CC BY
23Труды БГТУ, 2019, серия 6, № 2, с. 35-40
35
УДК 323.1(474.5)(=161.3)«1918/1939»
В. У. Коваль
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
АСНОУНЫЯ К1РУНК1 ДЗЕЙНАСЦ1 БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯСПАРЫ У Л1ТВЕ (1918-1939 ГГ.)
У артыкуле разглядаюцца адукацыйныя, дабрачынныя, культурный, палпычныя праекты бе-ларускай дыяспары у Лггве як асноуныя труни дзейнасщ нацыянальнай супольнасцг Аутар у дэталях атсвае характарыстыш культурных i адукацыйных цэнтрау у Ливе у м1жваенны перыяд, сярод якiх «Беларуская хатка», Беларуси дзiцячы садок, Беларускi народны тэатр. Асаблiвае значэнне нададзена Беларускаму Цэнтру у Коуна як асноунаму выдавецкаму цэнтру беларусау замежжа. Аутар падрабязна разглядае ролю Беларускага культурна-асветнiцкага таварыства для сацыяльна-пахалапчнай адаптацыi беларусау. У даследаванш апiсана дзейнасць беларускай сту-дэнцкай арганiзацыi Унiверсiтэта Впаута Вялжага. Прааналiзаваны праблемы працы Беларускага таварыства Чырвонага Крыжа. Значная увага надаецца Беларускаму народнаму уиверсиэту як праграме дадатковай адукацыi дарослых. Аутар прыходзщь да высноу, што беларусы Ливы вы-лучалiся сваiм высоким узроунем грамадскай актыyнасцi. На аснове сучасных навуковых дасле-даванняу можна сцвярджаць, што дзейнасць адукацыйных, культурных i грамадск1х арганiзацыi дыяспары была важным мехашзмам для развiцця нацыянальнай вдэнтычнасщ беларусау замежжа.
Ключавыя словы: беларуская дыяспара, беларуская эм^адьи, Лiтва, студэнцкая аргашза-цыя, адукацыя, культурны праект.
V. U. Koval
Belarusian State Technological University
THE MAIN SPHERES OF ACTIVITY OF THE BELARUSIAN DIASPORA IN LITHUANIA (1918-1939)
The article is dedicated to the educational, charitable, cultural and political projects of the Belarusian diaspora in Lithuania as the main spheres of the activity of the national community. The author in details describes the characteristic of the cultural and educational centers in Lithuania during the inter-war period, such as "Belarusian hut", Belarusian Kindergarden, Belarusian Folk Theater. Special emphasis is made on the Belarusian Centre in Kaunas as the main publishing centre of the Belarusians abroad. The author in details describes the role of Belarusian cultural and education association for the social and psychological adaptation of the Belarusians. The Belarusian student's organization of the University of Vytautas Magnus in Kaunas are described in the research. The article is dedicated to the problems of Belarusian Red Cross. It pays the special attention to Belarusian People's University as the adult supplementary education program. The author comes to the conclusion about the high level of the public activity of the Belarusians in Lithuania. According to the contemporary researches, the educational, cultural and public organizations of the diaspora were the main mechanism for the development of the national identity among the Belarusians abroad.
Key words: Belarusian diaspora, Belarusian emigration, Lithuania, student's organization, education, cultural project.
Уводзшы. Псторыя беларускай дыяспары у Л1тве неразрыуна звязаная з працэсам1 станау-лення дзяржаунасщ i псторыяй дамшуючага эт-насу. Пасля абвяшчэння незалежнасщ Л1твы прэзщэнт А. Сметона i яго урад 1мкнулюя на м1ж-народным узроуш дабщца прызнання суверэ-штэту. У 1921 г. заходшя крашы яшчэ не гаран-тавал1 прызнанне Л1твы de jure, аднак у вышку сур'ёзнай дыпламатычнай работы лгшуская дзяр-жаунасць была падтрымана Ватыканам, ЗША, 1спашяй, Галандз1яй i 1нш. 20 снежня 1922 г. Л1т-ву прызнал 4 крашы Антанты (Францыя, Англ1я, 1тал1я, Япошя) [1, c. 161]. Лггоуская дзяржава стала паунапраунай крашай Еуропы.
Значная роля у эканам1чных i паштычных аспектах дзяржаунага будаунщтва Ливы у м1ж-ваенны час належала лгшусюм эм1грантам, якiя масава вярташся на радз1му у першыя гады неза-лежнасщ. Рээмпранцю рух дазвол1у ураду прыцяг-нуць дадатковыя кашталы. Асабл1вую матэрыяль-ную падтрымку метраполп змагл аргашзаваць лтшуцы ЗША. Рээм1гранты стварал баню, пра-мысловыя прадпрыемствы, засноувал свой б1знэс. Лгшуская дыяспара фшансавала паштычныя парты! i аргашзацьи. Асабл1вае значэнне у Ливе надавалася рол1 нацыянальных меншасцей. Улада крашы у м1жваенны перыяд намагался трымаць нацыянальнае пытанне пад сва1м кантролем.
36
Асноуныя кфуню дзейнаси1 беларускай дыяспары у Л1тве (1918-1939 гг.)
Асноуная частка. Станауленне лггоускай дзяржаунасщ аказала непасрэдны уплыу на уздым актыунасщ беларускай дыяспары у пачат-ку 1920-х гг., аднак у другой палове дзесящ-годдзя беларуская супольнасць Лiтвы згубiла сваю Гнщыятыунасць. Слабая аргашзатарская праца беларусау у канцы 1920-х гг. рэзка крыты-кавалася на старонках прэсы. У часопiсе «Бюле-тэнь таварыства беларускай школы» выказвалася наступная думка: «Неаргашзаванасьць беларускае меншасьцi была прычынаю таго, што беларусы у Ливе не стварылi для сябе шводнае культурна-асьветнае арганiзацыi i не дабшся адчыненьня бе-ларусюх пачатковых i сярэдняй школы. Гэта усё адчыняла шырокае поле для пашырэньня сярод беларусоу чужых уплывау, часам вельмi варо-жых нацыянальнаму адраджэньню Беларуси [2, с. 10]. Сiтуацыя каардынальна змянiлася у пачатку 1930-х гг., калi адбылося ажыуленне ар-гашзацыйнай актыунасщ беларускай дыяспары Лiтвы, што праявшася у новых адукацыйных, творчых i палiтычных праектах.
Адной з галоуных мэт для беларускай су-польнасцi стала кансалiдацыя дыяспары. Няма-ла спадзяванняу ускладалася на З'езд беларусюх меншасцей (Першы беларускi кангрэс мен-шасцей), якi праходзiy 26 лютага 1933 г. у Коуна [3, с. 6]. У рабоце з'езду прымала удзел 60 дэле-гатау. Аднак дыскусii дэлегатау прадэманстра-валi, што у асяроддзi дыяспары працягвалюя мiжасабовыя канфлiкты (група К. Дуж-Душэу-скага супраць групы С. Якавюка). Дэлегаты з'езду стварылi Беларуси нацыянальны камiтэт у Лiтве, якГ бясплатна займауся пытаннямi юры-дычнай дапамогi беларусам, абараняючы iх правы.
Колькасць беларусау Лiтвы у мiжваенны час вызначыць складана. Дзяржауны ператс насель-нiцтва, якi праводзiyся у 1923 г., памеры беларускай дыяспары занiзiy. Пры вызначэннi на-цыянальнасцi жыхароу Лiтвы спецыялiсты аба-пiралiся на веравызнанне, што давала няпоуныя звесткi. У такiх падлшах частку беларусау-каталiкоy адносiлi да палякау, а частку бела-русау-праваслауных лiчылi рускiмi. Беларускае насельнiцтва Ливы перыядычна уздымала пы-танне абароны сваiх нацыянальных правоу, аднак не заусёды вынiкова. Напрыклад, беларусы мястэчка Еуе (зараз лiтоУскi горад Вевю) высту-палi з шщыятывау стварэння беларускай школы на базе юнуючай лiтоyскай пачатковай школы [4, с. 360]. Над праектам установы працавала Мiнiстэрства асветы Лiтвы, але просьбу беларускай супольнасцi адхшла. Прадстаушк мшютэр-ства выехау у Еуе i па прычыне фармальных запiсаy у пашпартах грамадзян палiчыy, што колькасць беларускага насельнщтва там недастатковая для стварэння нацыянальнай установы.
У 1920-я гг. актыуную дзейнасць у Лiтве праводзiлi Лпоуска-беларускае таварыства (зас-наванае у 1925 г.), Беларуси Цэнтр (створаны 1 красавца 1923 г. па шщыятыве Мiнiстэрства замежных спрау Лiтвы пасля лшвщацьп Мь нiстэрства беларускiх спрау) [5], Беларускае таварыства Чырвонага Крыжа.
Беларуси Цэнтр вызначыуся сваёй паспяхо-вай выдавецкай дзейнасцю, яго супрацоунт рыхтавалi да друку падручнт на беларускай мове, навуковую лпаратуру, займалiся выданнем часопiса «КрывГч». Адным з юраушкоу Беларускага Цэнтра у Лiтве быу В. Ластоусю, якi у 1927 г. выехау у Савецкую Беларусь. Цэнтрам таксама кiраваy К. Дуж-Душэyскi, яго супрацоушкамГ бы-лi В. Барысовiч, А. Матач. Аргашзацыя мела сталую фшансавую падтрымку Мiнiстэрства замежных спрау Ливы. Адным з самых удалых выдавецих праектау Беларускага Цэнтра стала «Псторыя крыускай (беларускай) кшп» В. Ла-стоускага, якая выйшла з друку у 1926 г. У 1928 г. Беларуси Цэнтр у Лггве пачау рыхтаваць арты-кулы для лiтоУскай прэсы. Члены аргашзацыи актыуна выступалi з лекцыямi па беларуса-знауству на радыё, аказвалi маральную Г матэ-рыяльную дапамогу беларусам Ливы. За 10 год юнавання Беларускага Цэнтра было аргашза-вана больш за 150 лекцый, а ахвяраванш Г пазыи беларускаму насельнщтву склалГ каля 3500 л> тау [6, с 2.]. Дабрачынныя акцып Г беспрацэнт-ныя пазыи спрыялГ сацыяльна-псГхалапчнай адаптацып беларусау у Ливе, дапамагалГ асобам наладзщь свой побыт.
Беларуская дыяспара у Ливе мела свае ад-метныя рысы, яия вылучалГ яе з лГку шшых су-польнасцей замежжа. Напрыклад, менавпа у Ливе была створана буйная нацыянальная су-полка Чырвонага Крыжа. ЧленамГ шщыятыунай групы сталГ выбпныя грамадсия дзеячы замежжа. Статут Беларускага таварыства Чырвонага Крыжа быу прыняты на агульных сходах 15 Г 25 красавка 1921 г. у Коуна [7]. Структура таварыства з'яулялася тыповай для грамадсих ар-гашзацый Ливы. УлГчваючы дабрачынны харак-тар дзейнасщ Чырвонага Крыжа, статут меу некальи адметных дадатковых пунктау. Напрыклад, у параграфе 11 падкрэслГвалася: «СябрамГ Таварыства ня могуць быць грамадзяне, апаро-чаныя па суду» [8]. Падобныя фармулГроун тлу-мачацца тым, што члены Чырвонага Крыжа павшны былГ аргашзоуваць акцып па зборы сродкау, а гэта праца павшна была праводзщца асобамГ шчырымГ Г адказнымГ, яия выкткалГ да-вер у асяроддзГ дыяспары. АсноунымГ задачам Беларускага таварыства Чырвонага Крыжа была аргатзацыйная работа, наираваная на матэрыяль-ную Г маральную падтрымку нацыянальнай су-польнасщ замежжа. У Статуце нават разглядалюя
В. V. Коваль
37
мepы дaпaмoгi бeлapycaм y выпaдкy ix pээмiг-paцыi.
Бeлapycкae тaвapыcтвa Чыpвoнaгa Kpыжa y Лiтвe y пaчaткy 1920-x гг. cтaлa acнoУнaй дaб-paчыннaй apгaнiзaцыяй зaмeжжa, якгя y xyткiм чace пaчaлa кaapдынaвaць дзeйнacць cyпoлaк y iншыx кpaiнax cвeтy. Acaблiвyю дaпaмoгy Чыф-вoны Kpbm нaкipoУвaУ acoбaм з дыягнaзaм ту-бepкyлёз, якi 6ыу cyp'ёзнaй пpaблeмaй y мiжвa-eRR^i чac. Ha^biraa^ Чыpвoны Kpыж y 1922 г. y Чэxacлaвaкii пpaвёy мeдыцынcкae aбcлeдa-вaннe 1923 cтyдэнтay, з якix 72% xвapэлi тyбep-кyлёзaм [9, c. 21]. У вышку aкцыi дaбpaчыннaя apгaRiзaцыя змaглa дaпaмaгчы acoбным студэ-нтгм лячэннeм y cпeцыяльныx caRaтopыяx. У ^a-тaкoлe пacяджэння кipayнiцтвa Чыpвoнaгa Kpыжa № 3 aд 27 мaя 1921 г. пaзнaчaлacя, штo apгaнiзa-цыя дэлeгaвaлa пpaвa нa збop дaбpaчынныx ipa-шoвыx axвяpaвaнняy пэуным cвaiм пpaдcтayнi-кaм у Гepмaнii, Чэxacлaвaкii, Лaтвii i ЗШ^ [10]. Знaчныя cyмы для paзвiцця Чыpвoнaгa Kpыжa m^po^eana Бepлiнcкaя мiciя.
Бeлapycкae тaвapыcтвa Чыpвoнaгa Kpыжa y Лiтвe плённa зaймaлicя apгaнiзaцыяй збopy ax-вяpaвaнняy, вoпpaткi i пpaдyктay для пaтpэб дзявдй, xвopыx, cтapыx, iнвaлiдay. Члeны cyпoл-кi нa мiжнapoдныx кaнфepэнцыяx i кaнгpэcax лaдзiлi дaбpaчынныя aкцыi для пaтpэб Чыpвoнa-гa Kpыжa. У я^од пpыклaдy мoжнa пpывecцi Удзeл пpaдcтayнiкa aддзялeння I. Цвiкeвiчa y Бe-лapycкaй нaцыянaльнaй нapaдзe, якaя aдбылacя 26-30 вepacня 1921 г. у npaîe [11]. Члeн rapay-нiцтвa тaвapыcтвa I. Цвiкeвiч у paмкax дзeйнacцi нapaды paзгapнyУ ^a^ пa збopы cpoдкay для гaлaдaючыx. npa вынiкoвacць яго пpaцы мoжнa зpaбiць выcнoвy, aбaпipaючыcя нa пpaтaкoлы мepaпpыeмcтвa, у якix пaдкpэcлiвaycя Удзeл пpaдcтayнiкa Бeлapycкaгa Чыpвoнaгa Kpыжa.
Тaвapыcтвa выcтyпaлa з iнiцыятывaмi нa мiжнapoдным yзpoУнi. Haпpыклaд, у 1921 г. aфi-цыйнa былa вынeceнa пpaпaнoвa для aбмepкa-вaння aдкpыцця бeлapycкaгa aддзялeння Чыpвo-нaгa Kpыжa y Kaнcтaнцiнoпaлi. У aфiцыйным лicцe aд 27 жнiyня 1921 г. бeлapycы Лiтвы paбiлi aбгpyнтaвaннe cвaёй шщыятывы i пpaпaнoУвaлi кaнкpэтнyю кaндыдaтypy m mca4y rapa^^a aд-дзялeння - гэтa «бeлapycкi дoктap Пято^Ь» [12]. Heaбxoднacць дзeйнacцi cyпoлкi Чыpвoнaгa Kpыжa тлyмaчылacя знaчнaй кoлькacцю бeлa-pycay y Kaнcтaнцiнoпaлi, якiя мeлi вocтpyю та-тpэбy y мeдыцынcкaй дaпaмoзe. СaпpaУды, чacт-кa бeлapycкix эмiгpaнтay пaтpaпiлa y Тypцыю з фapмipaвaннямi бeлaй apмii, якaя y Ta^i ^a-мaдзянcкaй вaйны aдcтyпaлa y Kaнcтaнцiнoпaль.
Пpaтaкoлы пacяджэння кipayнiцтвa Бeлapyc-кaгa тaвapыcтвa Чыpвoнaгa Kpыжa cвeдчaць, штo y дзeйнacцi aддзялeння пpымaлi aктыyны Удзeл тaкiя вядoмыя гpaмaдcкiя дзeячы, як
П. Мядзёлкa, I. Цвiкeвiч, Я. Bapoнкa. У ^ую-чыя opгaны дaбpaчыннaй apгaнiзaцыi yвaxoдзiлi H. ЛiпoУcкi, A. Гaлaвiнcкi, B. БoeУ i iнш. &ap-шынёй тaвapыcтвa y 1921 г. 6ыу aбpaны Я. Ba-poнкa, a cкapбнiкaм - П. Мядзёлкa. Hямa cyмнi-вay, штo знaкaмiтaя бeлapycкaя mcra^^a ШулЬ нa BiкeнцьeyRa Мидзёлта aдкaзнa i pyплiвa вышн-вaлa aбaвязкi cкapбнiкa Чыpвoнaгa Kpыжa.
Гpaмaдcкiя дзeячы, якiя yзнaчaльвaлi тaвa-pыcтвa, нe мaглi aбмiнyць вocтpыя пaлiтычныя пытaннi i нaцыянaльныя cyпяpэчнacцi мiжвaeн-нaгa чacy. Члeны apгaнiзaцыi выкaзвaлi cвaю ж-зaдaвoлeнacць тым фaктaм, штo пoльcкi Чыф-вoны ^ыж aкaзвae дaпaмoгy тoлькi кaтaлiкaм Зaxoдняй Бeлapyci. Бeлapycкiм тaвapыcтвaм бы-лo пpынятa paшэннe пaдключыць cpoдкi мaca-вaй iнфapмaцыi, кaб нecпpaвядлiвae cтayлeннe дa пpaвacлayныx бeлapycay зpaбiць пyблiчным фaктaм. Гpaмaдcкiя дзeячы Лiтвы нaмaгaлicя пpaз мiжнapoдныя apгaнiзaцыi aкaзвaць УПЛЫУ нa дыcкpымiнaцыйнae cтayлeннe пoльcкix yлaд у дaчынeннi ^ixapoy Зaxoдняй Бeлapyci.
У 1930-я гг. yзнiк шэpaг нoвыx бeлapycкix apгaнiзaцый у Лiтвe. У 1933 г. 6ыу c^opa^i Xaypyc бeлapycay Лiтвы i Лiтoycкa-бeлapycкae тaвapыcтвa. Бeлapycкae кyльтypнa-acвeтнiцкae тaвapыcтвa y KoУнa yзнiклa 27 лютaгa 1932 г. Haцыянaльныя apгaнiзaцыi iмкнyлicя дa raraa-лiдaцыi бeлapycкaй cyпoльнacцi Штвы.
Kyльтypнa-acвeтнiцкae тaвapыcтвa pacпaчa-лo cвaю дзeйнacць пa iнiцыятывe С. Ятавюта, A. Мaтaчa, С. Дзядзeвiчa, K. Плecкaчэycкaй, apгaнiзaцыя xyткa пaвялiчылacя пpыблiзнa дa 1000 члeнay з лшу бeлapycay Koyнa, ^ixapoy бeлapycкix вёcaк i мяcтэчaк у Лiтвe [13]. Aднoй з acнoУныx мэт тaвapыcтвa cтaлa пaшыpэннe poднaй мoвы i paзвiццё нaцыянaльнaй кyльтypы y acяpoддзi бeлapycкaй дыяcпapы, тaмy нaдпic та штaндapы apгaнiзaцыi выpaзнa дэмaнcтpaвay яe cyтнacць: «Жывe мoвa - жы^ нapoд». Бeлa-pycкae кyльтypнa-acвeтнiцкae тaвapыcтвa зшч-ную yвaгy нaдaвaлa збipaнню i cicтэмaтызaцыi бeлapycкaгa фaльклopy, paзвiццю нaцыянaль-нaгa aмaтapcкaгa тэaтpa, дaдaткoвaй aдyкaцыi дapocлыx у выглядзe cпeцыяльныx цыклay лeк-цый. У Стaтyцe apгaнiзaцыi дaклaднa пaзнaчa-лacя: «Ha aбявязкax Сябpoy Т-вa ляжыць зьбipa-ньнe бeлapycкix нapoдныx твopay, зaпicвaньнe мaлёдняy i cлoвay бeлapycкix ш^гау i зьбipaнь-нe poзнaгa гicтapычнaгa i этнaгpaфiчнaгa мa-тэpыялy» [14]. Члeнaмi apгaнiзaцыi мaглi cтaць бeлapycы, якiя нaпicaлi зaявy i aтpымaлi дзвe pэкaмeндaцыi. Умoвы УКЛЮЧЭННЯ швыгс члeнay былi cтaндapтнымi для aфiцыйнa зapэгicтpaвa-ныx гpaмaдcкix apгaнiзaцый.
Aдмeтным i нeтыпoвым a^^^m^rn npae^ тaм бeлapycay Лiтвы cтay Бeлapycкi дзiцячы caдoк у Ko^a пpы Kyльтypнa-acвeтнiцкiм тaвapыcтвe,
38
А^оуныя ^уню дзeйнacui бeлapycкaй дыяcпapы у ËiTBe (1918-1939 гг.)
якi pacna4ay cвaю пpaцy 12 лютaгa 1933 г. npa ypaчыcтaе aдкpыццё Устиновы 19 лютaгa 1933 г. 6brni aпyблiкaвaны мaтэpыялы нa cтapонкax бе-лapycкaй эмiгpaнцкaй пpэcы: «Дзецi выступш з пpыгожa aпpaцaвaнaй пpaгpaмaй, y якую yвa-xодзiлi: бaлет "Жыцьцё мaтылёчкa", белapycкi нapодны тaнец - "Лявонixa" i дэклямaцыя. nac-тaноyкa, дэкapaцыi i кacьцюмы pacпpaцaвaны былi гp. M. Чэpкac, cловы для бaлетнaй п'еcы нaпicaлa гp. Ант Maтaч, a музыку для бaлетa rnnicay Антон Maтaч» [15, c. 287]. Зaпaтpaбaвa-нacць y paбоце дзiцячaгa caдкa былa выклiкaнa y пеpшyю чapгy экaнaмiчнымi пpычынaмi. Maтyлi iмкнyлicя пaдпpaцоУвaць, a дзiцячы caдок вы-звaляy пэуны 4ac для ix npa^i. Дзейнacць ycra-новы мелa нaцыянaльны xapaктap, дзяцей вы-xоУвaлi нa белapycкix тpaдыцыяx.
Рaботy Белapycкaгa дзiцячaгa caдкa rampa-лявaлa Гapaдcкaя yпpaвa г. Коyнa. Кipaвaлa ycra-новaй вядомaя i тaленaвiтaя нacтayнiцa M. Чэp-кac, ятая лiчылacя cпецыялicтaм y дaшкольным выxaвaннi. Уcтaновa дзейнiчaлa выключнa нa cpодкi бaцькоУ i дaбpaчынныя axвяpaвaннi белa-pycкaй cyпольнacцi Лiтвы. У 1933 г. дзщячы ca-док нaведвaлa 15 дзяцей, a y 1934 г. кольтаодь дзяцей пaвялiчылacя дa 20 [16]. Аcноyнымi пpaблемaмi дзiцячaгa caдкa y Коута былi мaтэ-pыяльныя цяжкacцi, бо белapycы Ливы не мелi вялiкix пpыбыткay. Ужо з ^над 1933 г. пpэca пaчaлa пicaць npa cклaдaнaе мaтэpыяльнaе cra-новiшчa ycтaновы (чacопic «Белapycкaя школa y Лaтвii») i npa т^озу згоpтвaння пpaектa. Белa-pyœi дзiцячы caдок тaк i не aтpымay cтaлaй дзяpжayнaй фiнaнcaвaй пaдтpымкi.
Тaвapыcтвa пacпяxовa aжыццяyлялa педa-гапчную, кyльтypнyю i твоpчyю дзейнacць, pas-вiвaючы cвaе acобныя пpaекты. З дaзволy Mimc-тэpcтвa acветы Лтгвы 22 cтyдзеня 1933 г. Белapyc-юм кyльтypнa-acветнiцкiм тaвapыcтвaм быу aдчы-нены raparoy^! Белapycкi нapодны yнiвеpciтэт [17, c. 6] y пaмяшкaннi клyбa «Белapycкaя xaraa». Белapycкi нapодны yнiвеpciтэт не дaвay cвaiм cлyxaчaм вышэйшaй aдyкaцыi, y paмкax npaarcra лaдзiлicя цыклы лекцый na белapycaзнaycтвy.
Вышэйшыx нaвyчaльныx yCTaroy белapyc-тай дыяcпapы y мiжвaенны 4ac не было, xa^ бе-лapycы неaднapaзовa выcтyпaлi з iнiцыятывaй cтвapэння yнiвеpciтэтay. Iдэi aдкpыцця m^rarn-льнaй уст^новы aдyкaцыi paзглядaлicя y Чэxa-cлaвaкii, Лiтве, Iтaлii, aднaк тaк i не былi pэaлi-зaвaныя. Белapycы Лiтвы мелi пpaект cтвapэння нaцыянaльнaй нacтayнiцкaй cемiнapыi y КоУнa, aле вышэйшую нaвyчaльнyю Уcтaновy зac-нaвaць не змaглi.
Белapycкi нapодны yнiвеpciтэт як пpaект дaдa-тковaй aдyкaцыi дapоcлыx меу cтaлyю пaдтpымкy з боку белapycay зaмежжa. Ha ypaчыcтым aдкpы-ццi yнiвеpciтэтa 22 студзеня 1933 г. y пaмяшкaннi
клyбa «Белapycкaя xaraa» выcтyпaлi белapycы Л1твы, Лaтвii, былi зaчытaныя пpывiтaльныя тэлегpaмы aд белapycкix гpaмaдcкix дзеячоу Чэxacлaвaкii i Лaтвii. Pacna4ay меpaпpыемcтвa кipayнiк пpaектa А. Maтaч. Пpэca aпicвaлa ypaчыcтaе aдкpыццё Белapycкaгa нapоднaгa yнiвеpciтэтa нacтyпным чынaм: «Дaлей npa-мayляy бypгaмicтp м. Коуш, iнжэнэp Гpaypоч-нac i пpaф. Бipжышкa, яюя y cвaix пpaмовax aбя-цaлi з cвaйго боку пaдтpымaць Унiвэpcытэт i cпaдзявaлicя, што белapycкaя пpacьветнaя пpaцa у Лiтве пойдзе m кapыcьць лщьвшоу i белa-pycay, a тaкcaмa yзмaцyе добpыя aдноciны мiж дзьвюмя гicтapычнa зьвязaнымi нapодaмi» [18, c. 288]. СaпpaУды, ^pcbi для дapоcлыx cпpыялi paзвiццю белapycкa-лiтоycкaгa yзaемaдзеяння.
Адyкaцыйны пpaект для дapоcлыx Белapyc-кaгa нapоднaгa yнiвеpciтэтa у Лiтве cтay тшы-paным i зaпaтpaбaвaным. У пеpшы вучэбны год cвaёй дзейнacцi кypcы мелi ужо 42 cлyxaчa [19]. Спецыяльнa для пpaгpaмы Белapycкaгa нapод-нaгa yнiвеpciтэтa былi pacпpaцaвaны кypcы лекцый na ricTOpbii, белapycкaй мове, белapycкaй лiтapaтypы, геaгpaфii. Miнicтэpcтвa acветы Ливы кaнтpaлявaлa дзейнacць ycтaновы. Свой rap-шы педaгaгiчны вопыт y Белapycкiм нapодным yнiвеpciтэце нaбывaлi cтyдэнты-белapycы Уш-веpciтэтa В^ута Вялiкaгa у КоУнa. Цыклы лекцый як ^pcbi для дapоcлыx лaдзiлi у Коута i нacеленныx пyнктax Ливы, дзе тамта^та npa-жывaлi белapycы.
У белapycкiм acяpоддзi Лiтвы cвaёй rpa-мaдcкaй aктыyнacцю вылyчaлicя студэнты, якiя нaбывaлi aдyкaцыю вa Унiвеpciтэце В^ута Вялiкaгa у КоУнa. Mолaдзь y 1933 г. cтвapылa студэнцкую apгaнiзaцыю «Аб'яднaнне», якaя пaчaлa лaдзiць кaнцэpты i вечapыны з мэтaй na-пyляpызaцыi белapycкaй нapоднaй кyльтypы. Адметнacцю «Аб'яднaння» cтaлa пacпяxовaя i плённaя paботa у гaлiне мiжнapоднaй дзейнacцi. Аpгaнiзaцыя зaймaлacя выpaшэннем экaнaмiчныx пpaблем cтyдэнтay, што cпpыялa ix caцыяльнa-пcixaлaгiчнaй aдaптaцыi, a тaкcaмa iнтэгpaцыi вa yнiвеpciтэцкi acяpодaк.
Кольгаодь cтyдэнтay-белapycay вa yнiвеpci-тэце г. Коута не былa вялiкaй, aднaк яны вылу-чaлicя cвaёй cвядомaй гpaмaдcкaй пaзiцыяй i rn-цыянaльнымi пеpaкaнaннямi. У 1932/1933 шву-чaльным годзе aгyльны кaнтынгент cтyдэнтay вa Унiвеpciтэце Вiтayтa Вялiкaгa cклaдay 4554 чaл., з якix 13 acоб вызнaчaлi cябе белapycaмi у aнке-тax [20, c. 3]. Аотоуную чacткy молaдзi уш-веpciтэтa пpaдcтayлялi лпоуцы (3066 чaл.), тaк-caмa тaм вyчылicя яypэi, пaлякi, pyc^, белa-pycы, немцы, лaтышы.
Кipayнiцтвa «Аб'яднaння» было aбpaнa нa aгyльным cxодзе, якi aдбыycя 12 лютaгa 1933 г. У cклaд ^эз^^ут yвaйшлi: Д. Рудзь (cтapшыня),
В. У. Коваль
39
Г. Чэркас (намесшк старшыш), А. Ус (скарбшк), А. Зэйгаш (сакратар) [21, с. 3]. На сходзе раз-глядалюя бягучыя пытанш студэнтау-беларусау, была абрана Рэв1зшная Камая. Моладзь як най-больш дынам1чная частка дыяспары актыу-на уключылася у культурна-асветнщкую працу. У якасщ прыкладу можна прывесщ музычна-лпа-ратурную вечарыну дiтоУска-бедарускага збль жэння, якую члены «Аб'яднання» паспяхова правял1 3 чэрвеня 1933 г. у памяшканш клуба «Беларуская хатка» [22, с. 3]. Пра удалыя мерапрыем-ствы беларускага студэнцтва Лл-вы неаднаразова публ^авала матэрыялы вшенская прэса.
Паспяховым юрункам дзейнасщ беларусау Л1твы стал музычныя i тэатральныя праекты. Кудьтурна-асветнiцкае таварыства у чэрвеш 1932 г. заснавала Беларуси народны тэатр з пас-таяннай тэатральнай трупай у г. Коуна. Маста-цюм юраушком творчага калектыву была Ка-ралша Плескачэуская, спецыяльна для пастано-вак Антон Матач аргашзавау хор тэатра [23]. Спектакт-канцэрты ковенскай тэатральнай сту-дьп выкдiкадi пазпыуныя водгую гледачоу, таму акцёрау i спевакоу спецыяльна запрашал1 для выступленняу на лггоусюм радыё. Бедарускi народны тэатр у сваiм рэпертуары yдiчваy густы гледачоу. Асаблiвай папулярнасцю карыстадiся драматычныя творы В. Дунiна-Марцiнкевiча, Ф. Аляхновiча, Ул. Галубка.
Культурным i адукацыйным цэнтрам бела-русау у Коуна стау клуб «Беларуская хатка»
(знаходзiyся у Коуна на вул. Крашэускага, 34). У асяроддзi дыяспары склалася традыцыя свят-кавання угодкау стварэння клуба. На вечарынах выступадi беларускiя паэты ЛГтвы, рабiлiся тэат-ральныя пастаноУкi, музычныя выступленш. Творчай спадчынай дыяспары стала паэзiя бела-рускай студэнтк! Л. Раманейка, дзяучына рэгу-лярна выступала на вечарынах клуба «Беларус-кая хатка» з дэкламацыяй сваiх вершау.
Для развщця iнтэлектульнага патэнцыялу дыяспары стваралюя кнiгарнi i 6!6л!ятэкг. Студэ-нцкая моладзь Коуна стымулявала адукацыйную i навуковую актыунасць. У 1933 г. быу створан^1 Беларускi аддзел пры ктгарт «Knyga» [24, с. 5]. Асноуную частку кадекцыi аддзела склададi бе-ларускiя выданнi, як!я можна было набыць у кнiжнай краме. Спецыяльна для малазабяспеча-ных асоб у кшгарш была створана бiблiятэка. Культурна-асветнщкае таварыства у 1933 г. так-сама заснавала бiблiятэку-чытальню.
Заключэнне. Тагам чынам, асноУнымi к!-рункамi дзейнасщ беларусау ЛГтвы у мiжваенны перыяд стадi !х культурныя, адукацыйныя, даб-рачынныя i падiтычныя праекты. Беларусюя ар-ганiзацыi, курсы, тэатры праводзш мерапрыем-ствы з мэтай захавання нацыянальнай Гдэн-тычнасцi i культурнай адметнасцi беларусау у лГтоускГм грамадстве. Рэадiзацыя адукацыйных i дабрачынных праектау беларусау ЛГтвы спрыяла iндывiдуадьнай адаптацын асоб у складаны перыяд станаулення лiтоУскай дзяржаyнасцi.
Лiтаратура
1. Эйдинтас А., Бумблаускас А., Кулакаускас А., Тамошайтис М. История Литвы. Вильнюс: Eugrimas, 2013. 318 с.
2. Беларусы у Лгтве // Бюлетэнь Таварыства Беларускае Школы. 1932. № 1. С. 10.
3. Зьезд беларускае меншасьщ у Лгтве // Родны край. 1933. № 7. С. 6.
4. Адраджэнец. Беларуская меншасьць у ЛТтве усё яшчэ не атрымала шводнай беларускай школы // Беларуская школа у Латви. 1933. № 7. С. 360-362.
5. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 30. Арк. 4.
6. Беларусюя арганiзацыi у Лгтве // Беларуская Крынiца. 1933. № 22. С. 2-3.
7. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 171. Арк. 5.
8. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 171. Арк. 7.
9. Czechoslovak Help to the Russian and Ukraine emigration. Prague: Ministry for Foreign Affairs, 1924.140 p.
10. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 171. Арк. 18.
11. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 171. Арк. 18.
12. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 171. Арк. 13.
13. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 30. Арк. 3.
14. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 30. Арк. 1 зв.
15. К. Ез. Беларускае жыцьцё у Ли-ве // Беларуская школа у Латви. 1933. № 2. С. 286-287.
16. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 30. Арк. 10 зв.
17. У Лп-ве // Родны край. 1933. № 7. С. 6.
18. Гусарэвiч У. Адчыненьне Беларускага Народнага Ушверсытэту у Лте // Беларуская школа у Латви. 1933.№ 2. С. 287-288.
19. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 30. Арк. 10 зв.
20. М. К. Студэнты Л^оускага Ушвэрсытэту // Беларуская Крынща. 1933. № 4. С. 3.
21. Агульны сход беларускай аргаизацыи «Аб'еднаньне» // Беларуская Крынща. 1933. № 10. С. 3.
40
Асноуныя KipyHKi дзейнаси1 беларускай дыяспары у Л1тве (1918-1939 гг.)
22. Культурная хрошка // Беларуская крынща. 1933. № 26. С. 3.
23. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1 Спр. 30. Арк. 3.
24. Беларускi Аддзел пры кшгарт «Knyga» // Родны край. 1933. № 2. С. 5.
References
1. Eydintas A., Bumblauskas A., Kulakauskas A., Tamoshaytis M. IstoriyaLitvy [History of Lithuania]. Vilnius, Eugrimas Publ., 2013. 318 p.
2. Belarusians in Lithuania. Byuleten' Tavarystva Belaruskay Shkoly [Newsletter of Belarusian School Association], 1932, no. 91, p. 10 (In Belarusian).
3. Congress of the Belarusian minority in Lithuania. Rodny kray [The Native Land], 1933, no. 7, p. 6 (In Belarusian).
4. Adradzhenets. Belarusian minority has not received any Belarusian school yet. Belaruskaya shkola u Latvii [Belarusian school in Latvia], 1933, no. 15, p. 6 (In Belarusian).
5. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 30. L. 4.
6. Belarusian organizations in Lithuania. Belaruskaya krynitsa [The Belarusian Source], 1933, no. 22, pp. 2-3 (In Belarusian).
7. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 171. L. 5.
8. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 171. L. 7.
9. Chekhoslovatskaya pomoshch russkoy i ukrainskoy emigratsii [Czechoslovak Help to the Russian and Ukraine emigration]. Prague, Ministry for Foreign Affairs Publ., 1924. 140 p.
10. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 171. L. 18.
11. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 171. L. 18.
12. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 171. L. 13.
13. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 30. L. 3.
14. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 30. L. 1 rot.
15. K. Ez. Belarusian life in Lithuania. Belaruskaya shkola u Latvii [Belarusian school in Latvia], 1933, no. 2, pp. 286-287 (In Belarusian).
16. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 30. L. 10 rot.
17. In Lithuania. Rodny kray [The Native Land], 1933, no. 7, p. 6 (In Belarusian).
18. Gusarevich U. Opening of the Belarusian National University in Lithuania. Belaruskaya shkola u Latvii [Belarusian school in Latvia], 1933, no. 2, p. 286-287 (In Belarusian).
19. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 30. L. 10 rot.
20. M. K. Students of the Lithuanian University. Belaruskaya krynitsa [The Belarusian Source], 1933, no. 4, p. 3 (In Belarusian).
21. General meeting of the Belarusian organization "Unification". Belaruskaya krynitsa [The Belarusian Source], 1933, no. 10, p. 3 (In Belarusian).
22. Cultural chronicle. Belaruskaya krynitsa [The Belarusian Source], 1933, no. 26, p. 3 (In Belarusian).
23. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 30. L. 3.
24. Belarusian department in Bookstore "Knyga". Rodny Kray [The Native Land], 1933, no. 2, p. 5 (In Belarusian).
1нфармацыя пра аутара
Коваль Вольга Уладзiмiрауна - кандыдат пстарычных навук, старшы выкладчык кафедры псторьп Беларус i палпалогп. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсггэт (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: koval@belstu.by
Information about the author
Koval Volha Uladzimirauna - PhD (History), Senior Lecturer, the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., Minsk, Republic of Belarus). E-mail: koval@belstu.by
Паступгу 10.09.2019
