, уз дини томонидан берилган солих амалларга риоя килиш" зарурати хакида гапиради. [4: 348].

Бошка халклар ва бошка дин мутафаккирларининг фалсафий таълимотларига объектив ва айни пайтда багрикенглик билан ёндошиш тамойили Берунийда хам яккол намоён булган, у илк бор ислом динини кабул килган олимлар орасида хинд фалсафасининг энг кенг камровли тахлилини такдим этган. Бундан ташкари, у илгари сурган ёндашувнинг алохида ахамияти шундаки, у тарихий ва фалсафий тадкикотларида узи куллаган услубий тамойилларни тугридан-тугри курсатиб утади.

Тамойилларнинг кандай амалга оширилганлиги хакидаги саволга тухталмасдан, биз факат уларнинг багрикенг ёндашув билан мутаносиблигини кайд этамиз. Беруний хинд фалсафасини урганаётганда, диний сабабларга кура унинг издошларига асоссиз хужумлар килмаганини таъкидлайди: "Бу хиндларнинг эътикодидир ва у хиндларга тушунарлирок ва якинрокдир" [5:60]. Бу "дин факат уларнинг эътикодидир, илм факат уларнинг кулида бор далилдир" деган тамойилга ишонганларни коралашида яккол намоён булди [6:68]. Беруний, хусусан, муросасизлик ва зуравонлик бошка одамлар ва давлатлар билан муносабатлар даражасига кутарилган холатни коралайди, масалан Хоразмда араблар истилоси, Х,индистонда Махмуд Газнавийвининг харбий юришлари ва бошкалар бунга яккол мисолдир. Унинг фикрича, бундай сиёсатнинг асосий зарарли окибатларидан бири бу илмий, шу жумладан фалсафий билимларга етказиладиган улкан салбий таъсиридир.

Форобий ва Беруний тарихий ва фалсафий тадкикотларининг узига хос хусусияти уларнинг киёсий тахлил килинадиган таълимотлар, гоялар ва уларнинг издошларига нисбатан багрикенглик муносабатига асосланган киёсий-тахлилий ёндашувларга амал килиши булди. Шу муносабат билан, куйидаги фикр жуда характерлидир: "Мен хар икки халкнинг (юнонлар ва хиндулар назарда тутилади) карашларини хар хил йуналиш булгани учун эмас, узаро якинлиги ва мослиги сабабидан таккослайман" [7:69]. ХУЛОСА

Шундай килиб, тарихий ва фалсафий тадкикотлар сохасида обективлик, киёсий тахлил, тарихий-фалсафий жараённинг яхлитлигини тан олиш, бошка таълимотлар ва уларнинг издошларини асоссиз танкид этишдан воз кечиш сингари усуллардан фойдаланган холда багрикенглик муносабатида булиш, янада купрок илмий натижаларга эришиш билан бир каторда багрикенглик тамойилини янада ривожлантириш ва чукурлаштиришга имкон берди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Хайруллаев М.М. Форобий ва унинг фалсафий рисолалари. - Т: Фан, 1963; Абу Райхан Беруни. Избранные произведения. -Т. !-У!-Т.:Фан, 1957-1987 (на узб. и рус.яз); Аль-Фараби. О том, что должно предшествовать изучению философии // Аль-Фараби. Философские трактаты. -Алма-Ата: Наука, 1970; Epitre de Beruni contenant le repertoire des ouvrages de Muhammad b.Zakariya al-Razi, publee par Paul Kraus/-Paris, 1936; S/N. Science and Civilization in Islam. -Cambridge, Massachusetts, 1968.

2. Аль-Фараби. О том что должно предшествовать изучению философии // Аль-Фараби. Философские трактаты. -Алма-Ата: Наука, 1970; -3-4 б.

3. Абу Райхан Беруни. Геодезия //Избранные произведения. -Т.Ш.-Т.:Фан, 1966. -85 б.

4. Аль-Фараби. О достижении счастья // Социально-этические трактаты. - Алма-Ата: Наука, 1973. -348 б.

5. Абу Райхан Беруни. Индия //Избранные произведения. -T.II. -Т.:Фан, 1963. -60 б.

6. Уша ерда. -68 б.

7. Уша ерда. -С.69.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.