Научная статья на тему 'АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ ФАЛСАФИЙ ДУНЁҚАРАШИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ГЕНЕЗИСИ'

АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ ФАЛСАФИЙ ДУНЁҚАРАШИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ГЕНЕЗИСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
274
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Олам / дунёқараш / интуитив билиш / космологик қараш / эманация. / Universe / worldview / intuitive cognition / cosmological view / emanation.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Лола Музаффаровна Каримова

Мақолада Абдураҳмон Жомийнинг фалсафий дунёқараши таҳлил қилинган. Ўрта аср Шарқ мутафакккирларининг Жомий қарашларига таъсири илмий асослаб берилган. Абдураҳмон Жомийнинг космологик қарашлари, олам ҳақидаги тасаввурлари мазмун моҳияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE GENESIS OF THE FORMATION OF ABDURAHMON'S SOCIAL PHILOSOPHICAL WORLDWIDE

The article analyzes the philosophical worldview of Abdurahman Jami. The influence of medieval Eastern thinkers on the views of Jami has been scientifically substantiated. Abdurahman Jami's cosmological views, his views on the world, the essence of the content is revealed.

Текст научной работы на тему «АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ ФАЛСАФИЙ ДУНЁҚАРАШИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ГЕНЕЗИСИ»

АБДУРАХМОН ЖОМИЙ ФАЛСАФИЙ ДУНЁ^АРАШИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ГЕНЕЗИСИ

Лола Музаффаровна Каримова

Бухоро мухандислик технология институти мустакил тадкикотчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада Абдурахмон Жомийнинг фалсафий дунёкараши тахлил килинган. Урта аср Шарк мутафакккирларининг Жомий карашларига таъсири илмий асослаб берилган. Абдурахмон Жомийнинг космологик карашлари, олам хакидаги тасаввурлари мазмун мохияти очиб берилган.

Калит сузлар: Олам, дунёкараш, интуитив билиш, космологик караш, эманация.

THE GENESIS OF THE FORMATION OF ABDURAHMON'S SOCIAL

PHILOSOPHICAL WORLDWIDE

ABSTRACT

The article analyzes the philosophical worldview of Abdurahman Jami. The influence of medieval Eastern thinkers on the views of Jami has been scientifically substantiated. Abdurahman Jami's cosmological views, his views on the world, the essence of the content is revealed.

Keywords: Universe, worldview, intuitive cognition, cosmological view, emanation.

Оламда хеч бир ходиса уз-узидан вужудга келмаслиги айни хакикат булиб улгурди. Х,ар кандай мутафаккир ва унинг таълимотининг шаклланишига асос булган детерминистик, ворисийлик холатларини мавжудлигини эътибордан четда колдирмаслик лозим. Шу билан бирга муайян мутафаккирнинг дунёкарашининг шаклланишига макон ва замон муаммолари, ижтимоий-сиёсий, маданий ва маънавий хаёт хам уз таъсирини утказади.

Жомий яшаган даврнинг "рухини", уша даврда кечган интеллектуал жараёнларнинг узига хос хусусиятларини у ёки бу даражада ёритиб бермасак тахлилимиз тулик булмайди. Шуни таъкидлаш зарурки, XIII - XVI асрларнинг охири Шарк Уйгониш даври(Ренессанси)нинг энг юкори нуктасига етган пайти булган. Бу даврни нафакат фан, хунармандчилик, шахарларнинг равнак топиши, балки Марказий Осиё халклари узлигини англашининг ахамиятли даражада ортиши билан тавсифланади. Турли кабилалар ва халклар, урф-одатлар ва расм-русумлар, кадриятлар коришмаси, мугуллар ва араблар хукмронлигидан мустакил

давлат курилиши, мустакил буюк сиёсат олиб борилиши заминида буюк хукмдорлар Амир Темур, Шохрух, Улугбек, Хусайн Бойкаро, Бобур каби улуг дахолар хомийлигида ривожланади.

XIII-XVI асрлар Урта Осиё маданиятининг вужудга келиши форс, турк, араб ва Европа маданиятларининг бир-бирини узаро бойитишисиз мумкин эмасди. Марказий Осиё мамлакатларининг гесиёсий холати уларга икки ярим минг йил давомида Осиё ва Европа маданиятларининг уртасида богловчи занжир халкаси ролини уйнаш имконини берган. Ушбу маданиятлар бирлашувининг рамзи Буюк ипак йули булган, унинг юрагини эса Бухоро, Марв, Самарканд, Х,ирот каби шахарлар ташкил килган.

Уйлаймизки, айнан шу маданиятлар, урф-одатлар ва расм-русумлар синтезини бавосита ифодаланган мухити, кадриятлар, карашларнинг узаро бир-бирига сингиши оригинал карашлар, фалсафий концепциялар плюрализми ва дунёкарашга оид курсатмаларни бевосита шакллантирган.

Абдурахмон Жомийнинг ижодини бой кирраларга ва нозик маъноларга эга мураккаб, куп маъноли дунё сифатида англаш имконини беради. Бунда Жомий ижоди туркий ва форсий тилларда сузлашувчи халклар маданиятларини бир-бирига богловчи занжир халкаси эканлиги, уларни бирлаштирувчи омил ва минг йиллар давомида биргаликда ривожланишининг ифодаси, яъни улуг вакиллари, улар каторида эса Абдурахмон Жомий хам инсоният цивилизацияси хазинасига муносиб хиссасини кушган Марказий Осиё халкларининг маънавий якинлиги ва кардошлигининг омили эканлиги тушунчаси шаклланади.

Инсоният тарихида Махдуми нуран - нурлар сохиби деб эътироф этилган, буюк мутафаккир Абдурахмон Жомийнинг дунёкараши юнон фалсафаси, ислом дини ва таълимоти, урта асар Шарк фалсафаси, хусусан тасаввуф таълимоти намоёндалари гоялари асосида шаклланган. Мутафаккирнинг дунёкараши энг аввало, диний-фалсафий хусусиятга эга булганлигини таъкидлаб утиш зарур. Жомий тасаввуф фалсафасининг йирик назариётчиси булган. У Аллохнинг борлиги, коинот, ундаги барча нарса ва ходисалар, шунингдек инсон хам Худо томонидан яратилганлигига ишонган.

Абдурахмон Жомий дунёкарашининг шаклланишида, биринчи навбатда, урта аср Шарк мутафакккирларининг таълимотлари, карашлари таъсир этган. Жумладан, Жомий буюк утмишдоши Ибн Сино, Форобийлар сингари борликнинг мавжудлиги бошка нарсага боглик, шунинг учун борликнинг номи "имкондаги мавжудлик" - "имкон ал-вужуд", деб хисоблаган. Имкондаги мавжудлик сифатида булган ва бошка нарсага боглик нарсанинг мавжуд булиши зарур нарса, яъни "вожиб ал-вужуд" була олмайди. Демак, вожиб ал-вужуд, бу - хеч кандай бошлангич асосга мухтож булмаган нарса: унинг борлиги факат унинг узига боглик, чунки мавжудлигининг сабаби унинг узида, бошка субъектга боглик эмас.

«Xap nu3, KU vy3 eynyd dap namMU myyyd, flap yacmMU xern xacm Myymonu eynyd. Myxmon ny 60MUÔ Ha6yead eacfiu eynyd, Eornad 6a eyvydu xoc ea yyea-n-MaKpyd» [1]. «By^yggaH öomKa Ky3aranagHraH Hapcanap Y3 MaB^ygnuruga By^ygra Myxgo^, By^yg TaBCH^ra (ucöoTra) My^TO^ эмacпнгн ynyH

Y y3una MaB^yg, 6y эca Tanaö KunuHraH hcôot».

Eh3 MaB^ygnnrn 3apyp geö hom öepraH Hapcara (By^yg) MypaKKaönuK ëKH aHHKHHK xoc эмac. Y TapKuö, coh Ba maKnra yMyMaH эгa эмac. OnaMgaru öapna Hapca Ba xpgncanapHHHr yHra MyHocaöarn öop, yHra ôofïïhk, yHHHr HHtHKocugup. Bo^hô an-By^ygHHHr Kenuö HHKumu Ba MaB^ygnurura ynapHHHr x£h KaHgafi gaxnu fiyK Ba öynHfflH MyMKHH эмac.

^OMHHHHHr TacaBBypnra Kypa, "bo^hô an-By^yg", atHH Xygo ËpyFnuK, Hypgup, onaMgaru öapna Hapca Ba xpgucanap эca - yHHHr HHtHKocugup. Bu3HHHr ^HKpuMH3ra Kypa, ^OMHHHHHr onaM, kohhot, öopnuKHHHr By^ygra Kenumura oug Kapamnapura TacaBBy^ TatnuMOTHHHHr eTyK BaKunnapugaH öupu fflaxoöugguH CyxpaBapgufi TOMOHugaH acocnaHraH "HmpoK" TatnuMOTH Ba ^anca^acuHHHr ypHH öop.

«flap KaeHy MaKOH Hecm aëH ny3 mk Hyp,

3oyup myda oh Hyp 6a arnou 3yyyp;

^a^-Hypy maHaeeybu 3yyypam omM,

Taeyud yaMUH acmy d^ap yaMa eayMy sypyp».

«Kohhot Ba MaKOHga ^roHa HypgeK omKopa Hapca fiyKgup,

By Hyp Typnuna HaMOëH öynagu:

Xygo -Hypgup, yHHHr HaMOëH öynum Typnapu эca onaMgup; TaBxug öygup, KonraH xaMa BaxMy Fypyp ».

Aôagufi MyraaK BopnuK - HypHHHr MOxuaTH Ba YHHHr öomKa, Kyfiu onaMnapra öynraH MyHocaöaTHHH TymyHTupuö, MyTa^aKKup ë3agu: «Ay ^axoH coa acT Hyp Tyü, Coapo Moau 3yxyp Tyü, HHy oh cypaTacy MatHH Ty, HecT MaB^yg cypaTe öe Ty» [2]. «hkkh gyHë - coagup, CeH - ËpyF^HK, Hyp, KypuHHÔ TypraH coaHHHr MOxuaTH - CeH.

Y xaM, öy xaM - maKngup, CeH -Ma3MyH, CeHcu3 maKn MaB^ygnuru MyMKHH эмac».

Яъни, Жомийнинг фикрича, Худо бутун Коинотнинг вужудга келишидан аввал булган, ва унинг йук булиб кетишидан сунг хам булади. У абадийдир, чунки унинг мавжудлиги узига боглик, олам эса у туфайли мангудир.

Жомийнинг Худо тугрисидаги тасаввурлари унинг утмишдошлари -Шаркнинг буюк файласуфларининг пантеистик карашларига якин булиб, бир мунча тугри келган. Таккослаш максадида ал-Киндий (801-866), ал-Форобий (870950) ва Ибн Синолар (980-1037) каби урта аср Шарк мутафаккирларининг Худога багишланган фикр-мулохазаларини келтирамиз. Чунончи, Шаркда биринчи перипатетик хисобланган ал-Киндий узининг "Биринчи фалсафа хакида" номли асарида Ягона Мавжудлик - Худо, Мутлак Мавжудликни, узининг вокелигида макон, замон, оламнинг бошка жисмоний сифатлари ва ажралмас хусусиятлари билан боглик булмаган рухий бошлангич асос, деб тавсифлаб, шундай ёзади: «Демак, аникландики: Хакикий Ягоналикни акл билан билиб булмайди, у унсур, тур, хил, ягоналик, турга хос фарк, узига хос белги, умумий ажралмас хусусият, харакат, жон, акл, бутунлик, кисм, мажмуа, таркибий кисм, узга бир нарсанинг умумий муносабати эмасдир; Хдкикий Ягоналик бу - нисбат бермасдан олинган, купликка айланмайдиган Ягоналикдир; У - юкорида санаб утилган ягоналикнинг барча турларидаги мураккаблик, куплик, ягоналик хам эмас, буларнинг номлари билан боглик булган хеч кандай нарса Хакикий Ягоналик билан алокаси йук. Хакикий Ягоналик модда, шакл, микдор, сифат, нисбатга эга эмас, у хеч кандай бошка тушунчалар билан хам белгиланиши мумкин эмас. Хакикий Ягоналик вакт, жой, бирор нарса ёки ходисанинг асосини ташкил этадиган нарса (субстрат), ажралмас хусусият (атрибут), бирбутун, кисм, бошлангич асос (субстанция), тасодифий нарса ёки ходиса (акциденция) эмас, Уни булиш, купликка ажратиш, яъни ундан куплик хосил килиш мумкин эмас» [3].

Буюк мутафаккир ал-Форобийнинг Мутлак Мавжудлик - соф маънавий, рухий бошлангич асос, деган таъкиди мазмунан ал-Киндийнинг ушбу тушунчага берган тавсифига жуда якин туради: «У, масалан, жисм сингари борлик мохиятига эга эмас. Сен, У - жисм таърифи экан, дейишинг мумкин. Шундай килиб, зарурий булган мавжудлик - "вожиб ал-вужуд" хакида У - Зарур булган Мавжудликнинг узидир, ва бу унинг мавжудлигидир, дейиш мумкин холос. Бундан келиб чикади -ки, Зарурий булган Мавжудлик тур ва хилга хос фарклар, таъриф, исботларга эга эмас. Аксинча, Унинг узи барча нарса ва ходисаларнинг исботи булиб хизмат килади. У узича абадий ва азалий сифатида мавжуд; У йукликдан холи ва унинг мавжудлиги яширин, лекин юзага чикиши мумкин. Бундан келиб чикадики, Унинг булмаслиги мумкин эмас, узининг абадий мавжудлиги учун У хеч нарсага мухтож эмас, У бир холатдан бошка холатга утмайди.

Унинг хакикий мавжудлиги бошка нарсага боглик булмаганлиги хамда катталиги ва микдорга эга нарсалар сингари булинмаслиги маъноларда у

бирбутундир. Демак, унга на микдор, на вакт, на жой хос деб хисоблаб булмайди. У жисм эмас. Унинг мохияти унга бегона булган ва мавжудлиги боглик булган ташки нарсалардан таркиб топмаган. Худди шундай унинг мохияти материя, шакл, тур ва хилга оид фарклар каби тушунчалар билан белгиланиши мумкин эмас» [4]. Шу билан бирга Форобий таъкидлайдики: «Барча нарсаларнинг мавжудлиги Унга боглик, чунки мавжуд нарсаларда Унинг мавжудлигининг изи бор, ва факат шунинг учун улар мавжуд булиши мумкин. Бутун мавжудлик (вокелик) узида Унинг мавжудлигини ифода этиб, муайян тартиб билан ташкил топган».

Жомий алохида холларда утмишдаги файласуфлар, шу жумладан Ибн Синонинг фалсафий карашларига кушилмаслигини таъкидлаб утганига карамасдан, унинг Ягона Мавжудлик тугрисидаги мулохазаларининг мухим холатлари Ибн Синонинг фалсафий нуктаи назарига тугри келади. Чунончи, Ибн Сино узининг "Донишнома" асарида Ягона Зарурий Борликни куйидагича тавсифлайди: «Зарур булган Мавжудлик кисм ва булакларга эга эмас, чунки кисм ва булаклар бирор сабабга кура мавжуд...» [5]. «Зарур булган Мавжудлик куплик була олмайди, яъни куп нарсалардан пайдо булиши (масалан, одам танаси куп нарсалардан таркиб топгани сингари) ёки алохида булган кисмлардан (масалан, иморатга нисбатан ходалар ва лой сингари), ёки бир-биридан мохиятан эмас, балки хакикатан фарк килувчи нарсалардан (масалан, табиий жисмларда материя ва шакл сингари) пайдо булиши мумкин эмас, чунки унда Зарурий Мавжуднинг мохияти, юкорида баён килганимиздек, сабабга богланган булиб колади. Хамда унинг ажралмас хусусиятлари булиши мумкин эмас, чунки унда Зарурий Мавжуд мохияти улар билан шартланиб колган булади ва яна кисмлардан таркиб топган мажмуа булиб колади!».

Абдурахмон Жомий чукур маънавий интуитив билиш асосида Худонинг борлигига катъий ишонч хосил килган ва узининг карашларини исботлаш ва асослашга харакат килган. Унинг фикр-мулохазаларига кура, унинг учун борликнинг бошлангич асоси сифатидаги Худонинг мавжудлиги уз-узидан маълум ва исбот талаб килмайдиган нарса. Шунинг учун мутафаккир баъзида иморатни курувчисиз куриш, расмни рассомсиз ясаш ва мусикани созандасиз чалиш мумкин булмагани сингари Коинотнинг бошлангич асос - Худосиз вужудга келиши ва мавжуд булиши мумкин эмас, деган соф мантикий далил келтириш билан кифояланар эди. Ягона Зарурий Мавжудни куз билан куриб булмаса хам мавжудлигини исботлаш учун Жомий баъзи суфийлар катори Худони Нур, Куёш билан таккослаш аналогиясидан фойдаланади. Инсон куёшни кура олмайди, чунки у таратаётган нурининг оркасида яширинган булади, дейди мутафаккир. Лекин шунга карамасдан инсон куёшнинг борлигига ишонади. Ягона Мавждулик - Худога келганда хам худди шундай, У узи яратган нарса ва

ходисалар ортида яширинган, лекин чукур маънавий мушохада воситасида Уни ушбу нарса ва ходисаларда намоён булишини куриш мумкин.

«Дар сурати оби гил аён гайри Ту кист?

Дар хилвати жону дил нихон Гайри Ту кист?

Гуфт, ки зи гайри ман бипардоз дилат,

Зи жону жахон, дар ду жахон гайри Ту кист?»

Мазмуни:

«Сув ва лой шаклида Сендан бошка ким намоён булур эди?

Жон ва калбда Сендан бошка ким намоён булур эди?

Сен айтгандинг - дилингни мендан бошка хамма нарсадан холи кил,

Ё олам жони, икки дунёда Сендан бошка ким бордир?»

Абдурахмон Жомий узининг космологик карашлари, олам хакидаги тасаввурларини Ягона Мутлак бошлангич асосни бутун оламнинг сабаби сифатида эътироф килган холда бутун тафсилотлари билан асослаб беради. У оламнинг яратилиши, пайдо булиши жараёнини тасаввур килиб тахлил килишга харакат килади. Ушбу масалада унинг карашлари аксарият Шарк перипатетиклари карашлари сингари Плотин эманация таълимотининг асосий холатларига тугри келади.

Эманация таълимотига кура, мустакил, фаолиятсиз, харакатсиз, аслини олганда, пассив булганлигига карамасдан Ягоналик (Бирбутунлик) узидан ташкарида мавжуд булган хамма нарсани яратади. Ушбу яратилишни Плотин нихоят узига хос тушунади. Ягоналик узга нарсага айланмайди, хаво - сувга, сув -ерга, ер эса ёниб оловга айланмайди. Айнан шундай манзарани стоикларда хам куриш мумкин. Атомистларда оламлар абадий ва узгармас моддий заррачалар -атомлар бирикмаси, комбинацияларидан пайдо булади. Арасту таълимотига кура, олам азалдан мавжуд ва абадий мавжуд булади. Шунингдек моддани шакллантирувчи, унга тузилиш берувчи шакллар хам абадийдир. Афлотун гоялар нарсаларда акс этади, лекин нарсаларга айланмайди, деб хисоблаган. Плотин ушбу фикрни ривожлантирган ва мантикий жихатдан охирига етказган.

Оламнинг Ягоналикдан (Бирбутунликдан) келиб чикиши ва шаклланиши тугрисида суз юритиб, Плотин Худо оламни йукликдан яратган деган фикрни рад этади. Чунки Худо нафакат олий, балки узига хос яратувчидир. Плотин оламнинг Ягоналик (Бирбутунлик) томонидан яратилишини мутлако сабабсиз объектив жараён сифатида тушунади. Фанда ушбу жараённи лотинча "эманация" (лот. етапаге - окмок, куйилмок) сузи билан номлаш кабул килинган. Лекин ушбу атамани эътирозсиз, катъий кабул килинганда Мутлакликнинг узи баъзи шубхалар тугдиради, чунки "окиш", "куйилиш" дейилганда унинг манбасининг камайиши кузда тутилади. Шунинг учун Плотиннинг бошка бир ибораси, истиораси ишончлирокдир: Ягоналик (Бирбутунлик) ёруглик сифатида атрофга

нур сочади, натижада нурланиш, жилоланиш юзага келади. Ёруглик нурланмаслиги, жилоланмаслиги мумкин эмас. Худди шундай Ягоналик (Бирбутунлик) атрофга нур таратади, жилоланади [6].

Плотиннинг фикрига кура, куз билан кузатиладиган олам, яъни моддий олам Олий Ёруглик томонидан кетма-кет нур сочиш, жилоланаш оркали пайдо булади. Бунда куплик сифатидаги оламнинг Зарурий Мавжуддан, мутлак бирликдан келиб чикадиган эманация жараёни боскичма-боскич кечади.

Ушбу жараённинг боскичма-боскич кечиши гоясини Абдурахмон Жомий хам узининг катор асарларида, жумладан «Лавойих», «Шархи рубоиёт» ва бошкаларда, ривожлантиради. Жомийнинг Ягоналик Зарурий Мавжуднинг нурланиши, жилоланиши ва моддий оламда унинг беш боскичининг намоён булиши шоирнинг куйидаги рубоийсида ёркин ва шеърий тарзда ифодаланган: «Вожиб чу кунад таназзул аз Хазрати зот, Панж аст таназзулоти уро даражот, Гайбасту шаходату васат-руху мисол, Ва-л-хомису жамъияту тилкал хазарот». Мазмуни:

«Вожиб илохий мохият даражасидан куйига караб харакат килишда Беш боскични босиб утади:

"Яширин" ва "Ошкора", уртада "Рух" ва "Ухшаш нарсалар", Бешинчиси эса - барча боскичларнинг бирлашуви».

Бу ерда Жомий карашларининг Плотиннинг эманация таълимотидан фарки яккол кузга ташланади. Плотин таълимотида илох эманациясининг охирги боскичи бу - "нус" ёки "рух" - фаол бошлангич асос билан боглик булмаган мутлако пассив (суст) материядир. Жомийда эса охирги боскич барча олдинги боскичларнинг бирлашишини англатади хамда моддий ва маънавийнинг бирлиги, уларнинг бир-бири билан кушилиб, бир-бирига сингиб кетиши хакидаги фикрга олиб келади. Хозирги замон мураккаб тизимлар назарияси, синергетика талкинида Жомий таълимотининг ушбу холати мазкур тизимда янги сифат, хусусият пайдо булишига олиб келадиган синергетик бирлашишга тугри келади.

Жомий фикрига кура, Худонинг хакикий мохияти шунчалик яширинки, ушбу маънода оламдаги бирор нарсани у билан солиштириб булмайди. Шунинг учун хеч ким оддий, жисмоний усул билан уни идрок килиши, кузатиши, тушуниши ва аниклаши мумкин эмас. Бу яширинлик сабаби илохий Нур, Ёруглик жилоланишининг чексизлигида ётади, инсонга сезги органлари оркали уни кузатиш имконини бермайди, чунки инсон куриш кобилияти шунчалик ожизки, илохий хакикат сирини очиб бера олмайди. Худонининг намоён булишини уткир зехн ва маънавий куриш кобилияти, олий интуиция сохиблари кузатишлари мумкин, чунки улар илохий Ёруг Нур оддий аксидан ташкари купрок нарса кура

оладидар. Демак, Худо барча нарса ва ходисалардан купрок яширинган, чунки бунинг сабаби унинг айнан ошкоралигидан келиб чикади.

Олий борлик - Худо, бу шундай мутлак мохиятки, оламда намоён булган барча нарса ва ходисаларнинг яратувчисидир. Бундан келиб чикадики, Худо шу билан бирга ошкора булиши мумкин ва уни курса булади, шунинг учун хеч ким уни курмадим, деб айтолмайди, чунки унда инсон богда туриб "Баргларни кураяпман, лекин богни курмаяпман" деганига тенг булади.

Буюк инсонпарвар Жомий инсонларни эътикодлари, яхши ёки ёмон ахлокий хусусиятлари буйича ажратмайди. Чунки инсонларда Мутлак Зарурий Мавжуднинг заррачалари борлиги нуктаи назардан улар тенг булиб, фарклар факат шаклга, ижтимоий хаётдаги узаро муносабатларда намоён булади, мохиятан эса инсонлар бир хил ва илохийдир. Х,ар кандай инсонда Мутлакликнинг заррачаси бор, шунинг учун у хаёт кечиришга лойик. Мутафаккир Жомийнинг бундай фикрлари унда инсонпарварликнинг узига хос намоён булиши, у инсон ва унинг хаётининг кадрлилиги тамойилини кабул килганлигидан далолат беради.

Жомий истеъдодли шоир сифатида уз фалсафий гояларини ифодалаш учун ухшатиш, киёслаш усулидан фойдаланади. Чунончи, Худо ва у яратган нарсаларининг бирбутунлигини куйидаги ухшатиш воситасида курсатади. У Худони денгиз, моддий дунё нарса ва ходисаларини эса денгиз тулкинлари ва купигига ухшатади. Демак мутафаккир Кант, Гегель, Шопенгауэр каби файласуфлар гояларини олдиндан пайкаган ва илгари сурган.

Ташки дунё нарса ва ходисаларининг хилма-хиллиги нафакат эманация даража ва меъёрлари билан, балки жилоланиш, нурланишни кабул килиш, идрок килиш кобилиятига хам боглик, чунки жилоланиш бир хил булишига карамасдан, турли нарсаларда уни акс этиш кобилияти тамоман хар хил булади. Жомий фикрига кура, коинотдаги барча жонли ва жонсиз нарсалар асоси сифатида Ягона, Бирбутун Мавжудлик сохибжамол сингари узини юз минг кузгуда кузатади, хар бир кузгу эса гузал аёл киёфасини узига хос хусусиятларига мос равишда акс этади.

«Маъшука якест, лек бинхода ба пеш,

Аз бахр назора сад хазор оина ба пеш.

Дар хар як аз ойинахо бинмуда,

Бар кадри сафолату сафо сурати хеш».

Мазмуни:

«Ёр - битта, лекин у жамолини куриш учун

Уз олдига юз мингдан ортик ойна куйди;

Унинг юзини хар бир кузгу

Узининг сайкалланганлиги ва софлигига мос курсатди».

Мутафаккир уз пантеистик гоясини ривожлантирар экан, Х,акикат ва оламнинг бирлигини алохида таъкидлайди. Бунда Жомий тасаввуфнинг кейинги асосий онтологик холатидан келиб чикади: олам худо томонидан яратилган. Бошида факат Мутлак, Ягона, Бирбутун мавжуд булган. Сунг Худо Илохий Хдкикатнинг (Аллохнинг) акси булган моддий дунё, вокеликни яратади. Демак, Худо ва олам бирбутундир. Шундай килиб, Жомий фикрига кура, оламда мавжуд барча нарса ва ходисалар илохдй жилоланишнинг аксидан узга нарса эмас. Хдкикат ва коинотнинг бундай бирбутунлиги шеърий тарзда куйидаги сузларда ифодаланган:

«Хдкро машмор жудо аз олам зеро-к

Олам ^ама дар Х,ак асту Х,ак дар олам».

Мазмуни:

«Худони оламдан олисда деб хисоблама,

Чунки олам Хдкда мавжуд, Х,ак эса оламнинг узида» [11-13].

Бу дунёдаги барча нарсалар, мавжудотлар, ходисаларда Хдкикат аксини билиш субъект, билувчи инсонга боглик, у узининг маънавий куз дийдаси воситасида оламнинг хар бир нарса ва ходисасида Ягона Хдкикатнинг бирон-бир томонини, Унинг нафосатининг намоён булишини куради [9-10].

Шуни таъкидлаш уринлики, Шаркда, айникса Марказий Осиёда пантеистик фалсафа узок тарихга эга. Аксарият файласуф ва мутафаккирлар, шоирлар уз дунёкарашлари, фалсафий карашларига кура, айнан пантеизм намояндалари булганлар, чунки Ягона, Зарурий Мавжуд ва Коинотни бир-бирига тенглаштирганлар. Немис файласуфи Гегель узининг "Фалсафа тарихи" асарида "Шарк шоирларининг аксарияти пантеистлардир, чунки у нарсаларни куриб чикишдаги уларнинг одатдаги усулидир" [7], деб таъкидлайди. Абдурахмон Жомий ва Алишер Навоийларнинг гоявий утмишдошлари булган Жалолиддин Румий ва Махмуд Шобустарийлар хам пантеист булганлар.

Жомий «Шархи Фусус» асарида «Фусус ал-хикам» асарини хар томонлама тахлил килиган ва шархлаб берган. Узининг бошка асарларида («Лавойих», «Хдфт авранг», «Бахористон» ва б.) Жомий Ибн Арабийнинг тасаввуфий фалсафаси тамойиллари тугрисида батафсил баён килади, бунинг асосида аксарият тадкикотчилар Абдурахмон Жомийнинг фалсафий нуктаи назарининг манбасини Ибн Арабийдан кидириш керак деб таъкидлайдилар. Хусусан, Жомий карашлари бевосита "Ибн ал-Арабий фалсафасининг эманациясидир" [8] деган фикр бунга далилдир.

Шундай килиб, Абдурахмон Жомий уз даврининг хакикий намояндаси булган. Унинг карашлари ва фалсафий нуктаи назари утмишдошлари ишлаб чиккан тасаввуф тамойилларига таянган. Уларни ривожлантириш, бойитишга

мутафаккир уз хиссасини кушган, уларга узининг шоирона истеъдоди оркали янги куч ва маъно багишлаган.

REFERENCES

[1]Чоми А. Шархи рубоиёт. - Тожикистон Республикаси ФА си шаркшунослик ва ёзма мерос булимининг кулёзмаси, инв. № 2225, Л.4/а.

[2] Чоми А. Х,афт авранг. - Т.: Литография Яковлева, 1914.

[3] Аль-Кинди. О первой философии. (Ал-Киндий. Биринчи фалсафа хакида)// Избранные произведения мыслителей стран Ближнего Востока. - М.: Соцэкгиз, 1961. - С. 104.

[4] Аль-Фараби. Существо вопросов (Ал-Форобий. Масалалар мохияти)// Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего востока. - М.: Соцэкгиз, 1965. - Б. 167.

[5] Ибн Сина. Дониш-наме. - М., 1957. - Б. 174-175.

[6] Чанышев А.Н. Курс лекций по древней и средневековой философии. - М.: Высшая школа, 1991. - Б. 402-403.

[7]Гегель. Сочинения. Т.9. - М.-Л., 1935. - Б.104.

[8] Мухаммад Исмоил Муболлиг. Чоми ва Ибн ал-Араби. - Кобул, 1943 хичри. (Мукаддима).

[9] Кенжаева, Х. П., & Каримова, Л. М. (2019). ТАРИХИЙ ХОТИРА-ХАЛ^ МАЪНАВИЯТИНИНГ ТАРКИБИЙ ^ИСМИ. ПЕРЕКРЁСТОК КУЛЬТУРЫ,, 7(3).

[10] Кенжаева, Х. (2021). Миллий маънавий меросимизда таълим-тарбия масалалари. Общество и инновации, 2(6/S), 18-24.

[11] Хусейнова, А. А. (2017). ФИЛОСОФСКОЕ МИРОПОНИМАНИЯ АБДУРАХМАНА ДЖАМИ. Ученый XXI века, 88.

[12] Хусейнова, А. А. (2016). СРЕДНЕАЗИАТСКИЙ РЕНЕССАНС И АБДУРАХМАН ДЖАМИ. ББК 65.34. 13 (2Рос-4Кем), 355.

[13] Хусейнова, А. А. (2017). О СУЩНОСТИ ФИЛОСОФСКОГО МИРОПОНИМАНИЯ АБДУРАХМАНА ДЖАМИ. In Инновации в технологиях и образовании (pp. 74-78).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.