Научная статья на тему 'Партисипатор бюджетлаштириш ва уни Ўзбекистонда қўллаш долзарблиги'

Партисипатор бюджетлаштириш ва уни Ўзбекистонда қўллаш долзарблиги Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
47
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and Education
Область наук
Ключевые слова
Партисипатор бюджетлаштириш / бюджет маблағлари / бюджет жараёни / фуқаролар иштироки / бюджет маблағларини тақсимлаш / солиқ-бюджет сиёсати

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ж.Бахронов, И.Жуманиязов

Ушбу мақолада бюджет жараёнида фуқароларнинг иштирокига асосланган бюджетлаштиришнинг замонавий усулларидан бири ҳисобланган “Партисипатор бюджетлаштириш”нинг назарияси ва амалиёти ҳақида ёритилган. Партисипатор бюджетлаштиришнинг Ўзбекистонда қўллаш имкониятлари таҳлил қилинган. Партисипатор бюджетлаштиришнинг хориж тажрибаси тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Партисипатор бюджетлаштириш ва уни Ўзбекистонда қўллаш долзарблиги»

_

Партисипатор бюджетлаштириш ва уни Узбекистонда

куллаш долзарблиги

Ж.Бахронов И.Жуманиязов ТМИ

Аннотация: Ушбу маколада бюджет жараёнида фукароларнинг иштирокига асосланган бюджетлаштиришнинг замонавий усулларидан бири хисобланган "Партисипатор бюджетлаштириш"нинг назарияси ва амалиёти хакида ёритилган. Партисипатор бюджетлаштиришнинг Узбекистонда куллаш имкониятлари тахлил килинган. Партисипатор бюджетлаштиришнинг хориж тажрибаси тадкик этилган.

Калит сузлар: Партисипатор бюджетлаштириш, бюджет маблаFлари, бюджет жараёни, фукаролар иштироки, бюджет маблаFларини таксимлаш, солик-бюджет сиёсати

Participatory budgeting and its relevance in Uzbekistan

J.Bakhranov IJumaniyazov TMI

Abstract: This article describes the theory and practice of "Participatory budgeting", which is one of the modern methods of budgeting based on the participation of citizens in the budgeting process. The possibilities of using participatory budgeting in Uzbekistan are analyzed. The foreign experience of participatory budgeting is studied.

Keywords: Participatory budgeting, budget funds, budget process, citizen participation, allocation of budget funds, tax-budget policy

Бугунги кунда куплаб мамлакатларда амалга оширилаётган ва "Халкаро бюджет хамкорлиги" халкаро ташкилоти томонидан бахоланган партисипатор бюджетлаштириш ва бюджет очиклиги сиёсатининг ривожланиши куп умумий жихатларга эга. Хусусан, ушбу партисипатор бюджетлаштиришда фукаролар бюджет жараёнининг фаол иштирокчиси сифатида куришимиз мумкин. Узок вакт давомида иккита жараён бир-бирига параллел равишда ривожланган,

уларнинг интеграциясини амалга ошириш бугунги кунда долзарб масалалардан бири хисобланади.

"Партисипатор бюджетлаштириш" учта асосий максадга эга:

• Шаффофлик: фукароларга жорий бюджет тyFрисида ва бюджетни режалаштиришнинг аникланган элементлари тугрисида маълумот берилади. Жараённи шаффоф килиш маблаFларни самарасиз ёки нотyFри ишлатилишини олдини олишга ёрдам беради.

• Жамият учун мухим ахамиятга эга булган сохада фуцароларнинг иштироки ёки биргаликда царор цабул цилиш: махаллий маъмурият ва фукаролар уртасидаги муносабатлар яхшиланади хамда фукаролар худудда амалга оширилаётган ишлар тyFрисида купрок хабардор булишади.

• Давлат харажатлари фуцароларнинг манфаатларига купроц мос келади: жамоат иштирокчилари учун махаллий маъмурият давлат маблаFларини амалдаги эхтиёжларга мувофик кандай сарфлаш тyFрисида карор кабул килиш ва адолатли таксимлаш учун бюджет устуворликларини кайта куриб чикиши мумкин.

Халкаро тажрибадан маълумки, партисипатор бюджетлаштириш 1989 йилда биринчи марта Бразилиянинг Порто-Алегри шахрида кулланилган. Маъмурият фукароларга шахар бюджетининг бир кисмини кандай таксимлаш тyFрисида карор кабул килиш имкониятини берди. Бугунги кунда, уттиз йиллик муваффакиятли амалиётдан сунг, Порто-Алегри фукаролари шахар бюджетининг 20 фоизини таксимлайдилар.

Мазкур бюджет амалиётини Гарбий ва Шаркий Европадаги 20 дан ортик давлатлар, Лотин Америкаси, АК,Ш, Хитой, ^индистон, Жанубий Корея ва бошка куплаб давлатлар муваффакиятли кулламокда. Масалан, Хиндистоннинг Керала штатида партисипатор бюджетлаштириш амалиёти 1996 йилда тулик амалга оширилган булиб, фукаролар 24 йилдан купрок вактдан бери бюджет жараёнида иштирок этиб келмокда. Уни ишга туширишда барча боскичлардаги маслахат ёрдами 373 та давлат инструкторлари томонидан олиб борилган.

Жахон тажрибаси шуни курсатмокдаки, ушбу амалиётни махаллий хукуматлар томонидан амалга оширилишида асос сифатида аник принциплар, механизмлар ва тартиблар кулланилади. Уларни канчалик пухта ва мукаммал ишлаб чикилганлиги жараённи мувафаккиятли амалга оширилишини таъминлайди. Охирги йилларда катор мамлакатларда унинг ривожланишининг асосий тенденцияларини ахоли камровини ошириш учун интернет-технологиялардан, маълум бир максадли гурухлар (ёшлар, мигрантлар)ни хисобга олган партисипатор бюджетлаштириш механизмидан фойдаланиш, бюджет очиклиги сиёсатига партисипатор бюджетлаштиришнинг интеграцияси,

партисипатор бюджетлаштириш механизмига асосланган катор инновацион амалиётларнинг пайдо булишида куришимиз мумкин.

Республикамизда 2018 йилдаги PEFA методологияси буйича амалдаги бюджет тизимининг танкидий тахлили, давлат молиясини бошкариш самарадорлигини бахолаш натижалари хамда Халкаро валюта жамFармасининг шаффофлик Кодекси асосида солик-бюджет сиёсати очиклиги юзасидан утказилган диагностик бахолашлардан келиб чикиб сунгги икки йилда давлат молияси бошкаришни такомиллаштириш буйича бир катор тадбирлар амалга оширилди.

Жумладан, Узбекистан Республикаси Давлат бюджети тугрисидаги маълумотларнинг очиклиги ва шаффофлигини хамда фукароларни бюджет жараёнидаги иштирокини таъминлаш максадида:

• 2018 йилдан бошлаб "Фукаролар учун бюджет" ахборот нашри ишлаб чикилмокда;

• Давлат бюджети тугрисида батафсил маълумотлар жойлаштирилиб келинаётган "Очик бюджет" (www.openbudget.uz) ахборот портали 2019 йилнинг январ ойидан бошлаб ишга туширилди;

• Давлат бюджети ижроси туFрисидаги маълумотлар Давлат молиявий статистикаси (GFS) стандартларига мувофик шаклда Халкаро валюта жамFармасининг сайтида жойлаштириб борилмокда;

• 2019 йилдан бошлаб туман ва шахар бюджетларида хосил буладиган кушимча манбаларининг камида 10 фоизи фукаролар томонидан билдирилган тадбирларга асосан йуналтириш механизми жорий этилди;

• Бюджет маблаFларини тасарруф этувчилар хамда махаллий давлат хокимияти органлари томонидан бюджет маблаFларидан фойдаланиш жараёнини тулик уз расмий сайтларида эълон килиб боришларини тартибга солувчи конун ва конуности хужжатларига тегишли нормалар киритилди.

Шунингдек, 2020 йилдан бошлаб илFор хорижий тажрибадан келиб чиккан холда Давлат бюджети лойихаси илк бора К,онун шаклида кабул килинди хамда вазирлик ва идораларнинг ваколат ва масъулиятини ошириш максадида бюджет харажатлари аввалгидек сохалар буйича эмас, балки вазирлик ва идоралар кесимида тасдикланди. Шу билан бирга, Узбекистон Республикаси республика бюджети харажатлари Узбекистон Республикаси Олий Мажлис палаталари томонидан, махаллий бюджетлар эса тегишли халк депутатлари кенгашлари томонидан тасдиклаш амалиёти жорий этилди.

"Очик бюджет" (www.openbudget.uz) ахборот портали ва туман (шахар) бюджетлари кушимча манбаларининг 10 фоизидан кам булмаган кисмини жамоатчилик фикри асосида шакллантирилган тадбирларга йуналтиришни назарда тутувчи бюджет маблаFларини таксимлашда фукаролар иштироки

"Ташаббусли бюджет" Узбекистан Республикаси Президентининг 2018 йил 22 августдаги "Бюджет маълумотларининг очиклигини ва бюджет жараёнида фукароларнинг фаол иштирокини таъминлаш чора-тадбирлари т^рисида"ги ПК-3917-сон карорига асосан жорий этилиб, давлат бюджети даромадлари ва харажатлари, уларнинг ижроси т^рисидаги хисобот маълумотларининг мамлакатимиз фукаролари, инвесторлар ва ташки фойдаланувчиларга сифатли етказилишида ва бюджет жараёнида фукароларнинг фаол иштирокини таъминлашга хизмат килмокда. "Ташаббусли бюджет" доирасида амалга ошириладиган тадбир ошкора ва ахоли иштирок этишига кулай булиши учун молиялаштиришга таклифлар ва таклифларга берилган овозларни шакллантириш "Очик бюджет" (www.openbudget.uz) ахборот портали оркали амалга оширилмокда ва жамоатчилик фикрига йуналтириладиган маблаF микдори худудлар кесимида эълон килинмокда.

"Ташаббусли бюджет" натижаларини тахлил киладиган булсак, 2019 йил давомида республика буйича "Ташаббусли бюджет" амалиёти натижасида туман (шахар)лар фукароларидан www^penbudget.uz очик бюджет ахборот порталида жами 52 634 та таклиф ва овозлар келиб тушган ва ахоли таклифларига кура ажратилган маблаFлар жами 113 млрд. сумни ташкил этган.

Жумладан, биринчи чорак якунларига кура, жами шаклланган кушимча маблаFлар 253,3 млрд. сумни ташкил этган, туман (шахар)лар бюджетлари кушимча манбаларини йуналтиришда фукаролардан жами 4049 та таклиф ва овозлар келиб тушган, ахоли таклифларига кура 28,9 млрд. сум маблаFлар ажратилган. Иккинчи чорак якунлари буйича, жами шаклланган кушимча маблаFлар 437,9 млрд. сумни ташкил этган, туман (шахар)лар бюджетлари кушимча манбаларини йуналтиришда фукаролардан жами 19 976 та таклиф ва овозлар келиб тушган, ахоли таклифларига кура 48,3 млрд. сум маблаFлар ажратилган. Учинчи чорак якунлари буйича эса, жами шаклланган кушимча маблаFлар 333,6 млрд. сумни ташкил этган, туман (шахар)лар бюджетлари кушча манбаларини йуналтиришда фукаролардан жами 28 609 та таклиф ва овозлар келиб тушган, ахоли таклифларига кура 35,8 млрд. сум маблаFлар ажратилган.

"Туман ва шахар бюджетлари маблаFларини жамоатчилик фикри асосида шакллантирилган тадбирларга йуналтириш жараёнларида фукароларнинг иштирокини янада куллаб-кувватлаш туFрисида"ги Президент карори (ПК—197, 07.04.2022 й.) кабул килинди.

Карорга мувофик, ташаббусли бюджетлаштириш жараёнларида хар бири 2 мингдан ортик овоз туплаган, лекин FOлиб деб топилмаган 139 та лойихани амалга ошириш учун кушимча равишда 85,4 миллиард сум маблаF ажратилади.

Карорга кура, хокимлар хар ойда ОАВ вакиллари иштирокида ташаббусли бюджет тадбирлари молиялаштирилиши ва бажарилиши туFрисидаги

хисоботларни жамоатчиликка эълон килиб боради. 2022 йилнинг биринчи чорагида утказилган ташаббусли бюджетлаштириш жараёни натижалари буйича фукаролар томонидан илгари сурилган 2 215 та лойиха FOлиб деб топилиб, лойихаларни амалга ошириш учун 1,1 триллион сум маблаF ажратилиши эълон килинганди.

"Ташаббусли бюджет" жараёнининг Тошкент шахри Юнусобод туманида 2022 йил охири буйича натижаларини куйидаги жадвалларда куришимиз мумкин:

"Ташаббусли бюджет" жараёнининг натижалари1

Юнусобод тумани "31" "Декабр" 2022 Пил холатига

]-жадвал

Т/р Курсаткич нпчн Сумма (ммиг сум)

], Йил (2022 йил) (юшига колдик ] 297 500,0

2. Фукаролар ташаббуси жамгармасига Утказилган маблаглар 17 993 427,3

3. Жамоатчилик фикри асосида шакллантирилган (гол и б деб топилган) тадбирларни молиялаштириш учун йуналтирилган маблаглар 16 474 420,0

3.1. Тадбирларни амалга ошираётган пудратчи ташкилотларга бажарилгаи ишлар учун туланган маблаглар (касса харажати) 16016052,5

3.2. Тадбирларни молиялаштнрншга ажратилган, бирок пудратчи ташкилотларга тулаб берилмаган колдик маблаглар 208 4S4.7

4. Фукаролар ташаобуси жамгармасидаги колдик маблаглар 2 816 507,3

"Ташаббусли бюджет" жараёнини молиялаштириш кулами ортади. 2023 йилда хар бир туман ва шахарда 6 млрд сумдан кам булмаган маблаFлар ажратилиши хисобига келгуси йилда Ташаббусли бюджет жараёнлари учун 2 трлн сумдан ортик маблаFлар йуналтирилиши кутилмокда. Бунинг натижасида, 53 та туман ва шахарларда (тасдикланадиган бюджетлари микдори кам булишига карамай) 6 млрд сумдан маблаF йуналтирилиши кутилмокда. Мисол учун, FазFOн шахрида 2022 йилда 900 млн сум маблаF ажратилган булса, 2023 йилдан бошлаб мазкур худудга 6 млрд сум маблаF йуналтирилади.

Жойларда фукароларни кийнаб келаётган долзарб муаммоларни хал этилиши куламини кенгайтириш максадида 2023 йилдан бошлаб K,оракалпоFистон Республикаси республика бюджети, вилоятлар ва Тошкент шахар бюджетининг кушимча маблаFларининг 30 фоизи хам фукаролар фикри асосида шакллантирилган лойихаларни молиялаштиришга йуналтирилиши белгиланмокда. Эслатиб утамиз, амалда факат туман ва шахар бюджетлари кушимча маблаFларининг камида 30 фоизи Ташаббусли бюджет жараёнлари учун йуналтирилиши белгиланган. Натижада, келгуси йилдан бошлаб ушбу максадлар учун тегишинча туман ва шахарларга кушимча равишда 1 трлн сумдан ортик маблаFлар йуналтирилиши кутилмокда. Ушбу узгаришларни

1 Тошкент шахри Юнусобод тумани молия булими маълумотлари асосида тайёрланган

инобатга олган холда 2023 йилда жамоатчилик фикри асосида шаклланган тадбирларни молиялаштиришга 8 трлн сум маблаF йуналтирилиши кутилмокда. "Ташаббусли бюджет" жараёнининг Тошкент шахри Юнусобод туманида 2022

йил охири буйича натижалари2

2-жадвал

Т/р Ьажарилган тадбирлар ними Молиялаш- гирнлг ан таклифлар сони курсаткичлар

3?лчов бирлиги мнкцори сарфланган маблаглар (касса харажати)

1. Худудий ички йуллар - умумий узунлиги - -

2. Умумтаълим мактабларнни таъмирлаш ва жихозлаш 26 сони 26 13 305 116,1

3. Мактабгача таълим муассасаларини таъмирлаш ва жихозлаш 6 сони 6 1 809 872,9

4. Согликни саклаш муассасаларини таъмирлаш ва жихозлаш - сони - -

5. Бошка ижтимоий соха муассасаларини таъмирлаш ва жихозлаш 2 сони 2 901 063.2

6. Ичимлик суви таъминотини яхшилаш - умумий узунлиги - -

7. Куча чирокларини урнатиш - чироклар сони - •

8. Ободонлаштириш ва кук&чамзорлаштириш - тадбирлар сони - -

9. Бошка тадбирлар • сони - -

- Жа\ж: 34 X 34 16 016 052,2

Хулоса урнида шуни айтишимиз мумкинки, фукаролар давлат бюджетининг маълум кисмини таксимлашда бевосита катнашадиган жараён сифатида партисипатор бюджетлаштириш хукумат билан фукаролар уртасидаги муносабатларнинг янгича замонавий ёндашуви, бюджет жараёнига жамоатчиликни жалб этишнинг таъсирчан механизми десак булади. Ушбу амалиёт давлат ресурсларини янада адолатли таксимлаш имкониятини яратади.

Фикримизча, урта муддатли истикболда бюджет жараёнида жамоатчиликнинг фаол иштирокини таъминлаш борасида:

Биринчидан, бюджетни тайёрлаш жараёнига хамда урта муддатли бюджетнинг устувор йуналишларини мухокама килишга жамоатчилик иштирокини таъминлашнинг очик механизмларини кенг куллаш буйича чора-тадбирларни ишлаб чикиш ва жорий этиш;

Иккинчидан, олиб борилаётган бюджет сиёсатини ахолининг хар хил катламаларига таъсирини урганиш хамда бюджет сиёсатида кабул килинаётган каророларни ахоли томонидан яхширок тушунилиши учун уларнинг натижаларини эълон килиш.

2 Тошкент шахри Юнусобод тумани молия булими маълумотлари асосида тайёрланган

Учинчидан, "Ташаббусли бюджет"ни халкаро даражадаги партисипатор бюджетлаштириш амалиёти каби бюджетнинг очиклиги ва шаффофлиги билан уЙFунликда боскичма-боскич ривожлантириш, уни бошкаришни замонавий ёндашувлар асосида ташкил этиш;

Туртинчидан, фукаролар ташаббусларини куллаб-кувватлаш оркали бюджет жараёнида улар иштирокини фаоллаштириш мухим вазифалардан хисобланади.

Фойдаланилган адабийотлар

1. Г.Хачатрян, И.Шульга, С.Гридин, А.Сухова/ Особенности Программы поддержки местных инициатив Всемирного банка как практики инициативного бюджетирования/ Аналитическая записка, Октябрь, 2016г.

2. Партиципаторный бюджет. Как граждане участвуют в распределении муниципальных средств. Комитет гражданских инициатив [Электронный ресурс] Режим доступа: URL: https://komitetgi.ru/news/news/1799.

3. Gavrilova Nadezhda Vladimirovna. Participatory planning and budgeting at the local level in the Indian state Kerala. Regional economy and management: electronic scientific journal. №1 (49) 2017. https://eee-region.ru/article.

4. Gavrilova Nadezhda Vladimirovna. Participatory planning and budgeting at the local level in the Indian state Kerala. Regional economy and management: electronic scientific journal. №1 (49) 2017.

5. Jumaniyazov, I. T. (2021). The Progressive Foreign Experiments in the Activity of Sovereign Wealth Funds. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 109116.

6. Jumaniyozov, I. (2018). Impact of Development Finance Institutions on Economic Growth: Implications for Reconstruction and Development Fund of Uzbekistan. International Journal of Management Science and Business Administration, 4(2), 84-88.

7. Jumaniyozov, I. (2020). ISSUES OF ENSURING THE TRANSPARENCY OF SOVEREIGN WEALTH FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(5), 1.

8. Jumaniyazov, I. (2020). FOREIGN EXPERIENCE IN THE ACTIVITIES OF SOVEREIGN FUNDS. International Finance and Accounting, 2020(2), 1.

9. Jumaniyazov, I. T. (2021). Transparency Is A Key Indicator Of The Activity Of Sovereign Wealth Funds. The American Journal of Management and Economics Innovations, 3(05), 30-37.

10. Жуманиязов, И. Т. (2016). Основные задачи Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Наука, образование и культура, (7 (10)), 27-28.

11. Жуманиязов, И. Т. (2016). Направления использования средств Фонда реконструкции и развития Республики Узбекистан. Economics, (7 (16)), 28-29.

12. Jumaniyazov, I. T. (2022). O'zbekistonda davlat moliya tizimidagi islohotlar va rivojlantirish istiqbollari. Science and Education, 3(5), 1637-1645.

13. Inomjon Turaevich Jumaniyazov, & Bexruz Hazratov (2022). Foreign experience in the development of special economic zones in Uzbekistan. Science and Education, 3 (5), 1628-1636.

14. Jumaniyazov Inomjon Turaevich, & Juraev Maqsud Annaqulovich (2022). Korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish va risklarni baholash usullari. Science and Education, 3 (5), 1646-1654.

15. Jumaniyazov, I. T. (2019). The impact of Uzbekistan Reconstruction and development fund's expenditure on GDP growth. Science, research, development № 16. Monografiya pokonferencyjna.

16. Khidirov, N. (2020). Specific features of financing investment activity of industrial enterprises. International Finance and Accounting, 2020(1), 31. https://uzjournals.edu.uz/interfinance/vol2020/iss1/31

17. Khidirov, N.G. (2020). Methods and mechanisms of financing investment activities in industrial enterprises // International Journal of Economics, Commerce and Management. - United Kingdom, 2020. Volume 8, Issue 7, 310-325 p. https://www.researchgate.net/publication/352364091

18. Khidirov, N. (2021). Mechanisms and methods of financing enterprise investment projects // Journal of Economics, Finance and Management Studies. - USA, 2021. Volume 4, Issue 05. 475-482 p. DOI: 10.47191/jefms/v4-i5-16. https://www.researchgate.net/publication/351675916

19. Ulug'bek, S. O., & Xidirov, N. G. (2022). Real sektor korxonalari investitsion loyihalarini moliyalashtirishda bank kreditlarining rolini oshirish va kredit riskini hisobga olish masalalari. Science and Education, 3(2), 1482-1488. https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/2693

20. Sotvoldiyev, A. I., & Xidirov, N. G. (2022). Dinamik modellarni iqtisodiyotda qo'llanilishi. Science and Education, 3(3), 1128-1137. https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/2890

21. Jumaniyazov, I., & Xaydarov, A. (2023). The importance of social insurance in social protection. Science and Education, 4(1), 1033-1043. Retrieved from https://openscience.uz/index.php/sciedu/article/view/4941

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.