Научная статья на тему 'РОЛЬ ПРЯМЫХ НАЛОГОВ В РЕГУЛИРОВАНИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ'

РОЛЬ ПРЯМЫХ НАЛОГОВ В РЕГУЛИРОВАНИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
79
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПРЯМЫЕ НАЛОГИ / НАЦИОНАЛЬНАЯ ЭКОНОМИКА / НАЛОГОВАЯ СИСТЕМА / КОСВЕННЫЕ / ВАЛОВОЙ ВНУТРЕННИЙ ПРОДУКТ / ПРАВИТЕЛЬСТВО / ФИНАНСЫ / ЗАРАБОТНАЯ ПЛАТА / ПРИБЫЛЬ / ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ / КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТЬ / ИНВЕСТИЦИИ / НАЛОГОВЫЕ ЛЬГОТЫ / НАЛОГОВАЯ НАГРУЗКА / ПРЕДПРИЯТИЕ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Оймахмадов Гулмахмад Гулмаҳмадовия, Аюбов Диловар Мирзошарифович, Амаков Имомали Басириддинович

В статье исследуется роль прямых налогов в регулировании национальной экономики. Основная цель прямого налогового анализа- обогащение государственного бюджета. В рыночной экономике налог используется как рычаг для осуществления социально-экономической деятельности и регулирования экономики. С появлением и развитием товарного производства и использования экономической интеграции между хозяйствующими субъектами налогообложение стало использоваться как финансовый инструмент регулирования национальной экономики. Поэтому в каждой стране закон о налогах играет важную роль не только в формировании отношений с юридическими и физическими лицами своей страны, но и как форма финансового сотрудничества с зарубежными странами. Авторы статьи исследуют и анализируют роль прямых налогов в регулировании национальной экономики, увеличении уплаты прямых налогов в бюджет и эффективном использовании этих средств. В статье показано, что государство, предлагая налоговые льготы для всей территории страны или для отдельных регионов, может мобилизовать инвестиции в области, определяющие научно-технический прогресс и организацию, тем самым создавая новые рабочие места.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF DIRECT TAXES IN REGULATING THE NATIONAL ECONOMY

This article deals with the role of direct taxes in regulating the national economy. The main purpose of direct tax analysis is to enrich the state budget. In a market economy, the tax is used as a lever for the implementation of socio-economic activities and regulation of the economy. With the emergence and development of commodity production and the use of economic integration between economic entities, taxation has been used as a financial instrument in the regulation of the national economy. Therefore, in each country, the law on taxes plays an important role not only in the establishment of relations with legal entities and individuals of their country, but also as a form of financial cooperation with foreign countries. The authors in their articles study and analyze the role of direct taxes in regulating the national economy, increasing the payment of direct taxes to the budget and the effective use of these funds. The article has shown that the state, by offering tax benefits for the entire territory of the country or for individual regions, can mobilize investment in areas that determine scientific and technological progress and the organization, thereby creating new jobs.

Текст научной работы на тему «РОЛЬ ПРЯМЫХ НАЛОГОВ В РЕГУЛИРОВАНИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ»

Ахророва Гулшан Муиновна - докторант PHD кафедры « Управления экономики и маркетинга», ГОУ «Худжандский Государственный Университет имени Б. Гафурова», улица Мавлонбекова №1. г. Худжанда, Согдийской области Республики Таджикистан E-mail: ahrorova1994a@mail.ru

About the authors:

Pulodova Khursheda Sharifjonovna - Ph.D. in Economics, Associate Professor of the Department of Economics and Marketing, State Educational Institution "Khujand State University named after B. Gafurov", Mavlonbekov Street No. 1. Khujand city, Sughd region of the Republic of Tajikistan E-mail: rahim13@list.ru tel: (+992) 927786986 Gadoev Davronjon Ramazonovich - PhD in Economics, Chief Specialist of the Education Quality Monitoring Department, Tajik State University of Commerce, 1/2 Dehoti Street, Dushanbe, Republic of Tajikistan E-mail: gadoev-8181@mail.ru tel: (+ 992)927969677

Akhrorova Gulshan Muinovna - PhD student of the Department of Economics and Marketing, State Educational Institution "Khujand State University named after B. Gafurov", Mavlonbekov Street No. 1. Khujand city, Sughd region of the Republic of Tajikistan E-mail: ahrorova1994a@mail.ru

НАЦШИ АНДОЗХОИ МУСТАЦИМ ДАР ТАНЗИМИ ИЦТИСОДИЁТИ МИЛЛЙ

Ойма^мадов Г.Г., Аюбов Д. М., Амаков И.Б.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номаи С.Айни

Бавучудоии андозхо аввалан бо хариду фуруши гуломон ва истифодабарии онхо хамчун узви оила алокаманд мебошад. Дигаргунгардии муносибат нисбат ба истифодаи гуломон хдмчун кувваи кори на танхо такмилёбии рентахоро балки чудошавии андозхоро ба мустакиму гайримустаким сабаб шуд.

Нигохдорию истифодабарии гуломон аз як тараф харочоти гуломдориро зиёд карда бошад, аз тарафи дигар бошад, вобаста ба шумораи гуломон чори шудани андоз хусусиятхои андозхои гайримустакимро пайдо кард.

Бори аввал ба чудошавии андозхо ба мустакиму гайримустаким Анушервони Одил этибор додааст.

Низоми андоз ва андозбандй таърихи дуру дарози инкишоф ва рушд дошта дар заминаи кабиладори ва бавучудоии синфхои чамъиятй пайдо шудааст [5, с.4 ].

Бори нахуст ЧЛокк охирхои карнй XVII андозхоро нисбат ба фаъолияти кишоварзон ба андозхои мустаким ва гайримустаким чудо карда, кайд намуд, ки хар гуна андоз, сарфи назар аз он, ки аз кй ситонида мешавад, дар нихояти кор ба души заминдор меафтад. Х,амин тарик, у андози заминро - андози мустаким ва дигар андозхоро - гайримустаким номид [7, с.4 ]. Тарафдорони мактаби физиократхо бар он акидаанд, ки даромади заминдорон даромади софро бавучуд меорад, ки аз хисоби он хамаи андозхо пардохта мешавад [9].

А. Смит бошад чунин мехисобид, ки даромади софро нафакат замин, балки аз сармояву мехнат хам таъмин менамояд. Васеъ гардидани доираи даромад, мувофикатан андозбандиро фарохам овард. Пардохти андозхоро ба харочоти сохибмулкону захматкашон бурданашро асоснок намуда, онхоро андозхои мустаким номид [11]. Д. Рикардо тадкикотхоро нисбати андозу андозбандй идома дода онхоро чунин шарх додааст: «Андозхо он хиссаи мехнати мамлактро ташкил медиханд, ки ба ихтиёри хукумат дода шудаанд ва хамеша аз сармоя ва ё аз даромад пардохт мешаванд» [8, с.77-78].

К. Маркс тадкикотхои мактаби классикиро омухта аз нигохи материалистй ба андозхо чунин бахо дод: «Андозхо тачассуми иктисодии мавчудияти давлат мебошанд» [4, с.308-309]. Дар шароити иктисоди бозорй Ч,. Стюарт Милл пахлуи дигари муносибатхои андозиро тадкик намуда, меъёрхои навро нисбат ба андозхо бо истифода аз конунгузорй пешниход намуд [2]. Андози мустаким мувофики акидаи конунгузорй -ин хамон андозест, ба души андозсупор аст, андози гайримустаким бошад хамонест, ки аз тарафи андозсупор ба каси дигар боз баргузошта мешавад.

Ба акидаи мо андозхои мустаким (бевосита) андозхое мебошанд, ки андозсупорандагон бевосита онро нисбат ба сарчашмахои захирахои молиявй ва дороихои дар ихтиёри хеш доштаашон месупоранд. Ин андозхо аз даромади субъектхои иктисодиёт (музди мехнат,

фоида, суди сахмия, фоизхо, яъне хамаи намуди даромадхо), хамрохи даромади сохибкорон супорида мешавад, хамчунин амвол (замин, хона, воситахои истехсолот, когазхои кимматнок ва гайра) мавриди андозбандй карор мегиранд. Андозхои мустаким бахши мухими даромадхои бучети давлатиро ташкил дода, воситаи танзими муносибатхои субъектхои иктисодиёт, шахрванд ва давлат мебошад. Мувофики акидаи мо сабаби номи андозхои мустакимро гирифтани ин, андозхо он аст, ки онхо мушахасанд, яъне аз сарвату сармояи манкулу гайриманкул ва пулу моли ба субъектхои иктисодиёт таалукдошта бо меъёрхою имтиёзхои давлат муайян карда, аз хамаи сохибмулкони вокеъи хох ватанй хох хоричй ситонида мешавад.

Андозхои мустаким хачми харочотхои андозсупорандагонро хамчун истехсолкунанда зиёд карда ба сатх ва дарачаи даромаду фоидагирй бевосита таъсир мерасонанд.

Пардохти андозхои мустакиме, ки шахсони вокеъи ба амал мебароранд натанхо ба нархи арзиши сабади истеъмоли онхо таъсир мерасонад, балки ба холати ичтимоии онхо низ таъсир мерасонад.

Дар моддаи 17 Кодекси андози Чумхурии Точикистон мохияти андозхои гайримустаким чунин оварда шудааст: Андози гайримустаким - андозе (андоз аз арзиши иловашуда ва аксизе), ки дар намуди иловапулй ба нархи молхои воридотй ва (ё) тахвилшуда, корхои ичрошуда ва (ё) хизматрасонихои анчомдодашуда ва аз чониби истеъмолкунанда хангоми харидани молхо, корхои ичрошуда ва (ё) хизматрасонихои анчомдодашуда бо нархи ба маблаги хамин андоз замшуда пардохт мешавад. Ухдадорй оид ба пардохти андози гайримустаким ба бучет ба зиммаи молрасон, ичрокунандаи кор ё (ва) хизматрасоне гузошта мешавад, ки барои максадхои Кодекси мазкур хамчун андозсупоранда ном бурда мешаванд [3, с. 32-33].

Андозхои мустаким аз андозхои гайримустаким бо чунин хусусиятхо аз хамдигар фарк мекунанд:

1) онхо бевосита аз даромад ё молумулки андозсупоранда ситонида мешаванд;

2) андозхои гайримустаким, нисбат ба арзиш молу махсулот сарбори мебошад, ки ба харочоти истеъмолкунанда бурда мешавад. хачми харочотхоро зиёд мекунад ва нархи онхоро баланд мебардоранд;

3) андозхои гайримустаким аслан аз истеъмолкунандагони мол, кор ва хизматрасонй ситонида мешавад, аммо интиколи он аз номи истехсолкунандаи вокеъи сурат мегирад;

4) андозсупорандагони андозхои гайримустаким тахвилдихандагони мол, кор ва хизматрасонй буда супорандаи бевоситаи он харидор аст.

Мувофики адабиётхои илмии иктисодй яке аз талаботхои аввалиндарача ва асоситарини тахкикоти илмию амалии андоз ва андозбандй, инчунин стратегияи муносибатхои андозй ин мураттаб сохтани гурухбандии андозхо мебошад. Дар инчо истилохи «стратегия» ба маънои «мачмуи тадбирхое, ки дар асоси тахкику омузиши амики масъалахои вобаста ба мачмуи муносибатхои андозй тахия ё тавсия мегарданд», омадааст.

Худи шакл, намуд ва усулхои гуногуни андозхо низ такозо мекунад, ки он (андозхо) аз руи нишонахои махсус аз хамдигар чудо карда шаванд, яъне гурухбандй гарданд.

Гурухбандии андозхо аз руи усули ситонидани онхо

Андозхои мустаким Андозхои Fайримустаким

Андоз аз даромад Андоз аз арзиши иловашуда

Андоз аз фоида Аксиз

Андози ичтимой Андоз аз фуруш алюминии аввалия

Андоз барои истифодаи захирахои табии

Андоз аз истифодабарандагони роххои автомобилгард

Андоз аз воситахои наклиёт

Андоз аз молу мулки гайриманкул

Манбаъ: Аз тарафи муаллифон тартиб дода шудааст.

Андози гайримустаким нисбат ба арзиши мол ва ё арзиши иловашудаи он хисоб карда, муайян карда мешавад, арзиш ва нархи молро дар доираи муомилот зиёд менамояд.

Молу махсулоти ба андоз аз арзиши иловашуда харидори шуда, бо гузариш аз як звенахои хамгироихо ба дигараш нисбат ба арзиши иловашуда хисоб карда шуда, нархи молу

махсулот ва xизмaтрacонихоро боло бардошта ба даромаднокию самаранокии минбаъдаи фаъолияти сохибкорй таъсири бевосита мерасонад.

Х,олати мазкур ба самти ракобатпазирй, сохибкорихо ва сигменти бозори низ таъсир мерасонад.

Ба акида мо истифодабари аз ин намуди андозхо бояд бо тaноcyбияти мyaйян нисбат ба андозхои мycтaким ва нaрxи молу мaхcyлот пешниход карда шаванд.

Äндозy андозбандй дар хама дaврy замон нисбати баамалбарории yхдaдорихои ба зимма гирифтаи давлат барох монда шyдa, дар натичаи бавучудоии кабилахо ба мтен омадааст. Äндозхо новобаста аз он, ки онхо мycтaкимaнд ва ë Faйримycтaким тaнзимкyнaндaи холати иктиcодиëт вобаста ба вазъи иктисодтет мебошанд. Дар шароити иктиcодиëти бозорй, андоз хaмчyн фишанги татбики фаъолияти ичтимой-иктисодй ва танзими иктисодтет мавриди бахрабардорй карор гирифтааст. Бо пайдоиш ва инкишофи истехсолоти молй ва истифода аз хамгироихои иктисодии байни cyбъектхои иктисодтет, aндозy андозбандй ба сифати олоти молиявй дар танзими иктисодтети миллй мавриди истифода карор гирифт. Аз ин лихоз, дар хар як мамлакат конун оид ба aндозy андозбандй накши мухимро на танхо дар ташкили мyноcибaтхо бо шaxcони хукукй ва вокеии мамлакати xеш, балки яке аз шаклхои баамалбарории хамгироихои молиявй бо давлатхои xоричии дуру наздик мебошад.

Äндозy андозбандй хамчун унсури мухими меxaнизми молиявй муайянкунандаи хиссаи даромад аз дорои байни сохибмулку давлат мебошад. Андозy андозбандй фишанги молиявиест, ки бо ëрии он таксими арзиши дар доираи истехсолоту xизмaтрacонихои бавучудоварда, инчунин ба таносубиятхои дакикшудаи байни давлату сохибкорихо таксим карда мешавад, анчом дода мешавад.

Дар шароити бозор хар як модели иктисодй, ки меъëрy имтиëзхои бо конунгузори нисбати андозу андозбанди пешбинй шуда, бояд дар мадди аввал барохмонии такрористехсоли васеъро бо инноватсияхо ва дастгирии сохибкорихо хадафи xyд карор дода, манфиатхои ичтимою иктисодии давлатро ба назар гирад, чунки дастгирии сохибкорию таъмини чолибияти сармоягузорихо аз ин моделхо вобаста аст. Вокеан низоми андозу андозбандии мамлакат ба халли мушкилоти махдудияти зaxирaхои молиявии давлатй, нaрxи сабади молхои истеъмолй, ки манфиати сохибмулкону кормандонро иникос намояд. Faйр аз ин дар байни даромадгирандагон ва сохибкорон ташкилкунандаи ракобати озод бошад, ки ба ташкили зaxирaхои молиявии барои инноватсия зарури бояд нигаронида шуда бошад.

Махдудияти зaxирaхо ва суръати баланди рушд талаб менамояд, ки мо бо истифода аз меxaнизм ва усулхои муосири андозу андозбанди истифода бурда манбахои иловагии андозсупориро дaрëф намоем ва ин мушкилоти махдудияти зaxирaхоро хал намоем.

Бояд меъëри андозхои мустаким мувофики талаботи стандартхои байналмиллй бо бахисобгирии талаботи конунхои иктисодй нисбати тaбдилëбии фоида ба фондхои максаднок муайян карда шуда бошад. Меъëри андозхои мустакимро вобаста ба сатхи даромаднокии миëнaи cохaxои истехсоли махсулот муайян мекунанд. Меъëри фоидаи мтенаи сохавй, ки дар асоси ракобати байни сохави бавучуд меояд. Талаботи конун Лаффер бояд ба инобат гирифта, меъëри андоз пешниход карда шавад.

Кодекси андози тахияшаванда бояд бо бахисобгирии коидахои овардашуда мавриди бахрабардорй карор гирад то ки имконияти амалигардидаи Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 ва стесати молияви нисбати хар як давраи он тахияшаванда карордошта, ба яке аз кисмхои мухими стесати молиявии перспективии ба халли мушкилоти иктисодй, молиявй ва ичтимоии чойдошта нигаронидашуда бошад, аз тарафи дигар сатху дарачаи риояшавии коидахои рафтори ба стандартхои чахонй мувофик дошта бошад.

Вобаста ба таркиби андозу андозбандии ба сохибкорихо пешниходшуда сатхи ракобатпазирии махсулотхои нихоии ватанй ва имкониятхои ташкили сохибкорихо оид ба ташкилу истифодаи навоварихо чой дорад.

Андозy андозбандй хамчун унсури мухими меxaнизми молиявй на танхо таксиму аз нав таксими даромадхои давлатиро таъмин менамоянд, балки воситаи пешниходи стесати молиявии дарозмухлат барои давлат ва сохибкорихо мебошад.

Сохибкорихо бо ëрии андозу андозбандии аз тарафи давлат пешниходшуда таносуби xaрочотхои тaFЙирëбaндaю доимиро мукаррар намуда, даромаднокии эхтимолй ва

банакшагирии пардохти андозхоро дар алокамандй бо пардохтпазирии эхтимолй ва кобилияти хисоббаробарнамой ба рох мемонанд.

Пардохти андози мустаким, ки ба давраи истехсолотии гирдгардиш алокаманд мебошад, имкониятхои андухти бучети давлат ва фондхои максадноки онро зиёд менамояд.

Сyръат ва дарачаи зиёдшавии пардохти андозхои мустаким ба бучет ба микдори гардиши фондхо, сатхи хосилнокии мехнати тачассумёфтаю зинда ва самаранокона истифодабарии хамаи захирахои дар корхона чойдошта мутаносиби роста мебошад.

Воридот П - М^.........И.....М1 = П1содирот,

ки дар ин чо:

В о p и д от П — M ^ — муо м и л от андози гайримустаким;

И- истехсол андози мустаким;

М1-П1-муомилот андози гайримустаким.

Aндоз унсури мухими фишангу механизми молиявиро ташкил карда, дар танзими иктисодиёт бо меъёрхои дакиккардашудаю мухлати вакти пардохташон ба бучет, имтиёзхои пешбинишуда, тарзи бурдани бахисобгирии андозхои пардохтшуда бо истифодабариашон дар минтакахои озод, чудошавиашон ба мустакиму гайримустаким, умумидавлатию махалли бо меъёрхо ба ихтиёри бучети махал вогузоршавиашон, бо иштирок дар чудонамоии фоида барои пардохт ба бучет ва ташкили фоидаи соф ва бо функсияи таксиму азнавтаксим ва назорати молиявй дар танзими иктисодиёт иштирок карда, аз як тараф муносибатхои рушдро таъмин намояд, аз тарафи дигар воситаи рафъи таъсири ногувори бухронхо ба иктисодиёт ба гайр аз ин воситаи пешгирикунандаи таъсири ногувори хатархои молиявй ва мусоидатнамоянда ба рушд мавриди истифода мебошад. Пардохти андозхои баходихандаи сатхи устувори молиявии корхона ва таъминоти молхои бучетикунони дар корхонахо мебошад.

Гаронии андоз худ иникосгари сатхи танзимгардони холати иктисодиёт ва даромадхои субъектхои иктисодиёт мебошад. Мувофики акидаи мо гаронии андоз нишондихандаи сатхи бахоии танзимгаронии андозхо дар иктисодиёт мебошад, ки ба пешбурд ва рушди нишондихандахои макроиктисодй бо максади рушди сохахои гуногуни саноат ва хизматрасонихо таъсири бевосита мерасонад.

Гаронии андоз яке аз нишондихандахои асосии низоми андоз ба хисоб рафта, вазнинии андозхоро нисбат ба даромади умумии андозсупорандагон ифода менамояд. Вай нишон медихад, ки кадом кисми даромади андозсупорандагон дар шакли андозхо ва дигар пардохтхои хатмй ба бучети давлат ворид мегардад ва кадом кисми даромад дар ихтиёри андозсупорандагон хамчун даромади холис бокй мемонад. Aз ин лихоз, гаронии андоз ин тарозуи таксимоти даромади андозсупорандагон дар байни онхо ва давлат мебошад. Гарони андоз, бешубха, ба манфиатхои иктисодии андозсупорандагон ва давлат таъсир мерасонад [10, с.69-75].

Х,амин тавр, харакати сармояи сохибкорихо дар даврахои гирдгардиш на танхо ба имкониятхои истехсолии сохибкорихо ва холати молиявиашон таъсири бевосита мерасонад, балки бо пардохти андоз аз даромад ба сатху сифати такрористехсоли кувваи коргарй ва майл ба истеъмолу пасандози онхо таъсири бевосита мерасонад.

Х,амин тавр, пардохти андоз ба имкониятхои субъектхои иктисодиёт, яъне сохибкорихо, мехнаткашон ва давлат дар раванди такрористехсол таъсири бевосита мерасонад.

Aндозхои аз тарафи субъектхои иктисодиёт ба давлат супоридашуда бо ёрии низоми молиявй дар бучет, фондхои таъиноти махсус ва захираю фондхои эхтиётй чамъоварй гардида, аввало барои сармоягузорихои вокей, яъне сохтани объектхои гуногуни истехсолию гайриистехсолй, такрористехсоли кувваи коргарй ва сармоягузории молиявию карзй истифода шавад, кисми дигараш бо ёрии сугуртаи ичтимоии давлатй барои такрористехсоли кобилияти корию рузгузаронихои камбизоатон, маъюбон, нафакахурон, бекорон, бепарасторон, шахсоне, ки чойи кориашонро мувафакатан аз даст додаанд ва омузишу бозомузии онхо масраф мегардад.

Андозхо ба таркиби талаботхои субъектхои иктисодтет, истифодаи зaxирaхои алтернативй аз тарафи онхо ва сатху сифати истеъмоли чамъиятй таъсири бевоситаро мерасонад.

Сармоягузории давлатй аз хисоби андозхо аз як тараф ба хачми махсулоти истехсолшаванда, ба шумораи бо кор таъминшудагон ва сатху дарачаи зтедшавии пaрдоxти андозхо ба бучет таъсир расонад, аз тарафи дигар ба сатху дарачаи истифодаи навоварихо дар иктисодтет, болоравии хосилнокии мехнат, ракобатпазирии махсулоти истехсолкардашуда ва чолибияти сармоягузорихои мамлакат таъсир мерасонад.

Давлат бо пешниходи имтиëзхои андозй барои тамоми каламрави мамлакат ва ë барои минтакахои алохидаи он метавонад сармоягузорихоро ба сохахои муайянкунандаи пешрафти илмй- теxникй ва ташкили сафарбар намояд, бо ин рох метавонад чойхои нави кориро ташкил намояд.

Mеъëр, имтиëз ва тархкунонихои иктисодй бояд дар асоси илм муайян карда шавад, хамчун боFбон парваришкунандаи сохибкорихои ватанй бо максади баланд бардоштани нуфузи иктисодии мамлакат гардад.

Пaрдоxти андозхои мустаким дар микëcи мамлакат вобаста ба таркиби сохахои иктисодтет ва хиссаи онхо дар истехсоли MMД аз як тараф вобаста бошад, аз тарафи дигар ба сатхи хамгироихои байни сохавию рyшдëфтa будани махалхои он вобаста аст. Пахлуи дигари чамъоварии андозхои мустаким ва хиссаи онхо дар даромадхои бучетй вобаста аст, ба таносуби сохахои доимо амалкунандаю мавсими коркунанда, чунки сохахои мавсими фаъолияткунанда сатхи даромаднокии пастарро дошта нaрxи молашон нисбати сохахои саноати мошинсозии илмталаб пастар мебошад. Бинобар он хиссаи пaрдоxтхои андозхои мустаким ба бучет тамоюли пастарро дорад. ТaFирдихии таносубият имконияти босуръат зтедшавии андозхои мустакими пaрдоxтиро таъмин менамояд.

Дар иктисодтети Чумхурии Точикистон таносубияти корxонaхои доимо амалкунандаю мавсими фаъоляткунанда ба хисоби мтена 40 ба 60%-ро ташкил медиханд. Ин таносуб дар давлатхои азнигохи саноати рyшдëфтa 80 ба 20% ва ë 90-10%-ро ташкил медихад, ки сохахои доимо амалкунанда нисбат ба сохахои мавсими фаъоляткунанда афзаляти бештарро дорад, бинобар он дар ин давлатхо хиссаи даромадхои андози мустаким бенихоят зтед мебошад. Mиcол дар HMÄ фоидаи софи корxонaи «Форд» дар як сол зтеда аз 4 млрд долларро ташкил медихад, пас тасавур кунед, ки корxонaи мазкур дар давоми як сол бо кадом микдор ба бучети давлат андози мустаким месупорад. Аз тахлилхо матрах шуда бар меояд, ки асоси пешравии мамлакатхои пешрафтаро бyнëди корхонахои саноати металургияи стех, вазнин-мошинсозй ва теxнологияи раками ташкил медихад. Аз ин ру бо амалигардонии хадафи чоруми афзалиятхои инкишофи мамлакат, ки саноати гардони мебошад, мо бояд афзалятан сохахои саноати энергетика ва мошинсозии доимо амалкунандаро барохмонем, то ки норасоихои таносубияти сохахои иктисодтети чумхурй бартараф карда шавад.

Myвофики конунхои Чумхурии Точикистон «Дар бораи бучети Чумхурии Точикистон барои соли навбатии молиявй», «Дар бораи молияи давлатии Чумхурии Точикистон» сарчашмахои асосии тaшaккyлëбии даромади бучети Чумхурии Точикистонро пaрдоxтх,ои андози ташкил медихад, ки хиссаи онхо нисб ба даромадхои умумии бучети дар солхои 2010 ва 2019 аз 60% то 68,6 %-афзоишро ташкил намуд.

Дар Faни намудани бучети давлат, намудхои алохидаи андоз мавкеъи xоcca доранд. Аз ин лихоз мохият, мазмун ва накши як катор андозхои мустакимро ба таври мyxтacaр дида мебароем:

^айд кардан лозим аст, ки нисбат ба намудхои андозхо тaъFиротхои гуногун доxил карда шудааст. Mеъëри андозхои мутаким аз чумла меъëри андоз аз фоидаи корxонaхои истехсоли дар соли 2013 аз 15% ва дар соли 2017 то ба 13%, барои корxонaхои xизмaтрacони бошад, дар соли 2013 аз 25% ва дар соли 2017 то ба 23%, кам карда шуд. Mеъëри андози яке аз андозхои асосии Faйримycтaким яъне андоз аз арзиши иловашуда аз 20% то 18% хангоми кабули Кодекс паст када шуд [3, с.136-196].

Динамикаи atlnonmn х,ачми умумии дaрoмaди бучети давлати дар сoлx,oи 2013-2019

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Афзои ш нисбат и соли 2013

Х,ачми умумии даромади бучетй 1227662 1,4 1442738 6,7 1658648 3,9 1840517 1,8 1995546 7,4 239255 00 234694 00 1,91

Воридоти андозхо 8432373 1036676 5,4 1061339 4,2 1118844 4,8 1309967 4,8 145649 00 157754 00 1,87

Воридоти андозхо нибат ба даромадхо и бучети давлатй 68,68 71,85 63,98 60,78 65,64 60,87 67,2

Воридоти гайриандоз й 768048, 2 1072026 ,7 1411794 ,2 1447998 ,7 1425609 ,4 201920 0 202540 0 2,63

Воридоти гайриандоз хо нибати ба даромадхо и бучети давлатй 6,25 7,43 8,51 7,86 7,14 8,43 8,63

Манбаъ: Муаллиф аз руйи: Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон Душанбе -2020 са^.437-464 уисоб кардааст.

Такмилу тачдиди Кодекс боиси на кам шудани хиссаи андозхо дар даромадхои бучет балки зиёд шудани онхоро инъикос менамояд. Воридоти андозхо дар соли 2013 12,2 млрд. сомонй ва ё 30,3 фоизи ММД-ро ва нисбат ба даромадхои бучети 68,68 фоизро ташкил кардааст. Воридоти гайриандозии хамин давра 7,6 млрд сомонй ва ё 1,9 фоизи ММД ва 6,2 фоизи хачми умумии даромад бучети давлатиро ташкил дод.

Воридоти андозхо ба бучети давлат дар соли 2019 15,7 млрд. сомониро ташкил кард, ки нисбат ба соли 2013 3,5 млрд. сомонй афзудааст. Х,иссаи андозхо дар даромадхои бучети дар соли 2019 67,2 фоизро ташкил карда бошад, дар соли 2013 хамин нишондиханда 68,68 фоизро инъикос мекард. Аз тахлилхои матрахшуда, бар меояд, ки хиссаи андозхо дар даромадхои бучети 1,47 банди фоиз тамоюли камшавиро дорад [6, с.437-464 ]. Ин маънои онро дорад, ки дар даромадхои бучети хиссаи дигар даромадхои бучети мувофикатан тамоюли афзоишро дорад.

Бояд кайд намуд, ки даромади аз хама назарраси бучети давлатй, андоз аз арзиши иловашуда ба хисоб меравад. Аз руи маълумотхои Агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон пардохти андоз аз фуруш ва аз арзиши иловашуда соли соли 2013-ум 37,1%, соли 2014-ум 39,2%, соли 2015-ум 33,4%, соли 2016-ум 29%, соли 2017-ум 29,8%, соли 2018-ум 24,9%, 2019-ум 27,4%-и даромади умумии хачми бучети давлатиро ташкил медод [6, с.437-464]. Дар давраи тадкикоти хиссаи воридшавии андоз аз арзиши иловашуда аз 37,1 фоиз дар соли 2013 то ба 29,8 фоиз дар соли 2019 ё 9,7 фоиз кохиш ёфтааст. Воридоти андоз аз фуруш ва аз арзиши иловашуда нибати даромади умумии хачми бучети давлатии соли 2013 1,4 маротиба зиёд щудааст. Ин аз он шаходат медихад, ки шумораи сохибкорони истехсолй, ки бо саноатикунонию рушди шугл алокаманд аст, зиёдшавии андозхои мустакимро дар даромадхои бучети зиёд намудааст. Диаграмаи 1. инъикоснамояндаи воридоти вокеии маблагхои андоз аз фуруш ва аз арзиши иловашуда мебошад. Х,амин тавр воридоти андоз аз фуруш ва аз арзиши иловашуда дар соли 2013 ба маблагй 4557700,7 хазор сомониро ташкил дод, ки ин нишондиханда дар соли 2019 ба маблагй 6429000 хазор сомонй

мебошад, ки зтедшавии мутлаки хачми андоз аз фуруш ва аз арзиши иловашуда 1871299,3-хазор сомонй мебошад.

Диаграммаи №1.

Динамикаи вoридшaвии aндoз аз фуруш ва аз арзиши илoвaшудa ба бучети давлати

дар сoлx,oи 2013-2019

■ Хдчми умумии бучети давлати ■ андоз аз фуруш ва аз арзиши иловашуда

23925500

23469400

16586483,9

18405171,8

19955467,4

14427386,7

12276621,4

I

577007 5651529,6 ^5548304,4 ^5346335,3 (5960864,1 ^5959500 ^6429000

■ Ii WM Fl ■ I I

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Манбаъ: Муаллиф аз руйи: Омори солонаи Цум^урии Тоцикистон Душанбе -2Q2Q сау.437-463 уисоб кардааст.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Супорандагони андоз аз арзиши иловашуда хамчун супорандаи хамин андоз бакайд гирифташудагон мебошанд. Myвофики мукарароти Кодекси андози Чумхурии Точикистон меъëри андоз аз арзиши иловашуда 18%-ро ташкил медихад, ки нисбат ба меъëри аввала 2% камтар мебошад.

Аз руи вазни к^си чои дуюмро дар даромадхои бучети пaрдоxти андоз аз даромад ва андоз аз фоида дар якчояги ишFOл менамояд. Рушди нишондихандаи мутлаки онхо аз 1616535,8 хазор сомонй дар соли 2013 то ба 3813600 хазор сомонй дар соли 2019 ташкил медиханд. MaблaFи изофарушди андози кайдшуда 2197064,2 хазор сомониро ташкил медихад. Нишондихандахои тaFирëбии нисбии онхо нисбат ба даромадхои бучети дар диаграммаи зер оварда шудаанд. Вазни к^сии андоз аз даромад ва андоз аз фоида дар соли 2013 - 13,2%, ва дар соли 2019 16,2 фоизро ташкил дод, ки ин нишондиханда нисбати соли 2013 2,3 маротиба афзоиш ëфтaacт.

Диаграммаи №2.

Х,ачми aндoз аз дaрoмaд ва aндoз аз фoидa дар дaрoмaдx,oи бучети давлати дар

сoлx,oи 2013-2019

■ Х,ачми умумии даромади бучети ■ Воридоти андоздо ■ Андоз аз даромад ва андоз аз фоида

2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Манбаъ: та^ияи муаллифон.

Мавкеи сеюмро дар даромадхои бучети андози ичтимой ташкил медиханд. Андози мазкур аз тарафи шахсони хукукй ва вокей пардохт мегардад. Х,ачми пардохти вокеии онхо дар соли 2013 986771,7 хазор сомонй ва дар соли 2019 1706200 хазор сомониро ташкил кард. Х,ачми мутлаки зиёдшавй дар давраи тадкикоти 719428,3 хазор сомониро такшкил дод. Динамикаи рушди пардохти андози мазкур аз як тараф бо рушду сохикорй алокаман бошад, пахлуи дигари онро зиёдшавии шумораи бокор таъминбудагон ва болоравии хосилнокии мехнату рушди мачмуи махсулоти дохила аз хисоби хизматрасонихо ташкил медихад.

Хиссаи андози мазкур дар даромадхои бучети соли 2013 8%, соли 2014 9,2%, соли 2015 8%, соли 2016 7,2% соли 2017 7,4% ва соли 2018 6,8%, соли 2019 7,3 фоизро ташкил дод.

Диаграммаи №3.

Хачми андози ичтимой дар даромадхои бучети давлатй дар солхои 2013-2019

I Хдчми умумии даромади бучети

I Воридоти андоздои

I Пардотдои ичтимои

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

Манбаъ: та^ияи муаллифон.

Аз нишондихандахои диаграммаи 3 мушохида мешавад, ки суръату дарачаи даромадхои умумии бучетй нисбат ба зиёдшавии даромадхои андозй ва андозхои ичтимой тамоюли зиёдшавии баладтаро дорад.

Имруз дар Чумхурии Точикистон нисбати пардохти андози мазкур низ низоми электрони бо хотироташ мавриди бахрабардори мебошад.

Хангоми пешгуии бучети давлатии Чумхурии Точикистон таъсири омилхои зерин нисбат ба даромадхои бучети бахисоб шрифта мешаванд. Сатхи пешгуии хачми мачмуи махсулоти дохилй (ММД), сатхи бекурбшавии пул, курби асъори миллй, накшаи сармоягузорихои давлатй ва гайра [11.

Пешгуии воридоти даромадхои давлатй кисми таркибии банакшагирии бучавй буда, дар асоси дурнамои рушди иктисодиёти Чумхурии Точикистон муайян мегардад. Тахлил аз он гувохи дод ки гаронии умумии андозхо ва андозхои мустаким дар иктисодиёти Точикистон нисбати ММД ва даромадхои пулии ахолй ба стандартхои чахонй ва модали рушди иктисодиёт пура дар мувофикат буда гаронии он тамоилй пастравиро дорад. Сабаби тамоили пастравии гаронии андоз паст кардани меъёри андозхои мустаким дар кодекси андоз мебошад. Дар асоси ояндабини накшаи солонаи даромадхои бучети бо бахисобгирии вазъи бозору сатхи таваррум накшаи даромадхои бучети тахия мегардад. Вобаста ба хачми даромадхои андозии мукараршуда харочотх,ои бучетиро дар асоси меъёрхо барои сохторхои бучети банакша мегиранд. Рушди иктисодиёт паст будани гаронии андозро талаб менамояд, бинобар хамин мо кайд карда метавонем, ки гаронии андозхо ва аз он чумла андозхои мустаким нисбат ба амалишавии «Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030» пурра дар мувофикат мебошад.

АДАБИЁТ

1. Дастури методи оид ба пешгуии воридоти даромадхои давлати Душанбе-2012

2. Захаров, А.С. Налоговая политика ЕС: правовые основы / А.С. Захаров // Закон, 2007. - № 9.

3. Кодекси андози Чумхурии Точикистон - Душанбе, нашриёти «Шарки озод» 2012 - С.136-196.

4. Маркс К. Энгельс Ф. Соч. Т. 4. С 308-309

5. Омахмадов Г.Н. Молия / Г.Н. Омахмадов - Душанбе-2020 - 4с

6. Омори солонаи Цумуурии Тоцикистон Душанбе -2020 - С.437-464

7. Пепеляев, С.Г. Юридическая классификация налогов / С.Г. Пепеляев // Бюллетень коммерческого права, 2001. - № 12.

8. Петти В. Смит А., Рикардо Д, Антология экономической классики-М 1993-с.77-78

9. Пушкарева, В. История финансовой мысли и политики налогов. / В. Пушкарева - М.: Инфра-М, 1996.

10. Умаров Д.М., Бегматов А.А. Вахдати миллй ва рушди низоми андоз - Душанбе., «Ирфон», 2013 - С.69-

75

11. Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран / Под ред. З. Черниловского. - М.,

1984.

РОЛЬ ПРЯМЫХ НАЛОГОВ В РЕГУЛИРОВАНИИ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

В статье исследуется роль прямых налогов в регулировании национальной экономики. Основная цель прямого налогового анализа- обогащение государственного бюджета. В рыночной экономике налог используется как рычаг для осуществления социально-экономической деятельности и регулирования экономики. С появлением и развитием товарного производства и использования экономической интеграции между хозяйствующими субъектами налогообложение стало использоваться как финансовый инструмент регулирования национальной экономики.

Поэтому в каждой стране закон о налогах играет важную роль не только в формировании отношений с юридическими и физическими лицами своей страны, но и как форма финансового сотрудничества с зарубежными странами.

Авторы статьи исследуют и анализируют роль прямых налогов в регулировании национальной экономики, увеличении уплаты прямых налогов в бюджет и эффективном использовании этих средств. В статье показано, что государство, предлагая налоговые льготы для всей территории страны или для отдельных регионов, может мобилизовать инвестиции в области, определяющие научно-технический прогресс и организацию, тем самым создавая новые рабочие места.

Ключевые слова: прямые налоги, национальная экономика, налоговая система, косвенные, валовой внутренний продукт, правительство, финансы, заработная плата, прибыль, предпринимательство, государственный бюджет, конкурентоспособность, инвестиции, налоговые льготы, налоговая нагрузка, предприятие.

THE ROLE OF DIRECT TAXES IN REGULATING THE NATIONAL ECONOMY

This article deals with the role of direct taxes in regulating the national economy. The main purpose of direct tax analysis is to enrich the state budget. In a market economy, the tax is used as a lever for the implementation of socio-economic activities and regulation of the economy. With the emergence and development of commodity production and the use of economic integration between economic entities, taxation has been used as a financial instrument in the regulation of the national economy. Therefore, in each country, the law on taxes plays an important role not only in the establishment of relations with legal entities and individuals of their country, but also as a form of financial cooperation with foreign countries.

The authors in their articles study and analyze the role of direct taxes in regulating the national economy, increasing the payment of direct taxes to the budget and the effective use of these funds. The article has shown that the state, by offering tax benefits for the entire territory of the country or for individual regions, can mobilize investment in areas that determine scientific and technological progress and the organization, thereby creating new jobs.

Keywords: direct taxes, national economy, tax system, indirect, gross domestic product, government, finance, wages, profits, entrepreneurship, state budget, competitiveness, investment, tax incentives, tax burden, enterprise.

Сведение об авторах:

Оймахмадов Гулмахмад Гулма^мадовия — к.э.н., доцент-Таджикский государственный педагогический университет имени С.Айни, Доцент кафедри основы предпрнимательство и экономики.адрес:734003, Республика Таджикистан, г.Душанбе, улица Айни, 121. Тел: (+992) 933445221.

Аюбов Диловар Мирзошарифович - Таджикский государственный педагогический университет им. Садриддина Айни, кандидат экономических наук, доцент, заведующий кафедрой экономической теории. Адрес: 734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе, проспект Рудаки 121; Амаков Имомали Басириддинович - старший предподаватель кафедры теория экономики Таджикского гасударственного педагогического университета имена Садриддина Айни, Тел: (+992) 907337535. E-mail: birus92@list.ru About the authors:

Oimahmadov G. G. Tajik State Pedagogical University named after S. Aini, Head of the Department of Basics of Entrepreneurship and Economics. Address: 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Aini 121. Phone: (+992) 933-44-5221

Ayubov Dilovar Mirzosharifovich - Tajik State Pedagogical University named after Sadriddina Aini, Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Head of the Department of Economic Theory. Address: 734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue 121;

Amakov Imomali Basiriddinovich - a senior teacher in the department of the theory of economy, Tajik State Pedagogical University after named by Sadriddin Ayni. Tel: (+992) 90 733 7535. E-mail: birus92@list.ru

УДК 338.48:338.124.4 «ТУРИЗМ И ЭКОНОМИЧЕСКИЙ КРИЗИС 2020 ГОДА: ПОСЛЕДСТВИЯ И СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ СЕКТОРА»

Хасанов Р.Х., Шарифов Т.А.

Российко-Таджикский (Славиянский) университет

В мировой обьём ВВП сектор туризма и путешествий вносит 10,3% и отвечает за создание каждого четвертого из новых рабочих мест в мире, а также подряд девять лет опережает в своем развитии рост глобальной экономики.

В соответствии информации Всемирного совета по туризму и путешествиям (World Travel & Tourism Council, WTTC), отрасль встала перед угрозой потерять вследствие пандемииСОУГО-19 невообразимые 100 млн, рабочих мест. Кроме того, анализ WTTC показывает резкий скачок экономических потерь в мировой экономике - до 2,7 трлн. долл. США. Эти данные основаны на апрельском отчете 2020 годаГ 11.

Посмотрим эффективность индустрии и вклад туризма и путешествий в мировой экономике в 2019 году - до начала кризиса, и после, связанного с последствиями пандемия COVID-19.

Согласно ежегодного исследования WTTC с участием экспертов Oxford Economics, за 2019 год сектор туризма и путешествий демонстрировал рост в 3,5%, девятый год подряд опережая мировую экономику (2,5%).В этом секторе за последние пять лет было создано каждое четвертое из новых рабочих мест, что делало индустрию лучшим партнером в деле решения задач трудоустройства.

«В 2019 году прямое, косвенное и обусловленное влияние сектора путешествий и туризма исчисляется следующими цифрами[2]: вклад в мировой ВВП - 8,9 трлн. долл. США;

— 10,3% мирового ВВП;

— 330 млн. рабочих мест, или каждое десятое в мире;

— 1,7 трлн. долл. США от «туристического экспорта» (visitor exports) - потока иностранных туристов;

— 948 млрд. долл. США капиталовложений (4,3% от общего объема инвестиций)».

Доля туризма и путешествий в 2019 году в сравнении с другими секторами, а также

распределение затрат по сектору туризма и путешествий приведена в - (табл. 1).

Таблица 1. Показатели сектора туризма и путешествий по сравнение с другими секторам экономики__

Сектор Рост ВВП в 2019 году

Информация и коммуникация 4,8%

Финансовые услуги 3,7%

Путешествия и туризм 3,5%

Здравоохранение 3,0%

Розничная и оптовая торговля 2,4%

Сельское хозяйство 2,3%

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.