Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ МАМЛАКАТЛАРИНИНГ БЮДЖЕТ ОЧИҚЛИГИ ИНДЕКСИ РЕЙТИНГИДАГИ ИШТИРОКИ ВА ЎРНИ'

ЎРТА ОСИЁ МАМЛАКАТЛАРИНИНГ БЮДЖЕТ ОЧИҚЛИГИ ИНДЕКСИ РЕЙТИНГИДАГИ ИШТИРОКИ ВА ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
20
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
бюджет назорати

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мирзаева Дилдора Иномовна

2008 йилдан бошлаб Ҳалқаро бюджет ҳамкорлиги ташкилоти (IBP) томонидан мамлакатлар бюджети очиқлигини баҳолаш тўғрисида тадқиқот натижалари рейтинг асосида икки йилда бир марта эълон қилинади. Халқаро бюджет очиқлиги индексини (Open Budget Index, OBI) баҳолаш мақсади фуқароларга бюджет жараёни билан танишиш ва унда иштирок этиш, бюджет харажатларини муҳокама қилиш имкониятини яратишдан иборат. OBI учта кўрсаткич асосида, жумладан бюджет очиқлиги (transparency), фуқароларнинг (жамоатчиликнинг) бюджет жараёнидаги иштироки (participation) ва бюджет назорати (oversight) кўрсатгичлари асосида шаклланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ МАМЛАКАТЛАРИНИНГ БЮДЖЕТ ОЧИҚЛИГИ ИНДЕКСИ РЕЙТИНГИДАГИ ИШТИРОКИ ВА ЎРНИ»

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

УРТА ОСИЁ МАМЛАКАТЛАРИНИНГ БЮДЖЕТ ОЧЩЛИГИ ИНДЕКСИ РЕЙТИНГИДАГИ ИШТИРОКИ ВА УРНИ Мирзаева Дилдора Иномовна

Иктисодиёт ва молия вазирлиги хузуридаги Бюджет-солик илмий тадкикотлари

институти, бош мутахассис DMirzaeva@ifs.mf.uz https://doi.org/10.5281/zenodo.10134609

2008 йилдан бошлаб Х,алкаро бюджет хамкорлиги ташкилоти (IBP) томонидан мамлакатлар бюджети очиклигини бахолаш тугрисида тадкикот натижалари рейтинг асосида икки йилда бир марта эълон килинади. Халкаро бюджет очиклиги индексини (Open Budget Index, OBI) бахолаш максади фукароларга бюджет жараёни билан танишиш ва унда иштирок этиш, бюджет харажатларини мухокама килиш имкониятини яратишдан иборат. OBI учта курсаткич асосида, жумладан бюджет очиклиги (transparency), фукароларнинг (жамоатчиликнинг) бюджет жараёнидаги иштироки (participation) ва бюджет назорати (oversight) курсатгичлари асосида шаклланади.

Бюджет очиклиги суровининг (OBS) умумий тенденциялари доирасида хар кандай ривожланиш даражасига эга мамлакатлар бюджет шаффофлиги нуктаи назаридан яхши натижаларга эришишлари мумкинлиги тугрисида хулоса килиш мумкин. Масалан, паст даромадга ёки уртачадан баланд даромадга эга булган ва шу билан бирга бюджет хакида батафсил маълумот такдим этадиган купгина мамлакатлар суровномада иштирок этган.

OBS суровномаларида Урта Осиё мамлакатларидан ^озогистон, ^иргизистон хамда Тожикистон давлатлари эришган натижаларни куриш мумкин. 2021 йил учун бюджет очиклиги индекси сурови натижасига кура ^озогистон 120 давлатдан таркиб топган халкаро рейтингда 2019 йилдаги 37 уриндан 28 уринга кутарилиб, бюджет очиклигининг индексини оширди. ^иргизистон Республикасининг шаффофлик баллари 2008 йилдаги 8 баллдан 2021 йилда 62 баллгача яхшиланди ва бюджетнинг умумий шаффофлиги макбул деб хисобланади. ^иргизистон Республикаси 2021 йил учун рейтингда 30 уринни эгаллади. Тожикистоннинг ОБС 2021даги 16 га тенг шаффофлик курсаткичи 2019 йил (17 балл) курсаткичига якин булиб, мазкур рейтингда 106 уринни эгаллади. Тожикистон бюджетнинг очиклиги индекси суровига 2012 йилда киритилган булиб, мумкин булган 100 дан 17 баллни олган. 2016 йилда 30 баллга тенг энг юкори натижага (102 мамлакат орасида 81 урин) эришган.

^уйида келтирилган 1-жадвал маълумотларига кура, бюджет шаффофлиги ва бюджет назорати курсатгичлари динамикаси ^озогистон ва ^иргизистон Республикаси хукуматлари жамоатчилик учун етарли бюджет хужжатларини такдим этаётганликларидан далолат беради. Тожикистон хукумати бюджет шаффофлиги буйича минимал ва бюджет назорати буйича чекланган даражадаги маълумотни такдим этмокда. Шу билан бирга бюджет жараёнида жамоатчилик иштироки курсатгичи буйича Урта Осиё давлатларида жуда паст натижа кайд этилган.

1-жадвал Урта Осиё мамлакатларнинг 2017-2021 йиллардаги OBI курсаткичлари

Йиллар 2017 2019 2021

Суров утказилган давлатлар сони 115 та 117 та 120 та

Курсатгичлар*

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

3 3 3 8 7 7 3 1

^ИрFИЗИCTOH 5 1 4 3 3 8 2 6 1

Тожикистон 0 5 7 3 6 3

*T- шаффофлик, P- иштирок этиш, О- назорат

OBS 2021 суровномасига кура Урта Осиё мамлакатларида жамоатчилик учун бюджет хужжатларини очиклиги барча талаб этилган курсатгичлар буйича бажарилганлигини куйидаги жадвалда куриш мумкин:

2-жадвал Урта Осиё мамлакатларида жамоатчилик учун асосий бюджет хужжатларининг очиклиги даражаси

Т/р Хужжат номи ^OЗOFИCTOH ^ИрFИЗИCTOH Тожикистон

1 Дастлабки бюджет таклифи 89 89 89

2 Бюджет лойихаси 47 71 Кеч нашр этилган

3 ^абул килинган бюджет 89 89 73

4 Фукаролар учун бюджет нашр этилмаган 67 33

5 Жорий хисоботлар 89 48 56

6 Ярим йиллик шарх 85 нашр этилмаган нашр этилмаган

7 Йиллик хисобот 83 52 ички фойдаланиш учун

8 Аудит хисоботи 67 62 ички фойдаланиш учун

Бюджет очицлиги индекси (OBI)hu ба^олаш шкаласига асосан: 0-40/100) минимал маълумот очицланган; 41-60/100 чекланган маълумот очицланган; 61-100/100 етарли маълумот очицланган.

2-жадвал маълумотларига кура, ^озогистон жамоатчиликка такдим этаётган хужжатлар мазмуни тахлил килинганда 2021 йилда саккизта асосий бюджет хужжатидан "Фукаролар учун бюджет"ни эълон килинмаганлигини куриш мумкин. Бюджет маълумотлари очиклиги даражаси ижро этувчи хокимиятнинг дастлабки бюджет таклифида келтирилган маълумотларнинг купайиши хисобига хужжат мазмуни 89 га бахоланган, шу билан бирга бюджет лойихаси буйича чекланган маълумот берилганлиги сабабли хужжат мазмуни 47 га бахоланган.

IBP томонидан ^озогистон бюджет шаффофлигини оширишга каратилган, яъни бюджет лойихасига утган йиллар учун купрок молиявий ва номолиявий маълумотларни киритиш ва давлат сиёсатининг даромад ва харажатларга таъсирини бахолаш хамда "Фукаролар учун бюджет"ни, хусусан, бюджет лойихаси, тасдикланган бюджет ва йиллик хисобот уз вактида ишлаб чикиш ва нашр этиш каби харакатларга устувор ахамият бериши кераклиги таъкидланган.

^иргизистон Республикаси томонидан 2021 йилда саккизта асосий хужжатдан факат Ярим йиллик шарх такдим этилмаган булиб, жорий ва йиллик хисоботлар хам тулик такдим этилмаган.

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

IBP томонидан ^иргизистон Республикасига бюджет маълумотларини очиклаш борасида куйдаги тавсиялар берилди: харажатлар ва даромадларнинг кайта куриб чикилган ва янгиланган сметаларини Ярим йиллик шархда онлайн уз вактида нашр этиш, йиллик хисобот доирасида барча вазирликлар фаолияти тугрисидаги хисоботларни, бюджет дастурлари буйича хакикий харажатлар, максадли курсатгичларга эришиш ва натижалар тугрисидаги маълумотларни нашр этиш; шунингдек, маъмурий бюджет дастурлари буйича харажатларни нашр этиш оркали йиллик хисоботларнинг туликлигини ошириш.

2021 йилда Тожикистон дастлабки бюджет таклифида такдим этилган маълумотлар микдорининг купайиши, Фукаролик бюджетини ва жорий хисоботлар интернетда уз вактида нашр этилиши хисобига бюджет маълумотларининг мавжудлигини оширди, шу билан бирга, бюджет лойихаси конун чикарувчи органда мухокама килинган даврда оммага такдим этилмаган, "Фукаролар учун бюджет"да маълумотлар минимал даражада (33 балл) эълон килинган, Ярим йиллик шарх ишлаб чикилмаган, йиллик ва аудиторлик хисоботлари нашр этилмаган. Яъни, ушбу хужжатларда булиши керак булган маълумотларнинг туликлиги халкаро стандартлар талабларига жавоб бермаган.

IBP томонидан Тожикистонда бюджет шаффофлигини ошириш буйича йиллик хисобот ва аудиторлик хисоботини уз вактида нашр этиш, Ярим йиллик шархни уз вактида тайёрлаш ва нашр этиш, Фукаролар учун бюджет ва жорий хисоботларнинг туликлигини ошириш каби харакатларга устувор ахамият бериши кераклиги тавсия этилди.

^озоFистон ^онун чикарувчи ва Олий аудит органларининг бюджет жараёнида умумий назорати 61 (100 дан) баллга бахоланган, шундан Парламент назорати 69 балл (етарли маълумот) хамда Олий Аудит органи назорати 44 балл (чекланган маълумот) билан бахоланган. IBP томонидан бюджет назоратини такомиллаштириш юзасидан ижро этувчи хокимият бюджет таклифини такдим этишидан олдин Парламентда бюджет сиёсатини мухокама килиниши ва келгуси бюджет буйича тавсияларни тасдикланиши, йил давомида бюджет ижроси буйича хулоса ва хисоботларни онлайн нашр этишни таъминлаш кераклиги тавсия этилган. Шунингдек, Х,исоб кумитаси томонидан назоратни такомиллаштириш максадида ^озогистонга олий назорат органи рахбарини тайинлаш ва лавозимидан четлаштиришни конун чикарувчи ёки суд томонидан тасдиклашни талаб килиш хамда аудит жараёни мустакил орган томонидан куриб чикилишини таъминлаш чораларни куриш тавсия этилган.

^ирFизистон Республикаси ^онун чикарувчи ва Олий назорат органлари биргаликда бюджет жараёнида 61 (100 дан) умумий назорат баллига эга булган холда етарли назоратни таъминлайди. Шундан, парламент назорати-53 баллга (чекланган) хамда аудит назорати -78 баллга (етарли) бахоланган. ^иргизистон Республикаси Олий Кенгаши бюджет циклини режалаштириш боскичида етарли назоратни амалга оширган, аммо бюджет ижроси боскичида коникарли назоратни таъминламаган. Бу борада ижро этувчи хокимиятнинг бюджет таклифи конун чикарувчиларга бюджет йили бошланишидан камида икки ой олдин такдим этилиши кераклиги таъкидланган.

Тожикистонда бюджет жараёнидаги умумий назорат курсатгичи 43 (100 дан) баллга ахоланган, шундан конун чикарувчи орган назорати 39 бални (минимал) хамда аудит назорати -50 бални (чекланган) ташкил килди.

OBS 2021 бюджет жараёнида жамоатчилик иштирокининг буйича глобал уртача курсатгичи 14 бални ташкил этган. Ушбу курсатгич буйича Урта Осиё давлатлари орасида ^иргизистон Республикаси 26 баллга, ^озогистон 9 баллга бахоланган, Тожикистон эса

0 n 0 Q IMPROVING UZBEKISTAN'S POSITION IN INTERNATIONAL RATINGS L U L O AND INDEXES: THEORY, PRACTICE, AND STRATEGY

натижа курсатмаган. Бу борада IBP томонидан Молия вазирликларига бюджет жараёнида жамоатчилик иштирокини янада кенгайтириш учун бюджетни ишлаб чикишга жамоатчиликни жалб килиш хамда ахолининг бюджет маълумотларига булган эхтиёжларини аниклаш механизмини яратиш, жамоатчиликни жалб килишга имкон берадиган бюджетни ижро этиш механизмларини кенгайтириш буйича чора-тадбирларга хам устувор ахамият берилиши кераклиги тавсия этилган.

^озогистон ва ^иргизистон Республикасида бюджет шаффофлиги индексини ошириш масаласига алохида эътибор каратилмокда. Ушбу давлатларда бюджет маълумотлари шаффофлигини сезиларли ошиши OBI халкаро рейтингида юкори уринга эга булишларига олиб келмокда. Бу албатта давлат органлари томонидан асосий бюджет хужжатларини уз вактида ва тулик эълон килинишини таъминлаш буйича ишлар йулга куйилганлиги, барча бюджет хужжатларини даврий нашр этишни назарда тутувчи норматив хужжатлар кабул килинганлиги, ва энг мухими фукаролик жамиятига эркин мунозаралар олиб бориши учун етарли маълумот такдим этилиши билан боглик. ШРнинг Тожикистонга бюджет лойихаларини жамоатчилик томонидан кенг мухокама килиш, уларнинг кабул килинганидан кейин эълон килиш, шунингдек ижро этувчи органларининг вакиллик органларига бюджет ижроси тугрисида хисобот бериши каби тавсиялари давлат органларининг бюджет фаолияти шаффофлигини таъминлашларига хизмат килади.

REFERENCES

1. Open Budget Survey 2021. Интернет ресурс: https://internationalbudget.org/wp-content/uploads/0pen-budget-survey-2021.pdf.

2. Казахстан. Интернет ресурс: https://internationalbudget.org/ru/open-budget-survey/country-results/2021/kazakhstan

3. Kyrgyz Republic. Интернет ресурс: https ://internati onalbudget.org/open-bud get-survey/country-results/2021/kyrgyz-republic

4. Tajikistan. Интернет ресурс: https://internationalbudget.org/open-budget-survey/country-results/2021/tajiki stan

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.