CC BY
60Труды БГТУ, 2016, № 5, с. 43-45
43
УДК 821.161.3«1920/1930»
I. У. Каляда
Беларускi дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
БЕЛАРУСК1 К1НЕМАТОГРАФ: ЗАРАДЖЭННЕ I ПЕРШЫЯ ЭТАПЫ СТАНАУЛЕННЯ (1920-1930-Я ГГ.)
1920-я гг. у нашай краше адзначаны правядзеннем палиыш беларуазацып, у рэчышчы ажыццяулення якой была звернута увага на стварэнне свайго нацыянальнага кшематографа. У артыкуле разглядаецца пытанне аб тым, як зараджалася беларускае шно, як1я праблемы узнь кал1, як вырашалюя, чаму был1 прысвечаны першыя беларусск1я к1настужк1. Звяртаецца увага на тэматыку першых беларусшх мастацшх фшьмау. Разглядаюцца сродк1 i метады прапаганды творау кiнематографа сярод насельнщтва.
Ключавыя словы: нацыянальная культура, палггыка беларусiзацыi, нацыянальны кинематограф, мастацш фiльм, беларускае кiно, прапаганда.
I. V. Koleda
Belarusian State Technological University
BELARUSIAN CINEMA: THE BIRTH AND EARLY STAGES OF DEVELOPMENT
(1920-1930'S)
1920's in our country marked belorussizatsii conduct policy, in line with the implementation of which has been paid attention to the creation of the national cinema. The article deals with the question of how the Belarusian cinema was conceived, what problems occur, how to decide what the first Belarusian movies were dedicated. Attention is drawn to the theme of the first Belarusian feature films. The article consider ways and means of propaganda cinema works among the population.
Key words: national culture, Belarusization policy, the national film, feature film, the Belarusian cinema, propaganda.
Уводзшы. 1920-я гг. у псторыю Беларус yвайшлi як перыяд адраджэння, росквпу белару-скай культуры i мовы. Па сутнасщ, ушкальнай з'явай гэтага часу стала пал^ыка беларуазацьп, праграма якой уключала перавод на беларускую мову справаводства партыйнага, дзяржаунага, прафсаюзнага i кааператыунага апаратау, вылу-чэнне беларусау на партыйную, савецкую, праф-саюзную i грамадскую работу, аргашзацыю школ, сярэдшх i вышэйшых навучальных устаноу з вы-кладаннем на беларускай мове, развщцё белару-скай лгаратуры, навукова-даследчай працы па усебаковым вывучэнш Беларусi, пашырэнне бе-ларускага друку. Разгортвалася дзейнасць куль-турна-асветных устаноу. Усё большая увага удзя-лялася прапагандзе сярод насельнiцтва творау кiнамастацтва.
Асноуная частка. На Беларусi да 1920-х гг. юнавытворчасщ не было. Першыя дакументаль-ныя кiназдымкi былi зроблены аператарам>кша-хранiкёрамi Петраграда i Масквы. 1снавау таксама пракат замежных кшастужак нямога кiно.
Пасля Кастрычнiка 1917 г. кшавытворчасць паступова пераходзiла да дзяржавы. Так, у 1922 г. было створана Упрауленне па справах кшемата-графii - «Кiнорэсбел» (Юно Рэспублiкi Беларусь) (тут трэба зауважыць, што ужо праз год яно было распушчана, таму што не мела трывалай матэры-яльнай базы, а усю яе маёмасць i адмшстрацыйна-
гаспадрчыя функцыi перадалi Мiнскаму гарадско-му аддзелу народнай адукацыi).
Новая аргашзацыя - Беларускае пралеткiно -пачала сваё iснаванне у маi 1924 г. Аднак i для яе мнопя праблемы, звязаныя з вытворчасцю кiно, аказалiся невырашальнымг Таму у снежнi 1924 г. быу прыняты дэкрэт СНК БССР аб утварэнш пры Наркаме асветы Дзяржаунага упраулення па справах кiнематаграфii i фатаграфи (Белдзяржкiно), якое у хуткiм часе атрымала права на манаполiю кшапракату у межах рэспублiкi. Вытворчая дзейнасць Белдзяржкшо пачынаецца з 1926 г., кат быу створаны першы мастацкi фiльм «Лясная быль», прысвечаны барацьбе беларусюх пар-тызан у 1920-я гг. (пастаулены па аповесщ тсь-меннiка М. Чарота «Свшапас», сааутарам з'яу-ляуся рэжысёр Ю. Тарыч). За даволi кароткi час свайго юнавання гэтая маладая аргашзацыя не толью стварыла кiно у гарадах i надала яму ад-паведныя формы, але i пачала дзейтчаць на вёсцы, дзе працават юнаперасоуи. У 1920-х гг. 25 першых кшамехашкау, выпускнiкоУ спецы-яльных курсау, выехалi у аддаленыя вёсю з та-кiмi кiнаперасоУкамi.
Для таго каб прасунуць кiно на вёску, упрауленне Белдзяржкiно стварыла спецыяльны аддзел «Кiно - вёсцы», да працы у якiм былi прыцяг-нуты не толькi кшауправы, але i акруговыя вы-канкамы, Наркамзем i кааператывы.
44
Àeëapycêi KrneMaTorpaô: зapaAжэннe i пepшыя этaпы cтaнayлeння (1920-1930-я гг.)
Тpэбa адзначыць, што пеpшaпaчaтковa бела-pycкaя кiнacтyдыя была cтвоpaнa i пpaцaвaлa y Ленiнгpaдзе, тaмy што y Белapyci не знайшло-ся мaтэpыяльнaй базы i кaдpay кiнapaботнiкay для пpaвядзення здымак. У далейшым была rapa-ведзена y Miнcк. Хyткa на новай кiнacтyдыi, якая aтpымaлa назву «Савецкая Белapycь» (1928 г.), пачалюя paботы па cтвapэнню новых мастацюх фшьмау. Кiнaвытвоpчacць y кpaiне пачалася з кiнaxpонiкi. Пеpшыя кiнaздымкi адбылюя 1 мая 1925 г. y Мшску - гэта былi дэмaнcтpaцыя npa-цоуных, ваенны пapaд, нapодныя гyляннi (над пеpшымi xpaнiкaльнa-дaкyментaльнымi фiльмaмi ^а^вау aпеpaтap М. Лявонцьеу).
Таюя cтyжкi, як «Такая наша Белapycь», «За-ваяваная зямля», «З багны балот», «Белapycкaя вёска», пaкaзaлi маляушчыя мяcцiны, ^овдв^ тага белapyca, яю змагаецца за лепшyю долю.
Разам з тым адзначым, што npbi значным paз-вiццi дaкyментaльнaгa юно у 1920-я гг., яно не змагло выйсщ на усесаюзны э^ан нi з адным документальным цi нaвyковa-пaпyляpным фiльмaм.
Пеpшыя белapycкiя мacтaцкiя фiльмы па сваёй тэматыцы падзялялюя на фшьмы, пpыcвечaныя грамадзянскай вайне («Лясная быль» (1926), «Xвоi гамоняць»), гicтоpыкa-pэвaлюцыйным падзеям («Кастусь Калшоусю» (1928)), бapaцьбе у Заход-няй Белapyci («Да зауфа» (1929)), мipнaмy будау-тцгву («У вялiкiм гоpaдзе» (1928), «Песня вясны» (1929)). Так, у сваёй Em^apuj^ «Да зау^а» Ю. Тapыч на пpыклaдзе жыцця вучняу Пеpшaй белapycкaй гiмнaзii у Заходняй Белpyci паказау складаную ^аблему таго часу - жыццё бела-pycay у Заходняй Белapyci, ix жаданне аб'яднацца у aдзiнyю дзяpжaвy, якая была paзapвaнa Рыж-сюм дaгaвоpaм 1921 г.
Звяpтaлicя белapycкiя мaйcтpы кiно i да ri-cтоpыi свайго нapодa. У 1928 г. выходзщь у npa-кат кшастужка «Кастусь КaлiноУcкi» (pэжыcёp У. Гapдзiн), дзе кipayнiк паустання паказаны як paмaнтычны пеpcaнaж aвaнтypнa-кpымiнaльнaй гicтоpыi. Фiльм кapыcтaycя поспехам у гледача, хаця ayтapaм i не удалося паказаць сацыяльныя пpычыны паустання, pолю КaлiноУcкaгa як ва-жака, са^аудную кapцiнy жыцця нapодa.
У 1930 г. выйшла на экpaн пеpшaя paботa ма-ладога белapycкaгa pэжыcёpa У. У. Коpш-Сaблiнa «У агш нapоджaнaя», пpыcвечaнaя 10-годдзю Са-вецкай Белapyci, дзе у вобpaзнa-метaфapычнaй фоpме былi aдлюcтpaвaны гicтapычныя пaдзеi малага белapycкaгa нapодa, яю дapэмнa стагод-дзямi шукау пaпapaць-кветкy, cцвяpджaлacя, што Савецкая Белapycь, нapоджaнaя у агш pэвaлюцыi, стала ciмвaлaм кветкi шчасця.
Важным этапам у paзвiццi белapycкaгa кша-мастацтва з'явiycя пеpaxод да гукавога кшо, што значна пашьфала яго мaгчымacцi. У жтуш 1929 г. на кшастудын Белдзяpжкiно была ^ropam спе-
цыяльная гукавая лaбapaтоpыя, якая займалася кaнcтpyявaннем гyкaзaпicвaючaй aпapaтypы.
Пеpшaя гукавая кiнaпpaгpaмa «Пеpaвapот» была ^ropam Ю. Тapычaм у 1930 г. Яна скла-далася з пpaмовы cтapшынi Сayнapкaмa БССР М. Галадзеда, кaнцэpтныx нyмapоУ у выкананш белapycкix apтыcтay i iнш. Дэмансфавалася npa-гpaмa у пеpшым гукавым кiнaтэaтpы pэcпyблiкi «Чыфвоная зоpкa» у Мшску i выкшкала вялiкyю щкавасць у гледачоу.
У кiнaкaмедыяx У. Коpш-Сaблiнa «Шукаль-нiкi шчасця» (1936) i «Маё каханне» (1940) загу-чала музыка I. Дунаеускага.
Разам з тым пасля cтвapэння на Белapyci гукавога кiно узшкла пытанне яго мовы. З гэтай нагоды Белдзяpжкiно пacтaвiлa пеpaд Саюзкшо пытанне аб неaбxоднacцi дэмaнcтpaцыi кшафшь-мау на белapycкaй мове i мовах шшых нацыя-нальнасцяу. Было таксама ^опа^вана выпу-скаць rap^mi на pycкaй i белapyкaй мовах з тым, каб зpaбiць магчымай ix дэмансфацыю у iншыx pэгiёнax кpaiны. Аднак Сaюзкiно pэкaмендaвay craapa^ кiнaфiльмы «толью на pycкaй мове» [1].
У дачыненш да мастацкага кшо ^аблема нацыянальнага i iнтэpнaцыянaльнaгa у белapy-скай кyльтypы набывала acaблiвaе значэнне, таму што яно, пa-пеpшaе, aдpaзy стала выxодзiць на шыфокую ayдытоpыю, а значыць, уплываць не толькi на мастацкае, але i на нацыянальнае paз-вщцё асобы, а пa-дpyгое, у значнай ступеш а^ы-вала кapэннaе насельнщтва Белapyci ад духоу-най спадчыны, таму што многiя кiнaфiльмы вы-xодзiлi на экpaны без дyблipaвaння на белapy-скую мову i былi пpыcвечaны pозным пpaблемaм гicтоpыi i кyльтypы iншыx нapодay.
Пеpшым з такой нагоды зaбiy тpывогy шсь-меннiк М. Зapэцкi. Яго apтыкyл у газеце «Савецкая Белapycь» «Два экзамены. Да пытання аб тэат-paльнaй кpытыцы» (18 студзеня 1928 г.) i «Чым по^ажае нам Дзяpжкiно. Да кpытыкi тэматычнага плана» (2 i 3 лютапала 1928 г.) пaкaзвaлi, яюм шляхам iшоУ на Белapycь гэты адносна новы для яе вщ мастацтва. М. Зapэцкi пеpacцяpaгay ад œpa-зумных тут запазычанняу з любых кyльтyp, у тым лшу i pycкaй, i лiчыy, што усё лепшае у белapy-cкiм кiно пaвiннa «apгaнiчнa выpacтaць з глебы нашай белapycкaй кyльтypы» [2, с. 204].
Адзначым таксама наступнае: кaлi у 1920-я гг. у белapycкiм кiно дaмiнaвaлa тэма Касфычнщ-кай pэвaлюцыi, то у 1930-я гг. у многix фшьмах побач з галоуным геpоем aбaвязковымi rapca-нaжaмi становяцца «воpaгi нapодa», дывеpcaнты, шпiёны. Паступова геpоiкa-paмaнтычнaя натхнё-насць змяняецца aфiцыйнaй пapaднacцю i nparn-гандай, дзе цэнтpaльным геpоем cтaновiццa ка-мicap («Пеpшы узвод» (pэжыcёp У. Коpш-Сaблiн, 1933), «Балтыйцы» (pэжыcёp А. Фaйнцымеp, 1938), «Адзшаццатае лшеня» (pэжыcёp Ю. Тapыч, 1938)).
I. У. Каляда
45
У 1920-х гг. у рабоце беларусюх кшематагра-фютау мелюя значныя недахопы. Аддаленасць Ki-нафабрыК ад Беларус уплывала на распрацоуку нацыянальнай тэматыю, падрыхтоуцы нацыяналь-ных кадрау.
Тым не менш тут плённа працавал рэ-жысёры Ю. Тарыч, У. Гардзш, У. Корш-Саблш, група аператарау. На пачатку творчай дзейнасщ кiнастудыi працавал i мнопя вядомыя майстры савецкага кiно: кампазгары I. Дунаеусю, А. Ту-
ранкоу, акцёры Л. Кмiт, М. Чаркасау, М. ^ма-нау i шш.
Заключэнне. Беларускае кiно з'яулялася i з'яуляецца летапiсам гiсторыi свайго народа, бо у дакументальных i мастацюх стужках захавала экранную спадчыну (вобразы, твары, постацi ri-старычных асоб, важныя моманты гiстарычных падзей). Кшематограф як частка мастацкай культуры народа адлюстроувау у сваiм развщщ усе складанасцi гiстарычнага лёсу Беларусь
Л^аратура
1. НАРБ. Ф. 4. Воп. 21. Спр. 322. Арк. 34.
2. Лыч Л. Беларуазацыя 20-х гадоу // Маладосць. 1995. № 11. С. 187-211.
3. Альшэуская С. I., Касовiч В. Ф., Шульга Л. А. Нацыянальна-дзяржаунае будаунiцтва на Бела-русi (1917-1927 гг.). Мшск: БДУ, 2000. 240 с.
4. Беларуазацыя: 1920-я гады: Дакументы i матэрыялы / пад агул. рэд. Р. Платонава, У. Коршака. Мiнск: БДУ, 2001. 270 с.
5. Практычнае вырашэнне нацыянальнага пытання у БССР. У 2 ч. Ч. 1. Беларушзацыя. Мшск: Выд-ва Нацкамiсii ЦВК БССР, 1928. 152 с.
References
1. NARB. Fund 4. I. 21. F. 322. L. 34.
2. Lych L. Belarusizatsyya 20's. Maladosts ' [Maladosts'], 1995, no. 11, pp. 187-211 (In Belarusian).
3. Al'sheuskaya S. I., Kasovich V. F., Shul'ga L. A. Natsyyanal'na-dzyarzhaunaye budaunitstva na Belarusi (1917-1927gady) [Nation-building in Belarus (1917-1927)]. Minsk, BDU Publ., 2000. 240 p.
4. Belarusizatsyya: 1920-ya gady: Dakumenty i materyyaly [Belarusizatsyya: 1920's: Dokuments and materials]. Minsk, BDU Publ., 2001. 270 p.
5. Praktychnaye vyrashenne natsyyanal'naga pytannya u BSSR. U 2 chastkakh. Chastka 1: Belarusizatsyya [The practical solution of the national question in BSSR. In 2 parts, part 1: Belarusizatsyya]. Minsk, Vyda-vetstvaNatskamisii TsVK BSSR Publ., 1928. 152 p. "
1нфармацыя пра аутара
Каляда 1на Уладзiмiрауна - кандыдат пстарычных навук, дацэнт, дацэнт кафедры псторьп Бе-ларус i пашталоги. Беларускi дзяржауны тэхналагiчны унiверсiтэт (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь).
Information about the author
Koleda Inna Vladimirovna - PhD (History), Аssistant Professor, Assistant Professor, the Department of History of Belarus and Political Science. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus).
nacmyniy 28.03.2016
