CC BY
10УДК 378-057.875«1918/1939»
В. У. Коваль
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
ФАРМ1РАВАННЕ СТУДЭНЦК1Х АСЯРОДКАУ БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯСПАРЫ У М1ЖВАЕННЫ ПЕРЫЯД
Артыкул прысвечаны пытанням фарм1равання асноуных студэнцшх асяродкау беларуск1х эмпрантау у Чэхаславаки, Гталп, Германи, Злучаных Штатах Амерык1, Латви, Лгтве у мгжваен-ны перыяд. Найбольш значным студэнцк1м цэнтрам беларускай дыяспары стала Чэхаславаюя. Адным з асноуных фактарау, яш уплывау на дзейнасць беларускай эм1грацьп у Чэхаславаки, была «руская акцыя». У даследаванш асабл1вая увага нададзена пытанню узаемадзеяння беларускай дыяспары з метраполгяй. Аутар прыходзщь да высноу, што беларусшя студэнты замежжа адрозшватся высоким узроунем аргашзацыйнай актыунасцг На аснове сучасных навуковых по-глядау можна сцвярджаць, што фарм1раванне студэнцшх асяродкау замежжа стала важным ме-хашзмам для развщця нацыянальнай вдэнтычнасщ беларускай эм1грацы1. Артыкул прадстауляе беларусш студэнцк1 рух як частку развщця м1жнародных студэнцшх аргашзацый у кантэксце су-светных маштабау. Сродк1 масавай шфармацып у Вшьна i за мяжой ашсват асноуныя падзе1 студэнцкага жыцця. Грамадская актыунасць беларускiх студэнтау была важным фактарам iх адаптацыi да новых умоу побыту.
Ключавыя словы: беларуская дыяспара, беларуская эм^ацыя, студэнцк1 асяродак, на-цыянальная вдэнтычнасць, Чэхаславак1я, Iталiя, Германiя, Злучаныя Штаты Амерык1.
V. U. Koval
Belarusian State Technological University
FORMATION OF THE STUDENT'S CENTERS OF THE BELARUSIAN DIASPORA DURING THE INTER-WAR PERIOD
The article dwells on the formation of the main students centers of the Belarusian emigrants in Czechoslovakia, Italy, Germany and the United States of America, Lithuania, Latvia during the inter-war period. Czechoslovakia was the most considerable student's center of the Belarusian diaspora. One of the important factors changing the structure of the Belarusian emigration in Czechoslovakia was "Rusian action". Special emphasis is made on the cooperation between the Belarusian diaspora and mother country. The author comes to the conclusion about the high level of the organization activity of the Belarusian students. According to the contemporary view, the formation of the student's centers abroad has become an important mechanism for the development of the national identity of the Belarusian emigration. The research presents the Belarusian student's movement as a part of the international development in the context of the general world scale. The printed mass media in Wilno and abroad depicted the most important events of student's life. The public activity of Belarusian student's was the main factor for their adaptation to the new condition of the life.
Key words: Belarusian diaspora, Belarusian emigration, student's center, national identity, Czechoslovakia, Italy, Germany, United States of America.
Уводзшы. Асноуным крытэрыем для фарм1-равання дыяспары з'яуляецца працэнт штэ-лектуальнай элгты эм1грацы1, якая аказвае уплыу на магчымасць сама1дэнтыф1кацы1 эм1грантау у новых умовах прымаючага грамадства. У пра-цэсе даследавання асяродкау замежжа важнае месца адводзщца этшчным шстытутам i ар-гашзацыям, асноунай мэтай яюх было фарм1-раванне групавой нацыянальнай салщарнасщ, калектыуных сувязей i нацыянальнай сама-свядомасщ.
Асобнай тэмай вывучэння спадчыны м1жва-еннай беларускай дыяспары з'яуляецца развщцё студэнцкага руху i станауленне асноуных студэн-цюх асяродкау замежжа. Беларуская моладзь,
як найбольш актыуная i дынам1чная частка эм1грацы1, аказвала непасрэдны уплыу на ста-науленне нацыянальнай свядомасщ дыяспары, садзейшчала унутрыгрупавому узаемадзеянню, развiвала духоуную культуру беларускага народа за мяжой.
Асноуная частка. Асноунай прычынай фармiравання беларусюх студэнцюх асяродкау у мiжваенны перыяд стала дыскрымшацыйная паттыка польскага урада у дачыненш да бела-русау у Другой Рэчы Паспалiтай. Стваралiся абмежаванш для моладзi Заходняй Беларусi у набыцщ вышэйшай адукацыi, пра што рэгу-лярна пiсала беларускамоуная перыёдыка. Газета «Сялянская нiва» падкрэошвала: «Як ведама,
польсю ypa4 увесь час iмкнеццa да таго, каб у Зaxодняй Белapyсi не твapылiся свае кaдpы iнтэлiгенцыi i таюм чынам спpыяе усяля-кай белapyскaй эмiгpaцыi за межы Польшчы» [1, с. 1]. Па сутнасщ, пapyшaлiся гpaмaдскiя свабоды нaцыянaльныx меншасцей у Дpyгой Рэчы Пaспaлiтaй.
Фapмipaвaнне i paзвiццё белapyскaй дыяспа-pы y Чэxaслaвaцкaй Рэспyблiцы (ЧСР) было звя-зана з этaпaмi пpaвядзення дзяpжayнaй ^агра-мы пад назвай «Руская акцыя дапамоп», якая paспaчaлaся y 1921 г. Меpaпpыемствы aкцыi складаш пpaгpaмy пaдтpымкi эмiгpaнтay з тэpы-тоpыi былой Рaсiйскaй iмпеpыi, на^аваным на paзвiццё пaлiтычнaгa, адукацыйнага, навуковага i кyльтypнaгa патэнцыялу дыяспap. За pэaлi-зацыю пpaгpaмы адказвала Мiнiстэpствa замеж-ныx спpay ЧСР. Дзяpжayныя оpгaны кaнтpaлявaлi колькасць эмiгpaнтay, пpaцэдypy ix легaлiзaцыi y ^ате^^тен^, aдсочвaлi вылучэнне фь нaнсaвыx сpодкaУ на пaтpэбы дыяспap, зaймaлiся пытaннямi apгaнiзaцыi нaвyковыx i вyчэбныx yстaноy, сaчылi за дзейнасцю aб'яднaнняy i сaюзay эмiгpaнтay.
Асноyнaя частка белapyскaй молaдзi набы-вала адукацыю y чэшскix нaвyчaльныx устано-вax, белapyсы вучылюя y Пpaзе, Бpно, Падэб-paдax, Бpaцiслaве. Большасць белapyскix студэн-тay вучылася y Кapлaвым yнiвеpсiтэце i Чэшсюм вышэйшым тэxнiчным вyчылiшчы (Пpaжскaя пaлiтэxнiкa).
Адзiн з сaмыx вядомьк у Еypопе Кapлay yнiвеpсiтэт уяуляу сабой вядучую адукацый-ную Устaновy y Чэxaслaвaцкaй Рэспyблiцы. За-межныя студэнты нaбывaлi вышэйшую адукацыю на K^t^re^m, фiлaсофскiм, медыцынсюм, тэалапчным i пpыpодaзнaУчым фaкyльтэтax. Пpaжскaя пaлiтэxнiкa мела лесaтэxнiчны, имша-тэxнaлaгiчны, электpaтэxнiчны, машынабудау-нiчы, apxiтэктypны i бyдayнiчы факультэты.
Гiстapычнaй iлюстpaцыяй жыцця i дзейнасщ белapyскix стyдэнтay у Чэxaслaвaкii з'яyляеццa бiягpaфiя 1вана Пятpовiчa Гешюша (1902-1979). 1ван Генiюш выеxay у Чэxaслaвaкiю y 1922 г. з мэтай aтpымaць там вышэйшую адукацыю. Згодна з iнфapмaцыяй яго асабютага лiсткa па Улiкy кaдpay, вучыуся y Кapлaвым yнiвеpсiтэце з 1922 г. па 1936 г. на лекapскiм факультэце [2, л. 92]. Неaбxоднa пад^эслщь, што белapyс aдpaзy пaстyпiy у вядучы чэшскi yнiвеpсiтэт, што было зyсiм няпpостa зpaбiць.
Пpa дакладную пpычынy эмiгpaцыi 1вана Генiюшa нaпiсaлa вiленскaя белapyскaмоyнaя пеpыёдыкa. «Студэнт Пpaскaгa yнiвэpсытэтy Геньюш, pодaм з Гоpaдзеншчыны, шле з ^ап пpывiтaньне свaiм pодным i знаёмым. Вapтa зayвaжыць, што Геньюш у свой час 6ыу ня ^ы-няты "Квaлiфiкaцыйнaй Камгаяй" да Вшенскага
yнiвэpсытэтy» [3, с. 3], - пазначалася y газеце «Белapyскi Звон». Нягледзячы на нес^авяд-лiвaе стayленне да белapyскaй молaдзi y Дpyгой Рэчы Пaспaлiтaй, пpыклaд 1вана Гешюша мог даць надзею чытачам газеты на магчымасць aтpымaць вышэйшую адукацыю за мяжой.
Бiягpaфiя 1вана Генiюшa дэмансфуе той факт, што белapyскiя студэнты y мiжвaеннaй Пpaзе aктыyнa сyпpaцоyнiчaлi з yстaновaмi i ap-гaнiзaцыямi paсiйскaй дыяспapы. Сяpод знaчныx адукацыйтк i нaвyковыx цэнтpay paсiйскaй эм^ацып y Пpaзе вapтa вылучыць Русю педа-гaгiчны iнстытyт iмя Я. А. Каменскага, Русю юpыдычны факультэт, Русю нapодны yнiвеp-сiтэт, Русю iнстытyт сельскaгaспaдapчaй каапе-paцыi, Русю iнстытyт кaмеpцыйныx ведay.
У дакумешж 1вана Пятpовiчa Генiюшa за-xоУвaеццa студэнцкае пасведчанне Рускага юpыдычнaгa факультэта y Пpaзе, куды ён пас-тyпiy таксама y 1922 г. [4, л. 54]. Здольны бела-pyс стay адным са студэнтау юpыдычнaгa факультэта з моманту яго заснавання. I. Генiюш не aтpымay спецыяльнaсцi юpыстa, бо установу не скончыу. Цяжка цяпеp сцвяpжaць, па якой пpычыне студэнт не ^а^гнуу навучанне далей, бо не xaпaе дaкyментaльныx гiстapычныx ^ынщ. Хутчэй за усё у маладога чалавека не xaпiлa гpошaй на aтpымaнне пpэстыжнaй юpы-дычнай спецыяльнасщ, бо Рyскi юpыдычны факультэт быу ствоpaны як пpывaтнaя вучэбная установа. Плата за навучанне была высокай -60 чэшскix ^он за семестp, там выклaдaлi вяду-чыя пpaфесapы Маскоускага, Пецяpбypгскaгa, Хapкayскaгa, Растоускага, Кiеyскaгa yнiвеpсiтэтay [5, с. 197]. Вщавочна, што увесь свой час Ьан Генiюш пpысвяцiy заняткам на медыцынсюм факультэце Кapлaвaгa yнiвеpсiтэтa.
Вapтa пaдкpэслiць, што су^а^^ц^а I. Ге-нiюшa з pyскaй дыяспapaй было свядомым, бо ^ы запауненш аф^шныгс дакументау ён да-кладна пазначау у гpaфе нацыянальнасць - бела-pyс. Пpaжскi штэлектуальны цэнтp paсiйскaй эмiгpaцыi у мiжвaенны час аказвау значны уплыу на шшыя слaвянскiя дыяспapы.
Студэнт !ван Генiюш бpay актыуны удзел у пал^ычным i гpaмaдскiм жыццi белapyскaй дыяспapы. Значную дапамогу у apгaнiзaцыйнaй paбоце белapyсy аказвала яго жонка. У 1935 г. !ван Пятpовiч пaбpayся шлюбам з Лapысaй Ан-тонаунай Мiклaшэвiч (Лapысaй Генiюш), якая у 1937 г. пpыеxaлa да мужа у Пpaгy. Нягледзячы на легальную ^ацу Iвaнa Пятpовiчa у Пpaзе, сям'я Генiюшay да Дpyгой сусветнай вайны так i не aтpымaлa чэшскага гpaмaдзянствa. I. П. Гешюш пачау сваю кap'еpy у якaсцi дэpмa-тaвенеpолaгa, а пасля ужо стау завадсюм ypaчом. Гешюшы npa^rni у Пpaзе да 1948 г., да моманту ix apыштy i высылю у Савецю Саюз.
Знaчнaя чacткa бeлapycкix cтyдэнтay табы-вaлa aдyкaцыю вa yкpaiнcкix вышэйшыx што-лax Чэxacлaвaкii. Cтyдэнты-бeлapycы вyчылicя вa Укpaiнcкiм вoльным yнiвepciтэцe (cклaдaycя з фiлacoфcкaгa i юpыдычнaгa фaкyльтэтay), Укpaiнcкiм вышэйшым пeдaгaгiчным iнcтытyцe iмя M. Дpaгaмaнaвa ^ey лiтapaтypнa-гicтapычны, мaтэмaтычнa-пpыpoдaзнaУчы i мyзычнa-пeдaгa-пчны фaкyльтэты), Укpaiнcкaй гacпaдapчaй ara-дэмп (y cклaд якoй yвaxoдзiлi экaнoмiкa-кaaпepa-тыуны, aгpapнa-ляcны i iнжынepны фaкyльтэты) i Укpaiнcкiм тэxнiкa-гacпaдapчым iнcтытyцe, яю cтay пacлядoyнiкaм гacпaдapчaй aкaдэмii.
Haвyчaннe вa yкpaiнcкix вышэйшыx шкoлax для бeлapycкix cтyдэнтay y acнoУным 6brno бяcплaтным. Зaняткi пpaвoдзiлicя нa yкpaiнcкaй мoвe вядyчымi пeдaгoгaмi, якiя мeлi cтaж ^a-цы y ay^'phra^ix, paciйcкix, пoльcкix i чэшcкix вышэйшьк нaвyчaльныx ycтaнoвax. Heкaтopыя бeлapycы aтpымoyвaлi aдyкaцыю пapaлeльнa y Кapлaвым yнiвepciтэцe i вa yкpaiнcкaй вышэй-шaй нaвyчaльнaй ycтaнoвe.
Acoбным acпeктaм дacлeдaвaння бeлapyc-кaгa cтyдэнцтвa з'яyляюццa cyвязi эмiгpaнтay з мeтpaпoлiяй. Cклaдaнымi i cyпяpэчлiвымi былi aднociны бoльшacцi бeлapycкix cтyдэнтay-эмiгpaнтay дa БCCР. Пpaгpэciyнaя бeлapycкaя мoлaдзь y Чэxacлaвaкii pэгyляpнa aдcoчвaлa пaдзei y Caвeцкaй Бeлapyci, пa-poзнaмy ycпpы-мaлa i aнaлiзaвaлa ix. Дaклaднa мoжнa cцвяp-джaць, штo aдyкaвaным бeлapycaм зaмeжжa былi вядoмыя iмёны пaэтay, пicьмeннiкay i ву-чoныx БCCР. Acaблiвyю цiкaвacць выклiкaлi вiзiты выбiтныx пpaдcтaУнiкoУ тавую i культу-pы y npa^, пpa штo пicaлa нe толью caвeцкaя пpэca, aлe i пepыядычныя выдaннi Зaxoдняй Бeлapyci i бeлapycкaй эмiгpaцыi.
Aктыyныя кaнтaкты з бeлapycкiмi эмiгpaн-тaмi пaдтpымлiвay i paзвiвay вядoмы мoвaзнaУцa i гicтopык aкaдэмiк Кapcкi Я. Ф. У paмкax дacлe-дaвaнняy бeлapycкaй лiнгвicтыкi, этнaгpaфii i этнaлoгii aкaдэмiк вёу лicтaвaннe з бeлapycкiмi apгaнiзaцыямi y ЗШЛ. Byчoны звяpтaycя y cвaix лicтax дa aмepыкaнcкix бeлapycay з пpocьбaй лiнгвicтычнaгa aнaлiзy для pacпpaцoУкi нaвeй-шaй нapoдaзнaУчaй кapты [б, c. 4]. Iнiцыятывa дacлeдчыкa cyпaлa з пepыядaм aжыyлeння тль тычнaгa жыцця бeлapycкaй дыяcпapы y Злyчa-нык Штaтax, якi нaзipaycя y пaчaткy 1920-x гг.
Miжнapoдныя кaнтaкты aкaдэмiкa былi знaчнa шыpэйшымi. Гaзeтa «^ш Бeлapyca» aпicвaлa cyпpaцoyнiцтвa Я. Ф. Kapœara з бeлa-pycaмi y npase, куды ягo нaкipaвaлa та З'eзд cлaвянcкix этнoгpaфaУ i гeoгpaфaУ ne^p6yp^ cкaя aкaдэмiя нaвyк. У paмкax cвaёй кaмaн-дзipoУкi вyчoны пpaвёy cxoд cтyдэнтay-бeлa-pycay, як дoУжыycя бoльш зa чaтыpы гадзшы, 6o шчыpa зaцiкaвiy yдзeльнiкay. Ha cxoдзe,
iнiцыявaным Я. Ф. Кapcкiм, pacпaвядaлacя npa cтaн кyльтypы i aдyкaцыi y БCCР. Гaзeтны мa-тэpыял пepaдae эмaцыйнae нaпayнeннe cy-cтpэчы, ypaжaннe caмoгa вyчoнaгa i пeдaгoгa Кapcкaгa Я. Ф.: «^удэи^^ тyтэйшымi acтaycя здaвoлeны, дзiвiycя выяyлeнaй нa cxoдзe cьвядoмacьцi ix. Aдыxoдзячы cкaзay: "Пaцeшылi cтapoгa, пaцeшылi!"» [7, c. 4]. Пpывeдзeныя фaкты толью чacткoвa дэмaнcтpyюць шыpoкiя мiжнapoдныя cyвязi Я. Ф. Kap^a^ якi зaймaycя лiнгвicтычнa-этнaгpaфiчным aнaлiзaм i мey cy-cвeтнyю вядoмacць. Byчoнaгa нaкipoУвaлi y пpaцяглыя зaмeжныя кaмaндзipoyкi, npas яюя пaшыpaлicя ягo знaёмcтвы i кaнтaкты з бeлapyc-кiмi эмiгpaнтaмi. Biдaвoчнa, штo aco6a Я. Ф. Kap-cкaгa мeлa пaлiтычнyю вaгy для бeлapycкaгa гpaмaдcтвa, выбiтны мoвaзнaУцa i гicтopык зa-ray^iy pэaльны ayтapытэт у acяpoдкy бeлapyc-кaй iнтэлiгeнцыi зaмeжжa.
Чacткa бeлapycay у Чэxacлaвaкii тaкcaмa цёплa cycтpэлa y npase пepшaгa pэктapa Бeлa-pycкaгa дзяpжayнaгa yнiвepciтэтa Пiчэтy У. I. Bыcтyплeннe pэктapa пepaд бeлapycкiмi сту-дэш^ш дoУжылacя пяць гaдзiн, нa яюм вyчoны дaклaднa aкpэcлiy мэту cвaйгo вiзiтy y Пpaгy: «Я вязу зa мeжы Бeлapycь, пaчay Рэктap - eдy кaзaць a6 Бeлapyci, a6 якoй cвeт тaк мaлa вeдae» [8, c. 2]. Aфiцыйнa пpaдcтayнiк бeлapycкaй ca-вeцкaй вышэйшaй шкoлы нa cxoдзe нaмaгaycя aкpэcлiць плaны нaцыянaльнaгa бyдayнiцтвa y 1927 г., cпpaбaвay пaдключыць бeлapycкyю эмiгpaцыю дa пpaeктay БCCР, aднaк яго paзлiкi былi зaнaдтa aптымicтычнымi. Рэктap БДУ Пiчэтa У. I. пepaдay бeлapycкiм cтyдэнтaм пaд-pyчнiкi i мacтaцкyю лiтapaтypy, штo з удзяч-нacцю былo ycпpынятa эмiгpaнтaмi.
Acoбным фpaгмeнтaм фapмipaвaння бeлa-pycкaй дыяcпapы з'яyляeццa дзeйнacць сту-дэнтay-бeлapycay у Irami, яюя нaбывaлi тaм pэ-лiгiйнyю aдyкaцыю. У Рымe будучыя кcяндзы пpaвoдзiлi pyплiвyю гpaмaдcкyю ^a^, якгя aкaзвaлa уплыу нa нaцыянaльнyю cвядoмacць бeлapycкaгa нapoдa. Бeлapycы вучылюя y ^ыхта-pыянcкiм i Apыeнтaльным yнiвepciтэтax Рымa [9, л. 9]. npa rocra» кcяндзoy-бeлapycaУ pэгyляp-rn пyблiкaвaлi мaтэpыялы acoбныя пepыядычныя выдaннi, нeкaтopыя гaзeты нaвaт мeлi cra^i-яльную pyбpыкy «Бeлapycы y Рымe» (вiлeнcкiя гaзeты «Bielaruskaya Krynica» i «^ын Бeлapyca»).
Будучыя кcяндзы m мiжнapoдным yзpoУнi выcтyпaлi з дaклaдaмi пpa cвoй нapoд. Aднoй з нaйбoльш знaчныx apгaнiзaцый бeлapycкaй мo-лaдзi y 1920-я гaды CTana Aб'яднaннe бeлapyc-кix cтyдэнцкix apгaнiзaцый (AБCA), якoe дa-cтaткoвa xyraa выйшлa нa мiжнapoдны yзpoвeнь. Cяpoд зacнaвaльнiкay Aб'яднaння бeлapyc-ríx cтyдэнцкix apгaнiзaцый 6ЫЛ! пpaдcтayнiкi cтyдэнцтвa frami [10, л. 2]. Цэнтpaльны opгaн
аргашзацып знаходз^ся у Празе, аб'яднанне развiвала мiжнародныя кантакты са студэнтамi ЗША, Францып, Германii, Латвii, Лiтвы. Нягле-дзячы на тое, что беларусау у Рыме было мала (каля дзесящ чалавек), яны адрознiвалiся у перыяд станаулення АБСА асаблiвай матывава-насцю у сваёй арганiзацыйнай рабоце, актыунай грамадскай пазiцыяй. Найбольш здольным бела-рускiм студэнтам у Рыме быу Ст. Хлакоусю, пра поспехi якога нават шсала прэса Ватыкана.
Беларусюя ксяндзы у Iталii актыуна супра-цоунiчалi з беларускай каталiцкай моладдзю Чэхаславакii. Каталiцкае студэнцтва у Празе узначальвау Ф. Грыцкевiч. Беларусы пэуны час абмяркоувалi праект стварэння адмысловага часопiса для каталiцкага студэнцтва замежжа. Каталщкая студэнцкая моладзь мела сталыя кантакты з Югаслаускай каталiцкай лтай i хар-вацкiмi каталiкамi.
Важнай старонкай рэлiгiйнай гiсторыi беларускай дыяспары сталi узаемаадносiны беларусау у Рыме i Папы Рымскага Пiя XI (Р1ш XI). У гады пантыфшату Пiя XI была устаноулена дзяржава Ватыкан, яго уплыу на развiццё мiжнародных адносiн у мiжваенны час спе-цыялiсты ацэньваюць дастаткова высока.
Цiкавымi гiстарычнымi фрагмешаш былi iнiцыятывы беларускiх студэнтау у Ггалп. У 1924 г. беларусюя ксяндзы у Рыме пры падтрымцы нямецкага пасольства у Ватыкане выступш з прапановай адкрыць беларускую духоуную семiнарыю [11, с. 1]. Гэта была щэя арганiзаваць нацыянальную навучальную уста-нову, якая б рыхтавала духавенства для бела-рускiх католiкау. У асяродку беларускай дыяспары у мiжваенны перыяд рэгулярна уздымала-ся пытанне адкрыцця беларускай вышэйшай навучальнай установы за мяжой. У вынiку дыс-кусiй беларуская семiнарыя у Рыме так i не была створана. Польсюя ксяндзы выказалi свой афщыйны пратэст, што спынiла аргашзацый-ную працу. Нягледзячы на прынцыповую пазь цыю палякау, беларускае пытанне зацiкавала Папу, да яго зноу вярнулiся у 1926 г. Да Папы Рымскага П1я XI на прыём, дзе абмяркоУвалiся праблемы беларусюх каталiкоу, былi запроша-ны беларусюя студэнты.
Беларускiя ксяндзы у 1талп актыуна разв> валi кантакты з каталщюм цэнтрам у Злучаных Штатах Амерыю, дзе прадстаунiкi касцёла так-сама прымалi актыуны удзел у палтганым жыццi дыяспары. Адной з важных шщыятыу беларускiх эмiгрантау у ЗША стала щэя ства-рэння касцёла у Чыкага спецыяльна для ка-талшоу-беларусау. Праект рэалiзаваць не змаг-ль Падобныя рэлiгiйныя iнiцыятывы сведчаць аб тым, што беларускiя эмiгранты спадзявалюя вылучыцца з лiку каталiкоу-палякаУ, абаранялi
сваю этнiчную самасвядомасць ад уплывау больш колькаснай польскай дыяспары.
Чарговым еурапейсюм центрам студэнцкага руху беларусау замежжа стала Гермашя. Найбольш важным юрункам дзейнасцi беларускiх эмшрантау у Германii была работа па легалiза-цыi дзеячоу эмiграцыi у розных краiнах свету. Нямецкiя марсюя парты нярэдка станавiлiся транспартным вузлом для падарожжа бела-русау у ЗША, Аргенцшу i Канаду. Найбольш актыуная частка беларускай эмiграцыi у Гер-манii пражывала менавiта у Берлiне. Беларускiя палiтычныя арганiзацыi намагалюя выкарыстоу-ваць магчымасцi беларусау у Берлше для дапа-могi у час падарожжа моладзi на вучобу у Чэхаславакiю. Звыклым маршрутам будучых студэнтау у Прагу з тэрыторын Заходняй Бела-русi было падарожжа праз Коуна i Берлiн.
Асноуная частка беларускiх эмiгрантау набывала адукацыю у вышэйшых навучальных установах Берлша. Найбольшай папулярнасцю у студэнтау-замежнiкау карысталюя Берлiнскi унiверсiтэт, Лесагаспадарчая вышэйшая школа i Гандлёвая вышэйшая школа у Берлiне.
У манаграфii украiнскага эмшранта С. На-рыжнага «Украiнская эм^ацыя, Культурная праца украiнскай эмiграцыi памiж сусветнымi войнами падкрэслiваецца, што беларуская моладзь у Германп актыуна супрацоушчала з грузiнскiмi i украiнскiмi студэнтамi [12, с. 88]. Эм^рашаш стваралiся фонды дапамогi i камготы, якiя размяркоУвалi памiж лепшымi студэнтамi матэрыяльныя сродкi, дапамагалi вопраткай i прадуктамi. Неабходна падкрэс-лiць, што становшча студэнцтва у Германii пасля Першай сусветнай вайны было нялёгюм, матэрыяльная дапамога мела абмежаваны i нерэгулярны характар.
З 1932 г. у Берлше актыуную грамадскую працу разгарнуу Саюз беларускiх студэнтау у Германп. На старонках беларускамоунай прэсы у артыкуле пра дзейнасць саюза былi апублiкаваны прозвiшчы актывiстау аргагазацып: «У склад ура-ду яго увайшлк Анатоль Шкутка - старшыня, Мiхась Маскалiк - сэкрэтар, Алесь Крыт -скарбшк, Расьцiслау Каплшсю - вольны сябра i Андрэй БяроУскi - пачэсны сябра» [13, с. 6]. Саюз беларусюх студэнтау у Германп быу уключаны у мiжнародныя праекты, арганiзацыя стала членам Цэнтральнага саюза замежных студэнтау у Германп.
Асобныя беларусы набывалi вышэйшую адукацыю ва унiверсiтэтах ЗША, аднак коль-касць беларускiх студэнтау у Злучаных Штатах Амерыю была нязначнай. Для супольнасцi замежжа паступленне беларусау у амерыканскiя наву-чальныя установы з'яулялася важнай падзеяй, пра якую нават размяшчалi iнфармацыю у прэсе.
Haпpыклaд, у г^вд «Змaгaннe» зa 25 лicтaпaдa 1923 г. aпyблiкaвaны apтыкyл «Бeлapyc здaбы-вae вышэйшую нaвyкy», у яюм pacпaвядaeццa пpa пocпex бeлapycкaгa эмiгpaнтa Я. Чapaпyкa, яю быу зaлiчaны нa юpыдычны фaкyльтэт Чы-кaгcкaгa yнiвepciтэтa. З мaтэpыялy cтaнoвiццa зpaзyмeлa, штo нa пepcпeктыyнaгa бeлapycкaгa cтyдэнтa paзлiчвaлa ycя нaцыянaльнaя дыяcпapa y Чы^га, у apтыкyлe пaдкpэcлiвaeццa: «npas 3 гaды мяйcцoвaя бeлapycкaя кaлёнiя бyдзe мeць yжo cвaйгo фexoвaгa бeлapycкaгa aмэpы-кaнcкaгa aдвaкaтa» [14, c. 4]. Гaзeтны мaтэpыял зaкaнчвaeццa cлoвaмi cпaдзявaння, штo яшчэ нeкaлькi бeлapycay змoгyць пacтyпiць у aмepы-кaнcкiя yнiвepciтэты.
Acнoyнaя мaca пpaдcтayнiкoy бeлapycкaй дыяcпapы y ЗШЛ бы^га экaнaмiчнымi эмiгpaнтaмi. Haцыянaльнaй cyпoльнacцi y Злyчaныx Штaтax пaтpэбнa былo paзвiвaць кaдpы iнтэлiгeнцыi, npa штo pэгyляpнa пyблiкaвaлi мaтэpыялы caмi эмiгpaнты. Пpaблeмaмi для пaвeлiчэння кoлькacцi бeлapycкix cтyдэнтay у Aмepыцы cтaлa выcoкaя плaтa зa нaвyчaннe i нeдacтaткoвы aдyкaцыйны Узpoвeнь бoльшacцi бeлapycкix эмiгpaнтay.
Рaзaм з тым у дpyгoй пaлoвe 1920-x гг. icнaвaлi acoбныя пpaгpaмы пaдтpымкi мoлaдзi для нaвyчaння y ЗШA, aлe ix былo вeльмi мaлa. Ha cтapoнкax гaзeты «Cялянcкaя нiвa» зa 1927 г. cycтpaкaeццa мaтэpыял пaд нaзвaй «Дa вeдaмa бeлapycкaй вyчнёycкaй i cтyдэнцкaй мo-лaдзi», у яюм пaдкpэcлiвaeццa: «Ё^ць мaгчы-мacьць пaexaць нa швую y Aмэpыкaнcкiя cяpэднiя i вышэйшыя шкoлы для xлaпцoy. Mo-лaдзь нaшa бyдзe пpынятa нa royrne уфы-мaньнe» [15, c. 3]. A6^a для бeлapycкaй мoлaдзi y гaзeтy былa зpoблeнa Biлeнcкiм aддзe-лaм Бeлapycкaгa iнcтытyтa гacпaдapкi i культу-pы, iнфapмaцыя пayтapaлacя нeкaлькi pasoy у poзныx нyмapax ^erai «Cялянcкaя нiвa» (№ 37, 38 зa 1927 г.). З apтыкyлa вынiкae, штo для нaвyчaння y cяpэдняй шкoлe ЗШ^ бeлapycкiм ютатам нeaбxoднa былo мeць пэуны yзpoвeнь aдyкaцыi: 4 клacы гiмнaзii щ 7 клacay пaчaткo-вaй штолы, a для зaлiчэння y студэнты пaтpэб-нa былo здaць выпу^ным экзaмeны, яюя y Пoльшчы мeлi нaзвy «мaтypa». У гaзeтным мaтэpыялe пepaлiчвaycя cпic дaкyмeнтay для Удзeлy y кoнкypce. Тыпoвы для эмiгpaцыi y ЗШ^ пepaлiк дaкyмeнтay быу дacтaткoвa дoУгi i cклaдaны y пaдpыxтoУцы: зaявa, бiягpaфiя, мeтpыкa, пacвeдчaннe a6 aдyкaцыi, пacвeдчaннe a6 cra^ здapoyя, пacвeдчaннe a6 мapaльнacцi, якoe нeaбxoднa былo пaдпicaць y cвятapa щ y aфiцыйнaй гpaмaдcкaй ycтaнoвe.
Cклaдaнa paзвaжaць пpa пocпexi aдyкa-цыйнaй пpaгpaмы y ЗШA, якую пpaпaнoУвaУ Бeлapycкi iнcтытyт гacпaдapкi i кyльтypы, 6o нe xaпae гicтapычныx кpынiц. Дзeйнacць бeлapyc-
кaй дыяcпapы y ЗШ^ y кaнцы 1920-x гг. гyбляe cвaю дынaмiкy, што мoжнa пaтлyмaчыць нacтyпcтвaмi cycвeтнaгa экaнaмiчнaгa кpызicy i эмiгpaцыйнымi квoтaмi, яюя мeлi aфiцыйнyю зaкaнaдayчyю 6aay.
Як yжo aдзнaчaлacя, бeлapycкiмi эмiгpaн-тaмi aктыyнa aбмяpкoУвaлacя пытaннe aдкpыц-ця нaцыянaльнaй нaвyчaльнaй ycтaнoвы зa мя-жoй. Ha cтapoнкax пpэcы дacтaткoвa эмa-цыйныя, з пэуным энтyзiaзмaм пaдoбныя дыгс-Rycii пpaвoдзiлicя y 1920-я гг. A^oy^rn нaдзei бeлapycay зaмeжжa 6ыл! звязaны з пpaeктaм aдкpыцця Бeлapycкaгa нapoднaгa yнiвepciтэтa y Koyrn i Бeлapycкaгa нacтayнiцкaгa тстыи-ута y Пpaзe. Ha вялЫ жaль, пepaлiчaныя аду^-цыйныя пpaeкты ж 6ыл! pэaлiзaвaны. Hacraym^ ю iнcтытyт у Пpaзe aдкpыць нe змaглi, 6o нe xaпiлa квaлiфiкaвaныx выклaдчыцкix кaдpay i фiнaнcaвaй пaдтpымкi. Бeлapycкi нapoдны ^^ep-ciтэт у Лiтвe, яю пpaцaвay пад кipayнiцrвaм Бeлa-pycкaгa кyльтypнa-acвeтнiцкaгa тaвapыcтвa, npa-вoдзiy дaдaткoвыя зaняткi тoлькi y выглядзe та-poткaтэpмiнoвыx кypcay для дapocлыx. Уcтaнoвa нe дaвaлa cвaiм cлyxaчaм вышэйшaй aдyкaцыi.
Знaчнымi пaлiтычнымi цэнтpaмi бeлapycкaй дыяcпapы y мiжвaeнны пepыяд cтaлi Лiтвa i Лaтвiя. Рaзвiццё бeлapycкaй нaцыянaльнaй cicтэмы aдyкaцыi y Лaтвii пaчaлocя з apгaнiзa-цып кypcay для нacтayнiкay у Дзвшоту. Ha-цыянaльныя шкoлы i гiмнaзii cпpыялi paзвiццю кyльтypнa-acвeтнiцкaй paбoты cяpoд бeлapyc-кaгa нaceльнiцтвa y Лaтвii, якoe кaмпaктнa пpaжывaлa y пpaвiнцыi Лaтгaлiя.
Acнoyнaя чacткa бeлapycкaй мoлaдзi y Лiтвe нaбывaлa вышэйшую aдyкaцыю y Koвeнcкiм yнiвepciтэцe. Bapтa пaдкpэcлiць, штo yнiвepci-тэцкaя бiблiятэкa (якую yзнaчaльвay Baцлay Бipжышкa) мeлa бaгaтyю кaлeкцыю бeлapycкix кшг, пaдpыxтaвaнyю дa дpyкy Бeлapycкiм вы-дaвeцтвaм у Лiтвe [1б, c. 191]. У 1937 г. бoльш зa 15 000 экзэмпляpay бeлapycкix выдaнняy бы-лo пepaдaдзeнa cтyдэнтaм-бeлapycaм Koвeнcкa-га yнiвepciтэтa.
Зaключэнне. Тaкiм чынaм, эмiгpaнцкi acя-poдaк paзвiвay iнтэлeктyaльны ттэнцыял бeлa-pycкaй нaцыi з л!ку тыx uco6, яюя xaцeлi здaбыць aдyкaцыю, aлe 6ыл! aбмeжaвaны y ^a-вax пa нaцыянaльнaй пpыкмeцe y Дpyгoй Рэчы Пacпaлiтaй. Уплывoвыя cтyдэнцкiя acяpoдкi бe-лapycкaй дыяcпapы 6ыл! cтвopaны y Чэxacлa-вaкii, Iтaлii, Гepмaнii, ЗШ^, Лiтвe, Лaтвii. Ap-гaнiзaцыi бeлapycкaй мoлaдзi вызнaчaлicя зшч-ным кyльтypным пaтэнцыялaм для нaцыянaльнaй дыяcпapы, выcoкaй iнiцыятыyнacцю y ^ы-мaючым гpaмaдcтвe, шыpoкiмi мiжнapoднымi кaнтaктaмi. Moлaдзь зaмeжжa былa нaкipaвaнa нa мiжкyльтypны дыялoг, aктыyнa Удзeльнiчaлa y мiжнapoдныx apгaнiзaцыяx i ^aercrax.
Л^аратура
1. Доля матурыстых // Сялянская шва. 1927. № 40. С. 1.
2. ЦНБ iмя Я. Коласа НАНБ. Ф. 31. Воп. 1. Адз. зах. 967. Арк. 92.
3. Прывгганьне з Прап // Беларуси Звон. 1922. № 13. С. 3.
4. цНб iмя Я. Коласа НАНБ. Ф. 31. Воп. 1. Адз. зах. 967. Арк. 54-55.
5. Сабенникова И. В. Российская эмиграция (1917-1939): сравнительно-типологическое исследование. Тверь: Золотая буква, 2002. 431 с.
6. Акад. А. Карсю i амэрыкансюя беларусы // Змаганьне. 1924. № 7. С. 4.
7. Студэнт. Беларусы у Чэхи // Сын Беларуса. 1924. № 10. С. 4.
8. Hryskiewic F. Z prycyny byccia й Prazie Rektara Mienskaha Uniwersytetu, praf. Picety / F. Hryskiewic // Bielaruskaja Krynica. 1927. № 29. S. 1-2.
9. БДАМЛМ. Ф. 3. Воп. 1. Спр. 184. Арк. 9.
10. НАРБ. Ф. 459. Воп. 1. Спр. 5. Арк. 2.
11. Беларуская духоуная семшарыя у Рыме // Сын Беларуса. 1924 г. № 35. С. 1.
12. Нарiжний С. Украшська ем^ащя. Культурна праця украшсько! емшраци мiж двома св™-вими вiйнами. Прага: Музе! вiзвольноl боротьби Укра1ни, 1942. 372 с.
13. Студэнцкая аргашзацыя // Родны край. 1933. № 15. С. 6.
14. Беларус здабывае вышэйшую навуку // Змаганьне. 1923. № 9. С. 4.
15. Беларуси 1нстытут Гаспадаркi i Культуры. Да ведама беларускай вучнёускай i студэнскай моладзi // Сялянская шва. 1927 г. № 37. С. 3.
16. Ушверсытэцкая бiблiотэка у Коуне // Калосьсе. 1935. Кн. 3. С. 191.
References
1. Fate of graduates. Syalyanskaya niva [The Rural Field], 1927, no. 31, p. 3 (In Belarusian).
2. Yakub Kolas Central Scientific Library of NASB. Fund 31. I. 1. F. 967. L. 92.
3. Greeting from Prague. Belaruski Zvon [The Belarusian Ring], 1922, no. 13, p. 3 (In Belarusian).
4. Yakub Kolas Central Scientific Library of NASB. Fund 31. I. 1. F. 967. L. 54-55.
5. Sabennikova I. V. Rossiyskaya emigratsiya (1917-1939): sravnitel 'no-tipologicheskoye issledovaniye [Russian emigration (1917-1939): the comparative and typological research]. Tver, Zolotaya bukva Publ., 2002.431 p.
6. Academician A. Karsky and American Belarusians. Zmagan'ne [The Struggle], 1924, no. 7, p. 4. (In Belarusian).
7. Student. Belarusian in Czech. Syn Belarusa [The Son of Belarusian], 1924, no. 10, p. 4 (In Belarusian).
8. Hryshkevish F. By the visit of rector of the Minsk University professor Picheta to Prague. Belaruskaya krynitsa [The Belarusian Source], 1927, no. 29, pp. 1-2 (In Belarusian).
9. BSAMLA. Fund 3. I. 1. F. 184. L. 9.
10. NARB. Fund 459. I. 1. F. 5. L. 2.
11. The Belarusian theological seminary in Rome. Syn Belarusa [The Son of Belarusian], 1924, no. 35, p. 1 (In Belarusian).
12. Narizhny S. Ukrayin'ska emigratsiya. Kul'turna pratsya ukrayin'skoyi emigratsiyi mizh dvoma svitovymy viynamy [Ukrainian emigration. Cultural work of the Ukrainian emigration between two World wars]. Prague, Muzeyi wizvolnoyi borot'by Ukrayiny Publ., 1942. 372 p.
13. Student's organization. Rodnyiy Kray [The Native Land], 1933, no. 15, p. 6 (In Belarusian).
14. The Belarusian gets higher education. Zmagan'ne [The Struggle], 1923, no. 9, p. 4 (In Belarusian).
15. The Belarusian Institute of Economy and Culture. For the Belarusian pupils and student's youth. Syalyanskaya niva [The Rural Field], 1927, no. 31, p. 3 (In Belarusian).
16. University library in Kovno. Kalos'se [Ears], 1935, book. 3, p. 191 (In Belarusian).
1нфармацыя пра аутара
Коваль Вольга Уладзiмiрауна - кандыдат пстарычных навук, старшы выкладчык кафедры псторьп Беларус i пал^алогп. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсггэт (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: koval@belstu.by
Information about the author
Koval Volha Uladzimirauna - PhD (History), Senior Lecturer, the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., Minsk, Republic of Belarus). E-mail: koval@belstu.by
Паступгу 14.03.2019
