CC BY
866
Труды БГТУ, 2023, серия 6, № 1, с. 66-72
УДК 94(476)
А. Г. ЧарняусК
Гродзенсю дзяржауны ушверсгот 1мя Янкi Купалы
РОЛЯ АДУКАЦЫ1 У КУЛЬТУРНА-АСВЕТН1ЦКАЙ ДЗЕЙНАСЦ1
БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ МЕНШАСЦ1 У ЛАТВ11 (1918-1940 ГГ.)
У дадзеным артыкуле, заснаваным на працах беларуск1х i замежных даследчыкау, армуных i апублшаваных крынiцах на беларускай, латышскай i iншых мовах, характарызуюцца галоуныя напрамш i тэндэнцыi развiцця сiстэмы адукацьп беларускай меншасцi у Латвii у мiжваенны перыяд (1918-1940 гг.). Аутар акрэслiвае заканадаучую базу, на якую абапiралася беларускае школьнiцтва, асноуныя перыяды яго развiцця, вызначае галоуныя аргашзацып i установы, як1я ка-ардынавалi дзейнасць сiстэмы асветы на беларускай мове у гэтай кра1не. У артыкуле вызначаюцца асноуныя тыпы навучальных устаноу, дынамiка iх колькасцi, прыведзены асаблiвасцi дзейнасцi найважнейшых устаноу. Таксама аутар прасачыу уплыу «Беларускага працэсу» 1925 г. цi перава-роту К. Улманiса 1934 г. на стан астэмы беларускай асветы у Латвii.
У заключэннi аутар робщь выснову, што беларусы у Латвп у 1918-1940 гг. здолелi стварыць шматкампанентную сiстэму беларуск1х навучальных устаноу. Мэтамi гэтых навучальных устаноу былi узмацненне беларускай нацыянальнай свядомасцi, падрыхтоука кадрау для культурных i палггычных шщыятыу беларускай меншасцi у Латвп.
Ключавыя словы: Латвiя, Даугаупшс, Рыга, беларуская меншасць, гiмназiя, адукацыя, м1жваенны перыяд, таварыства «Бацькаушчына».
Для цытавання: Чарняyскi А. Г. Роля адукацып у культурна-асветнiцкай дзейнасцi беларускай нацыянальнай меншасцi у Латвii (1918-1940) // Труды БГТУ. Сер. 6, История, философия. 2023. № 1. С. 66-72. DOI: 10.52065/2520-6885-2023-269-1-12.
A. Charniauski
Yanka Kupala Grodno State University
THE ROLE OF EDUCATION IN THE CULTURAL AND EDUCATIONAL ACTIVITIES OF THE BELARUSIAN NATIONAL MINORITY IN LATVIA (1918-1940)
This article, based on the works of Belarusian and foreign researchers, archival and published sources in Belarusian, Latvian and other languages, characterizes the main directions and trends of educational activities of the Belarusian minority in Latvia in the interwar period (1918-1940). The author defines the legislative base of Belarusian schooling, the main periods of Belarusian schooling development, the main organizations and institutions that coordinated the activities of the education system in the Belarusian language in this country, defines the main types of educational institutions, their dynamics. The author also outlines the influence of the «Belarusian Process» of 1925 or the K. Ulmanis coup of 1934 on the shape of the Belarusian education system in Latvia.
In the conclusion, the author concludes that Belarusians in Latvia in 1918-1940. managed to create a multi-component system of Belarusian educational institutions. The goals of these educational institutions were to strengthen Belarusian national consciousness, to train workers for cultural and political initiatives of the Belarusian minority in Latvia.
Keywords: Latvia, Daugavpils, Riga, Belarusian minority, gymnasium, education, interwar period, Society «Bats'kaushchyna».
For citation: Charniauski A. The role of education in the cultural and educational activities of the Belarusian national minority in Latvia (1918-1940). Proceedings of BSTU, issue 6, History, philosophy. 2023, no. 1 (269), pp. 66-72 (In Belarusian). DOI: 10.52065/2520-6885-2023-269-1-12.
Уводзшы. Латая у м1жваенны перыяд з'яулялася адным з найважнейшых цэнтрау бе-ларускага нацыянальнага руху. Беларусюя ак-тывюты стварыл1 у гэтай краше шэраг куль-турнщюх i пал1тычных аргашзацый. У цэнтры увап дзеячау было распрацоука шматузроуне-вай сютэмы асветнщюх устаноу з беларускай
мовай навучання, у чым яны дасягнул1 найболь-шага поспеху. Розныя пытанш дадзенай прабле-матыю вывучал1 таюя даследчыю, як Э. Екаб-сонс [1], Е. Гжыбоусю [2], Г. Ведзшчава [3], У. Ляхоусю [4], В. Коваль [5] i шш. Аднак у гютарыяграфи праблема беларускай сютэмы асветы у Латви вывучаецца часцей не цэласна, а
А. Г. Чарняусм
67
разам з шшымi аспектамi псторып беларускага нацыянальнага руху у Латвii.
Асноуная частка. 8 снежня 1919 г. Народная Рада Латвп прыняла законы, яюя акрэслiвалi агульныя прынцыпы дзейнасщ адукацыйных устаноу у рэспублiцы, i у тым лiку мажлiвасцi нацыянальных меншасцей па адкрыццi сваiх школ. Паводле iх зместу, дзяржауным устано-вам i самаурадам даручалася адкрыццё адпавед-най колькасцi прадстаушкоу нацыянальнай мен-шасцi школьнай сiстэмы; у тых мясцовасцях, дзе прадстаушкоу меншасцей было няшмат, дазваля-лася адкрыццё асобных класау на роднай мове. Доля грашовых сродкау, якiя наюроувалюя на утрыманне школ, мусiла адпавядаць адсотку нацыянальнай меншасцi у складзе насельнiцтва. Дазвалялася i стварэнне прыватных меншасцё-вых навучальных устаноу [6; 7].
Свае школы з'явшся i у беларускай меншасщ у Латвii, колькасць якой, паводле вышкау перапiсу 1920 г., складала 71 630 чалавек [8, с. 212]. У пер-шай палове 1920-х гг. вялiкую ролю у стварэннi сiстэмы беларускiх адукацыйных устаноу у Латвп адыгрывала Беларускае культурна-асветнщкае та-варыства «Бацькаушчына». К. Езавггау, заснаваль-нiк i адзiн з юраушкоу аргашзацып, пiшучы пра дзейнасць Беларускага аддзела Мiнiстэрства аду-кацьи, адзначау: «...[Беларуси аддзел] працавау у поуным кантакце з гэтым Таварыствам ["Бацькаушчына"], падтрымоувау усе пачынанъш яго 7 сам абатрауся на грамадзкую падтрымку Т-ва "Бацькаушчына"» [9, с. 71].
Рыхтуючыся да з'яулення першых беларусюх школ, «Бацькаушчына» пачала шукаць для iх настаушкау. Таварыства рэгiстравала настаушкау-беларусау, якiя скончылi вучыцельскiя семiнарыi, восьмыя класы жаночых гiмназiй або здалi у Расшскай iмперыi цi Латвiйскай рэспублiцы адпа-ведныя юпыты i мелi права выкладаць у школе. К. Езавгау адзначау, што такiх настаушкау знайшлося шмат i у Дзвiнску, i у iншых частках Латгалii [10, с. 97-98].
Каб падрыхтаваць зарэпстраваных асобау да працы, умацаваць iх нацыянальную свядомасць, «Бацькаушчына» арганiзавала у Дзвiнску (Даугау-пiлсе) для iх адмысловыя курсы беларусазнауства. Праца курсау распачалася 28 лiпеня 1921 г., яны працягвалiся шэсць тыдняу, а выкладалi там К. Езавггау i запрошаны з Вiльнi I. Дварчанш. Бе-ларусазнаучыя курсы атрымалi фшансавую дапа-могу ад школьнага дэпартамента Мiнiстэрства асветы. Навучальная праграма курсау складалася з заняткау па псторып i геаграфii Беларусi, беларускай мове i лiтаратуры i шш. Курсы паспяхова скончылi толью 20 слухачоу з 73 [10, с. 97-98].
Таварыства «Бацькаушчына» iмкнулася ар-ганiзаваць такiя самыя курсы i у Люцынскiм (ЛудзаУскiм) павеце, аднак тут, як адзначау
К. Езавггау, «захады (...) па невядомых для нас прычынах ня былi прыняты пад увагу». Таму I. Дварчанш i К. Езавгау правялi у Люцыне не-калькi лекцый пра беларусю нацыянальны рух для будучых настаушкау. К. Езавггау адзначау адмоуны уплыу адсутнасцi курсау у Люцынсюм павеце на стан беларускага руху i мясцовых бе-ларускiх школ [10, с. 98].
Дзякуючы намаганням дзеячау таварыства «Бацькаушчына» восенню 1921 г. пачалi працу першыя 16 беларускiх школ. Яны адкрылюя ва усходшх валасцях Дзвiнскага павета - Пу-стынскай i Прыдруйскай, якiя мелi самы значны адсотак беларусау у этнiчным складзе насель-нiцтва [10, с. 98].
1 кастрычшка 1921 г. пачау працу Беларусю аддзел Мiнiстэрства адукацш Латвп (далей - Беларуси аддзел). Яго функцыямi былi стварэнне новых школ, утрыманне i кантроль за працай школ, падрыхтоука настаунiкау, пераклад падручнiкау i распрацоука школьных праграм, фiнансавая падтрымка культурнiцкiх iнiцыятыу [3, с. 91-94]. Акрамя гэтага, юраушк аддзела прадстауляу перад дзяржауным установамi культурныя патрэбы сваёй нацыянальнай меншасцi [7]. Беларусюя ак-тывюты дамагалiся з'яулення свайго аддзела з мая 1921 г. Яны звярталюя у Мiнiстэрства адукацш i шукал дэпутата Саэймы (парламента), яи б па-гадзiуся стаць пасярэднiкам, бо юрыдычна толью дэпутат парламента мог наюраваць просьбу аб адкрыцщ аддзела у Мшютэрства асветы [10, с. 99]. Дапамагчы згадзiуся Янiс Райнiс, вядомы латышск паэт [9, с. 62-63]. У вытку створаны Беларускi аддзел 18 кастрычшка узначалiу С. Сахарау [11].
На працягу 1921/1922 навучальнага года колькасць беларусюх школ паступова павялiчвалася. Дзякуючы стварэнню новых навучальных устаноу i перадачы Беларускаму аддзелу некаторых русюх школ, iх лйк да канца навучальнага года дасягнуу 46 (каля 3500 вучняу) [8, с. 215].
Варта адзначыць, што беларусюя школы у Латвii з'явшся запознена у параунаннi са шко-ламi iншых меншасцей. Яшчэ з восеш 1918 г. тут працавалi лiтоУскiя i польскiя школы, дзейнiчалi i нямецкiя навучальныя установы. 1ншыя мен-шасцi у параунаннi з беларусамi раней пачалi адкрываць пмназй. Гэта было звязана з тым, што воласщ, у якйх жыла большасць беларусау, 6ылй замацаваныя за Латвiяй толькй у 1920 г. у вышку падтсання мiрнай дамовы з Савецкай Расiяй [12]. Хоць у 1921/1922 навучальным годзе беларусы мелi больш школ, чым палят, у польскйх школах навучалiся 5456 вучняу (су-праць прыблiзна 3500 у беларусюх) [8, с. 215].
Функцыю падрыхтоую педагагiчных факта-рау выконвалi Беларускiя дзяржауныя аднага-довыя настаунiцкiя курсы. Яны 6ылй закладзе-ныя 1 снежня 1922 г. К. Езавтавым у Дзвйнску
68
Роля aäyKaubii у кyльтypнa-acвeтнiuкaй дзeйнacui àeëapycêaé нauыянaльнaй мeншacui у ËaTâii
[10, c. 101]. Cлyxaчы y 1923/1924 нaвyчaльным гoдзe вывyчaлi гicтopыю i гeaгpaфiю Лaтвii i Бeлa-pyci, лaтышcкyю i бeлapycкyю мoвы, пcixaлoгiю, фiлacoфiю, мeтoдыкy выклaдaння i шш. [3, c. 1б5].
Пepшaй бeлapycкaй cяpэдняй ycтaнoвaй y Лaтвii лiчыццa Люцынcкaя бeлapycкaя гiмнaзiя. Янa быта зacнaвaнaя пa шiцыятывe тaвapыcтвa «Ea^>-кayшчынa». Пepшaпaчaткaвa янa былa пpывaтнaй пpaгiмнaзiяй з б-гaдoвым тэpмiнaм нaвyчaння. У лiпeнi 1923 г. Бeлapycкi aw^ звярнуУгся дa мiнicтpa aдyкaцыi з xaдaйнiцтвaм a6 яe пepayтвapэннi y пayнaвapтacнyю гiмнaзiю. Пpaцэc pэapгaнiзaцыi y кpacaвiкy 1923 г. быу дapyчaны К. Eзaвiтaвy [4, c. Зб1]. Пaд ягo кipayнiцтвaм гiмнaзiя cтaлa дзяpжayнaй i пaчaлa цaлкaм фiнaнcaвaццa ypaAaH [10, c. 102]. Шкoлa мeлa дpaмaтычны гурток, xop, тут выдaвaycя вyчнёycкi чacoпic «Лacтayкa» [1, c. б1; 9, c. 103], дзeйнiчaлa crayi^aH дружыщ [4, c. Збб].
Caмaй знaчнaй i вядoмaй бeлapycкaй cяpэдняй нaвyчaльнaй ycтaнoвaй y мiжвaeннaй Лaтвii былa Дзвiнcкaя бeлapycкaя гiмнaзiя. na^h^'ioy^ дa яe aдкpыцця пepшaпaчaткoвa yзнaчaлiy К. Eзaвiтay. Тaвapыcтвa «Бaцькayшчынa» ca6pana пoдпicы 6a^-кoУ, aдшyкaлa для гiмнaзii бyдынaк y Дзвiнcкy m aApace вул. Вapшaycкaя, 1б. Ыцыятыву пaдтpы-мaлi дзяpжayныя yлaды: 1 кpacaвiкa 1922 г. I. ^ac-roycRÍ a'^rnay пpызнaчэннe нa rnca,Ay дыpэктapa гiмнaзii [10, c. 101]. A y кpacaвiкy 1925 г. выкaнay-цaм aбaвязкay дыpэктapa быу C. Caxapay (aфiцыйнa дыpэктapaм ён cтay 1 жшуня 1925 г.) [13, 14].
Зaняткi y Дзвiнcкaй бeлapycкaй гiмнaзii rn-чaлicя вoceнню 1922 г. Гэтaя нaвyчaльнaя ycra-нoвa былa гyмaнiтapнaгa тыпу [15, c. 131], aлe зaняткi пpaвoдзiлicя i пa дaклaдныx дыcцыплiнax [1б]. Шкoлa мeлa cвae iнтэpнaт m 45 вучняу [4, c. Зб5], бiблiятэкy, фiзiчны i xiмiчны Raóme™, caд, cляcapнyю i ткaцкyю мaйcтэpнi. Icтoтнaя yeara нaдaвaлacя i мacтaцкaмy выxaвaнню шву-чэнцay: гiмнaзiя мeлa yлacнyю зaлy ca cцэнaй, m якoй выcтyпaлi cябpы дpaмaтычнaгa, бaлeтнaгa гуртаюу, xopy i apкecтpa [10, c. 101; 17, c. 121— 124]. У пмшзп cфapмaвaycя cвoй c^y^i aтpaд [18]. Уcтaнoвa CTana aдным з цэнтpay ipa-мaдcкaгa жыцця бeлapycay Лaтвii: нaпpыклaд, у яe пaмяшкaнняx y жнiyнi 1923 г. aдбылacя Бeлa-pycкaя нacтayнiцкaя кaнфepэнцыя [19].
Тaкcaмa y Дзвжку y 1922-1924 гг. дзeйнiчaлa пpывaтнaя бeлapycкaя ceльcкaгacпaдapчaя двухга-дoвaя шкoлa тaвapыcтвa «Бaцькayшчынa» [1, c. бЗ; 9, c. б9]. Чacткoвa шшлу фiнaнcaвaлa Miнicтэpcтвa зeмляpoбcтвa - яш выдaткoyвaлa гpoшы нa нacтayнiкa-aгpaнoмa i нaвyчaльны iнвeнтap. У гэтaй нaвyчaльнaй ycтaнoвe бeлapycкyю мoвy i гюторыю Бeлapyci выклaдaлa П. Mядзёлкa-Гpыб, якaя тaк-caмa былa i кipayнiкoм тэaтpaльнa-мyзычнaй дзeй-нacцi нaвyчэнцay [10, c. 102; 15, c. 132].
Бeлapycы, яюя мeлi cяpэднюю aдyкaцыю, aлe нe вaлoдaлi лaтышcкaй мoвaй i нe мeлi yлac-
ных cpoдкay для нaвyчaння y вышэйшых таву-чaльныx ycтaнoвax зa мяжoй, aтpымaлi мaгчы-мacць пaтpaпiць та нaвyчaннe y Чэxacлaвaкiю -гэга былo плёнaм rama^ay тaвapыcтвa кayшчынa» з бeлapycкaй дыяcпapaй у гэтaй кpaiнe [4, c. Зб5]. Haвyчaннe y бeлapycкix пмта-зiяx, дзe лaтышcкaя мoвa з'яyлялacя aбaвязкo-вым пpaдмeтaм, дaвaлa вучням мaжлiвacць rn-cтyпiць у вышэйшыя нaвyчaльныя ycтaнoвы Лaтвii [10, c. 102; 20]. Aлe бeднacць i iм пepaшкa-aтpымaць вышэйшую aдyкaцыю. У 1925 г. гaзeтa «Гoлac бeлapyca» тaк axapaктapызaвaлa cra-нoвiшчa бeлapycay - cтyдэнтay Люцынcкaй пмшзи: «Сродкау у ix, як i наагул у беларусау, - няма. Варунк вучэньня будуць цяжшя. Але моладзь мае надзею, што "як-колечы выкруцщца"» [20].
Ha ^a^^ 1921/1922 i 1922/1923 нaвyчaль-ных гaдoУ кoлькacць бeлapycкix штол пacтyпoвa pacлa. У 1923 г. пepшaя бeлapycкaя шкoлa з'явiлacя y Pbne [3, c. 1б4]. Aлe пaдчac 1923/1924 шву-чaльнaгa гoдa нaзipaлacя aдвapoтнaя тэндэнцыя: кoлькacць шшл змeншылacя з 50 дa Зб. Гэгаа змяншэннe былo выклiкaнae paшэннeм yлaд га-paтвapыць шкoлы, у яюх кoлькacць бeлapycay cяpoд вучняу cRraAara мeнш зa б0%, у нaцыянaль-нa мяшaныя шкoлы [3, c. 102]. Бeлapycкiя дзeячы бaчылi y гэтым пpaцэce cпpoбy лaтышызaцыi 6e-лapycay. К. Eзaвiтay мepкaвay, штo гэтыя мepы шкoдзiлi бeлapycкiм гiмнaзiям (з-зa мeншaй толь-кacцi штэнцыяльных вучняу у ix) i aдмoyнa уплы-вaлi нa бeлapycкi pyx у Лaтвii [9, c. 9З-9б].
Тэндэнцыю нa знiжэннe пaмepay бeлapyc-кaгa шкoльнiцтвa зaмaцaвaлi пaдзei, звязaныя з «Бeлapycкiм пpaIЭcaм» 1925 г. Пepшaпaчaткoвa Улaды бaчылi y бeлapycax cyпpaцьвaгy голь-cкaмy руху, дзeячы якoгa yздымaлi пытaннe ^a дaлyчэннe чacткi Iлyкcтaнcкaгa пaвeтa дa Шль-шчы. У cяpэдзiнe 1920-х гг. cтayлeннe лaтвiйcкix yлaд дa бeлapycкaгa руху змянiлacя: у дзeянняx 6e-лapycay пaчaлi бaчыць нeбяcпeкy для Лaтвiйcкaй дзяpжaвы, штo мaглo пpывecцi дa вышэйзгaдaнaгa «Бeлapycкaгa npa^cy» [1, c. 49-53; 21, c. 39].
Ta^ y 1924 г. шэpaг знaчныx бeлapycкix дзeячay 6brni apыштaвaныя i aбвiнaвaчaныя y ceпapaтызмe [1, c. 53]. Apышты ycклaднiлi пpaцy шкoл: 13 чэpвeня 1924 г. ж змaглi cкoнчыццa выпу^ньи экзaмeны y Дзвiнcкaй бeлapycкaй пмтази [22]. У paмкax cлeдcтвa aдбылicя вoбыcкi y бeлapycкix гiмнaзiяx i ж-кaтopыx iншыx шкoлax [23]. Cпынiлacя дзeй-нacць тaвapыcтвa «БaцькaУшчынa». Aднaк yce aбвiнaвaчaныя былi aпpaУдaныя cyдoм 4 ^a-caвiкa 1925 г. [9, c. 111]. Тым ж мeнш у вынiкy згaдaныx пaдзeй былi лiквiдaвaныя Бeлapycкi aд-дзeл [24], Люцынcкaя бeлapycкaя гiмнaзiя [25]; нacтayнiкi I. KpacкoУcкi, П. Mядзёлкa-Гpыб, якiя нe мeлi лaтвiйcкaгa гpaмaдзянcтвa, пaкiнyлi кpaiнy [15, c. 133; 2б].
А. Г. Чарняуск
69
Нягледзячы на гэта, пacля «Белapycкaгa пpaцэcy» cтaновiшчa белapycкaй школьнай cic-тэмы пacтyповa cтaбiлiзaвaлacя. 28 лiпеня 1926 г. Уpaд ^ыму paшэнне aднaвiць Белapycкi аддзел: яго чacовым ^аутком стау Р. Плыгаука а з 18 cry-дзеня 1927 г. aфiцыйнa пacaдa была дapyчaнaя У. ПIгyлеycкaмy [3, с. 99; 27]. З'явшюя новыя ap-гaнiзaцыi acветнiцкaгa нaпpaмкy, нaпpыклaд Лaтвiйcкaе тaвapыcтвa белapycкix настаушкау [28]. Сваю пмназда y 1929 г. a^marn белapycы Рыгi [8, с. 216].
На paзвiццё белapycкaй ^тэмы aдyкaцыi пayплывaлi вынiкi пеpaпicy нacельнiцтвa 1925 г. Кaлi y 1920 г. y Латвй было заф^авана каля 71 630 белapycay, то y 1925 г. - толью 38 010. У aдпaведнacцi з вынiкaмi пеpaпicy фapмipaвaycя бюджэт меншacцёвыx аддзелау Мiнicтэpcтвa aдyкaцыi, тaмy y дpyгой палове 1920-x гг. œa-paцiлacя дзяpжayнaе фiнaнcaвaнне белapycкaгa школьнщтва [3, с. 98]. Агyльнaя колькаодь школ пacтyповa знiжaлacя: y 1927 г. ^а^ват 36 пaчaтковыx школ, a y 1933 г. - 23 пачатковыя школы [8, c. 212, 215]. Знакавай падзеяй стала paшэнне аб зaкpыццi знaкaмiтaй Дзвшотай бела-pycкaй гiмнaзii, якое пачало выконвацца y дpy-гой палове 1932 г. [29, c. 112].
Якаета новы этап y ricTOpbii белapycкaй acветы y Латвй пaчaycя пacля усталявання аута-pытapнaгa pэжымy К. Улмaнica y мai 1934 г. Па^я мaйcкaгa пеpaвapотy улады yзялi кypc на цэнrpaлiзaцыю ^аван^ cicтэмaй acветы на-цыянaльныx меншаедей i паступовае яе згоpт-ванне. Так, y 1934 г. быу лшвщаваны Белapycкi аддзел, а замест яго была cтвоpaнa pэфеpэнтypa пад кipayшцтвaм П. Жypкоycкaгa [3, c. 96; 30, с. 330]. Значна змяншюя умовы aдкpыцця i дзейнаод школ меншacцей. Мiнiмaльнaя колькacць вучняу, для якix дaзвaлялacя cтвapэнне нaцыянaльныx школ, yзpacлa з 30 да 80. Каш aдзiн з бацькоу вучня быу латышом щ латышкай, вучань не мог наведваць меншacцёвyю школу [3, c. 70].
Паляк, л^оуцы, эcтонцы у новьк yмовax мaглi paзлiчвaць на дыпламатычную дапамогу cвaix нaцыянaльныx дзяpжay. На^ыклад, Э^ тонiя i Лaтвiя 17 чэpвеня 1934 г. пaдпicaлi кан-венцыю, паводле якой абодва баю гapaнтaвaлi cпpыяльныя умовы для дзейнаод aдпaведныx меншacцёвыx школ (ycтaлявaнa мшмальная колькacць вучняу школ у колькаод 15 чалавек) [31]. Аднак белapycы такой дыпламатычнай aпекi не мель Улiчвaючы гэта, а тaкcaмa paœ^ шыя кaнфлiкты белapycкix дзеячау з поль^м^ pycкiмi i лaтышcкiмi палтжам^ тое, што у дaчыненнi да белapycay y мiнyлы пеpыяд yзнiкaлi пaдaзpэннi у cепapaтызме, cлaбyю на-цыянальную cвядомacць белapycay, - чакана, што колькаодь белapycкix школ пачала змян-шацца. Белapycкiя школы за^ывалюя цi пе-
payтвapaлicя у нацыянальна-мяшаныя. Так, y 1935 г. y адну ycтaновy былi аб'яднаныя кла^ белapycкaй, польcкaй i pycкaй пмназш Дзвiнcкa. Уpэшце, y 1939/1940 навучальным годзе ва ycёй Латвй зacтaвaлacя aдзiнaя белapycкaя школа у Рызе [1, с. 70; 8, c. 214-220].
Заключэнне. Тaкiм чынам, белapycкaя мен-шacць y мiжвaеннaй Латвй здолела cтвapыць шматкампанентную cicтэмy белapycкix наву-чaльныx ycтaноy. Мэтaмi тэтык нaвyчaльныx ycтaноУ былi узмацненне белapycкaй нацыяналь-най cвядомacцi, пaдpыxтоУкa кaдpay для куль-тypныx i тал^ычныи iнiцыятыy белapycкaй мен-шacцi у Латвй. Пеpшыя белapycкiя школы з'явшюя у 1921 г. Гэта aдбылоcя дзякуючы дзе-ячам тaвapыcтвa «Бацькаушчына», якое у œp-шай палове 1920-x гг. ады^ывала галоуную pолю у paзвiццi белapycкaгa школьнiцтвa. Раз-гоpтвaнню cicтэмы белapycкix школ cпpыялa лiбеpaльнaе зaкaнaдaycтвa Лaтвiйcкaй pэcпyб-лш аб acветнiцкix ycтaновax нaцыянaльныx меншаодей, пpыxiльнaе cтayленне дзяpжayныx улад да белapycay, y якix бaчылi cyпpaцьвaгy iншым нацыянальным меншacцям. Уcклaднялi paзвiццё белapycкaгa школьнiцтвa недaxоп фiнaнcaвaння, paзнaгaлоcci мiж белapycкiмi дзе-ячaмi, канфлшты белapycay з польcкiмi, pycкiмi, лaтышcкiмi дзеячaмi.
Уcтaновaй, якая кaapдынaвaлa ^ацу бела-pycкix школ, быу Белapycкi аддзел Мiнicтэpcтвa aдyкaцыi Латвй. Белapycкi аддзел, як i пеpшыя белapycкiя школы, з'явiycя запознена у rnpay-нaннi з iншымi aддзелaмi буйнык нaцыянaльныx меншacцей Латвй - немцам^ pycкiмi, яypэямi, пaлякaмi. Гэта звязана з тым, што пеpaвaжнaя большаодь волacцей ca значным aдcоткaм бела-pycay юpыдычнa былi замацаваныя за Лагаяй толькi у жнiyнi 1920 г.
Найбольшага маштабу белapycкaе школьнщтва дacягнyлa на пачатку 1923/1924 навучаль-нага года. Нaпяpэдaднi «Белapycкaгa пpaцэcy» 1925 г. з'явiлacя тэндэнцыя да памяншэння коль-кacцi школ, якая пpaцягнyлacя i пacля npa^cy. Пacля пеpaвapотy К. Улмaнica 1934 г. cicтэмa бе-лapycкix школ амаль cпынiлa cвaё icнaвaнне - да лета 1940 г. зacтaлacя толью адна школа.
Большacць навучальнык ycтaноУ, OT^pa^^ белapycaмi у мiжвaеннaй Латвй, - пачатковыя школы. Ix выпу^нЫ мaглi пpaцягвaць навучанне у тpоx гiмнaзiяx (y Люцыне, Дзвшоту i Рызе). Сяpод белapycкix школ былi як дзяpжayныя, так i пpывaтныя навучальныя ycтaновы. Пачынаючы з 1921 г. дзеячaмi белapycкaгa pyxy тaкcaмa была наладжаная пaдpыxтоyкa педагаичнык кaдpay для белapycкix acветнiцкix мцыятыу. Ашбным нaкipyнкaм acветнiцкaй дзейнacцi белapycкaй меншacцi была apгaнiзaцыя пpaфеciйнaгa ^ль-cкaгacпaдapчaгa навучання.
70
Роля адукаиьи у культурна-асветн1икай дзейнаси1 беларускай наиыянальнай меншаси1 у Латви
Cnic лiтаратуры
1. Екабсонс Э. Белорусы в Латвии в 1918-1940 годах // Беларуская дыяспара як пасрэднща у дыя-логу цывшзацый. Мшск: Беларуси кшгазбор, 2001. С. 47-71.
2. Гжыбоуси Е. Савецкая рэчаюнасць на бачынах беларускай газеты у Латви «Голас беларуса» (1925-1929 гг.) // "Swiatla masz tyle w sobie...". Ze studiow wschodnioslowianskich. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2015. S. 207-222.
3. Vedisceva J. Mazakumtautibu pamatizglitiba Latvija (1918-1940). Promocijas darbs pedagogijas doktora zinatniska grada iegusanai. Riga: Latvijas universitate, 2010. 218 lpp.
4. Ляхоуси У. Ад гоманауцау да гайсакоу. Чыннасць беларусих маладзёвых аргашзацый у 2-й па-лове Х1Х ст. - 1-й палове ХХ ст. (да 1939 г.). Смаленск: 1нбелкульт, 2015. 480 с.
5. Коваль В. У. Музычнае i тэатральнае мастацтва беларускай дыяспары (1918-1939) // Труды БГТУ. 2016. № 5. С. 32-36.
6. Latvijas Tautas Padome pienemtie likumi // Valdibas Vestnesis. 1919. Nr. 88. 17 decembri. Lpp. 1-2.
7. Latvijas Tautas Padome pienemtie likumi // Valdibas Vestnesis. 1919. Nr. 89. 18 decembri. Lpp. 1.
8. Jekabsons Ё. Polskie, bialoruskie i litewskie szkolnictwo na Lotwie w okresie mi?dzywojennym // Rola oswiaty i szkolnictwa w procesie ksztaltowania si? swiadomosci narodowej na pograniczu polsko-litewsko-bialoruskim. Bialystok: Prymat, 2007. S. 211-220.
9. Езав1тау К. Беларусы у Латви // Зашсы Беларускага 1нстытуту Навуи й Мастацтва. № 36. Нью-Ёрк - Менск: Беларуси 1нстытут Навуи й Мастацтва, 2013. C. 9-129.
10. Езав1тау К. Беларускае культурна-асьветнае таварыства «Бацькаушчына» у Латви // Крынща. 1997. № 7. С. 95-104.
11. Valdibas darbiba. Minisru kabineta sede 1921. g. 18. oktobri // Valdibas Vestnesis. 1921. Nr. 237. Lpp. 3.
12. Кастусёнак. Беларусы у Латви // Сын Беларуса. 1924. № 7. С. 2.
13. Iecelsanas // Valdibas Vestnesis. 1925. Nr. 153. Lpp. 2.
14. Pedejas zinas. Iecelsanas // Daugavas Vestnesis. 1925. Nr. 16-17. Lpp. 5.
15. Екабсонс Э. Политика Латвийского государства в отношении белорусов // Латвия - Беларусь: 1918-2018 / редкол. М. Королёв (гл. ред.) [и др.]. Минск: Четыре четверти, 2018. С. 122-143.
16. Baltkrievu pamatskolu stundu plani 1925./1926. mac. gadam // Valdibas Vestnesis. 1925. Nr. 183. Lpp. 2.
17. Сахарава В., Сахарау С. Выбраныя творы / уклад., камент. М. Казлоускага, С. Пашзьшка; прадм. М. Казлоускага. Мшск: Кшгазбор, 2015. 560 с.
18. Беларусы у Латви // Новае жыцьцё. 1923. № 11. С. 4.
19. БЪлорусскш учительсий конгрессъ // Сегодня. 1923. № 175. С. 4.
20. Беларускае жыцьцё // Голас беларуса. 1925. 10 лшеня. С. 3.
21. Grzybowski J. Stosunki polsko-bialoruskie na Lotwie w latach 1920-1940 // Dzieje kultur czy zarzewie konfliktow? Problematyka mniejszosci narodowych i etnicznych w Europie / pod redakj T. Gajownika [i innych]. Olsztyn: Wydawnictwo UWM, 2017. S. 33-48.
22. Арышты беларусау у Латви // Сын беларуса. 1924. № 6. С. 4.
23. Беларуси дзяржауным ариу-музей ттаратуры i мастацтва (БДАМЛМ). Ф. 3. Воп. 1. Спр. 256. Л. 39.
24. Iekszeme // Daugavas Vestnesis. 1925. № 1. Lpp. 2.
25. Lemums Nr. A-913 1925. g. 10. julija // Valdibas Vestnesis. 1925. Nr. 50. Lpp. 1.
26. БДАМЛМ. Ф. 403. Воп. 1. Спр. 43. Л. 4.
27. Беларуси аддзел узнав1у сваю працу // Покл1ч. 1926. № 3. С. 30-31.
28. Rigas apgabalt. registrac. nodala... // Valdibas Vestnesis. 1925. Nr. 219. Lpp. 5.
29. Крывщия руны. Вып. Ill: Беларуси культурны мацярык у Латви / уклад., прадм., камент. М. Казлоускага, С. Пашзьшка. Мшск: Кшгазбор, 2019. 284 с.
30. Крывщия руны. Вып. II: Беларуси культурны мацярык у Латви / уклад., прадм., камент. М. Казлоускага, С. Пашзьшка. Мшск: Кшгазбор, 2017. 452 с.
31. Likums par Skolu konvenciju starp Latviju un Igauniju // Valdibas Vestnesis. 1934. Nr. 132. Lpp. 1-2.
References
1. Yekabsons E. Belarusians in Latvia in 1918-1940. Belaruskaya dyyasparayakpasrednitsa u dyyalogu tsyvilizatsyy [The Belarusian diaspora as an intermediary in the dialogue of civilizations]. Minsk, Bielaruski knihazbor Publ., 2001, pp. 47-71 (In Russian).
2. Grzybowski J. Soviet reality on the pages of the Belarusian newspaper in Latvia "Voice of the Belarusian" (1925-1929). "Swiatla masz tyle w sobie... ". Ze studiow wschodnioslowianskich ["You have
A. r. HapHflycKi
71
so much light...". From East Slavic studies]. Lublin, Wydawnictwo KUL Publ., 2015, pp. 207-222 (In Polish).
3. Vedisceva J. Mazakumtautibupamatizglitiba Latvija (1918-1940). Promocijas darbspedagogijas doktora zinatniska grada iegusanai [Primary education of national minorities in Latvia (1918-1940). Doctoral thesis for obtaining the scientific degree of doctor of pedagogy]. Riga, 2010, 218 p. (In Latvian).
4. Lyakhouski U. Ad gomanautsau da gaysakou. Chynnasts' belaruskikh maladzyovykh arganizatsyy u 2-y palove XIXst. — 1-y palove XXst. (da 1939 g.) [From Homan to the Haisaks. Activities of Belarusian youth organizations in the 2nd half of the XIX century - 1st half of the XX century (until 1939)]. Smolensk, Inbelkul't Publ., 2015. 480 p. (In Belarusian).
5. Koval V. U. Musical and theatrical art of the Belarusian diaspora (1918-1939). Trudy BGTU [Proceedings of BSTU], 2016, no. 5, pp. 32-36 (In Belarusian).
6. Laws adopted by the Council of the People of Latvia. Valdibas Vestnesis [Government Gazette], 1919, no. 88, pp. 1-2 (In Latvian).
7. Laws adopted by the Council of the People of Latvia. Valdibas Vestnesis [Government Gazette], 1919, no. 89, pp. 1 (In Latvian).
8. Jekabsons E. Polish, Belarusian and Lithuanian education in Latvia in the interwar period. Rola oswiaty i szkolnictwa w procesie ksztaitowania siq swiadomosci narodowej na pograniczu polsko-litewsko-bialoruskim [The role of education and schooling in the process of shaping national identification in the Polish-Lithuanian-Belarusian borderland]. Bialystok, Prymat Publ., 2007, pp. 211-220 (In Polish).
9. Yezavitau K. Belarusians in Latvia. Zapisy belaruskaga instytutu navuki y mastatstva. № 36 [Records of the Belarusian Institute of Science and Art. No. 36]. New York, Minsk, Belaruski Instytut Navuki y Mastatstva Publ., 2013, pp. 9-129 (In Belarusian).
10. Yezavitau K. Belarusian cultural and educational society 'Batskaushchyna' in Latvia. Krynica [Source], 1997, no. 7, pp. 95-104 (In Belarusian).
11. Government Action. Cabinet meeting on October 18, 1921. Valdibas Vestnesis [Government Gazette], 1921, no. 237, p. 3 (In Latvian).
12. Kastusyonak. Belarusians in Latvia. Syn Belarusa [Son of a Belarusian], 1924, no. 7, p. 2 (In Belarusian).
13. Appointments. Valdibas Vestnesis [Government Gazette], 1925, no. 153, p. 2 (In Latvian).
14. Latest news. Appointments. Daugavas Vestnesis [Daugava Gazette], 1925, no. 16-17, p. 5 (In Latvian).
15. Yekabsons E. The policy of the Latvian state towards Belarusians. Latviya - Belarus': 1918-2018 [Latvia - Belarus: 1918-2018]. Minsk, Chetyre chetverti Publ., 2018, pp. 122-143 (In Russian).
16. Lesson plans of Belarusian primary schools for the year 1925/1926. Valdibas Vestnesis [Government Gazette], 1925, no. 183, p. 2 (In Latvian).
17. Sacharava V., Sacharau S. Vybranyua tvory [Selected works]. Minsk, Knigazbor Publ., 2015. 560 p. (In Belarusian).
18. Belarusians in Latvia. Novaye zhyts'tsyo [New life], 1923, no. 11, p. 4 (In Belarusian).
19. Belarusian Teachers' Congress. Segodnya [Today], 1923, no. 175, p. 4 (In Russian).
20. Belarusian life. Golas Belarusa [Voice of a Belarusian], 1925, July 10, p. 3 (In Belarusian).
21. Grzybowski J. Polish-Belarusian relations in Latvia in 1920-1940. Dzieje kultur czy zarzewie konfliktow? Problematyka mniejszosci narodowych i etnicznych w Europie [The history of cultures or the source of conflicts? The issues of national and ethnic minorities in Europe]. Olsztyn, Wydawnictwo UWM Publ., 2017, pp. 33-48 (In Polish).
22. Arrests of Belarusians in Latvia. Syn Belarusa [Son of a Belarusian], 1924, no. 6, p. 4 (In Belarusian).
23. Belarusian State Archive-Museum of Literature and Art. Fund. 3. L. 1. F. 256. P. 39.
24. Interior news. Daugavas Vestnesis [Daugava Gazette], 1925, no. 1, p. 2 (In Latvian).
25. Decision no. A-913 of July 10, 1925. Valdibas Vestnesis [Government Gazette], 1925, no. 50, p. 1 (In Latvian).
26. Belarusian State Archive-Museum of Literature and Art. Fund. 403. L. 1. F. 43. P. 4.
27. The Belarusian department renewed its work. Poklich [Call], 1926, no. 3, pp. 30-31 (In Belarusian).
28. Registration Department of the Riga District Court. Valdibas Vestnesis [Government Gazette], 1925, no. 219, p. 5 (In Latvian).
29. Kryvitskiya runy. Vyp. III: Belaruski kul'turny matsyaryk u Latvii [Kryvicy's runes. Issue III: Belarusian cultural heritage in Latvia]. Minsk, Knihazbor Publ., 2019, 284 p (In Belarusian).
72
Роля адукаиьи у культурна-асветн1икай дзейнасш беларускай наиыянальнай меншаси1 у Латвп
30. Kryvitskiya runy. Vyp. II: Belaruski kul'turny matsyaryk u Latvii [Kryvicy's runes. Issue II: Belarusian cultural heritage in Latvia]. Minsk, Knihazbor Publ., 2017, 452 p (In Belarusian).
31. Law on the School Convention between Latvia and Estonia. Valdîbas Vëstnesis [Government Gazette], 1934, no. 132, pp. 1-2 (In Latvian).
1нфармацыя пра аутара
Чарняуск Аляксандр Генадзьевiч - асшрант Гродзенскага дзяржаунага ушверсгота iмя Янкi Купалы (230023, г. Гродна, вул. Ажэшю, 22, Рэспублiка Беларусь); настаушк псторьп ДУА «Сярэд-няя школа № 3 г. Сюдзеля». E-mail: charniauski.alaksandr1999@gmail.com
Information about the author
Charniauski Aliaksandr Hienadzjevich - PhD student, Yanka Kupala Grodno State University (22, Azheshka str., 230023, Hrodna, Belarus); history teacher at Skidziel School no. 3. E-mail: charniauski.alaksandr1999@gmail.com
Паступгу 28.02.2023
