28XFTAP 23.01.20
Т. КецшШк Н.Е. Кайрбеков С. Окан
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет^
Нур-Султан, К,азакстан (E-mail: [email protected], [email protected],[email protected])
Истихсан методологиясыныц YKiM шыгарудагы рвлi
Ацдатпа. Мацалада Казацстан мусылмандарыныщ шаригат нормаларында устанатын Ханафи мэзhабы жэне оныц истихсан методологиясына талдау жасалады. Истихан -цажеттшк немесе зэрушлк жагдайга байланысты дтнщ жалпы укгм1ндег1 жекелеген дэлелдж тэсглдщ атауы. Истихсан дэлелдк тэсшнщ цазгрг1 цогамдыц царым-цатына-стагы заманауи мэселелерге ощтайлы утм берудег1 рвлтщ ерекше екендт дэйектелт, дти мэселелерд1 реттеуге багыт-багдар кврсетилед1. Сонымен цатар, шаригаттагы ис-тихсанныщ дэлелдж орны, оныщ турлерг царастырылып, буг1нг1 цазац цогамыныщ тари-хи-идеологиялыц тутастыгын ныгайтът, адамзат бауырластыгын кушейтуге ыцпал ететин элеует1 дэлелденед1.
Истихсан - цогамныщ немесе заманныщ шарттары ислам дттщ талаптарына лайыц вмгр суруге циындыц тудырган жагдайда шыгар жол табуга, мумтнджтер жаратуга нег1зделген дэлелдж дэйектщ бгр тур1. Бул дегенгм1з настыц (Куран, суннеттщ) ше-карасынан шыгып кету дегенд1 бглд1рмейд1. Бэлтм, нас, ижмэг жэне циястыц сыртцы ук1м1н алмай, жалпы цагидадан ауытцып, цажеттшк нег1зтде взгеше ук1мнщ шыгуына туртш болу.
Истихсан - ислам гуламаларыныщ, эйресе, Ханафи мэзhабы гал^1мдарыныщ дэлелдк дэй-ектертщ бтрй Сондай-ац, гуламалар, истихсанды «Куран истихсаны», «Суннет истихсаны», «Ижмэг истихсаны», «Эдет-гурып истихсаны», «Зэрушлк истихсаны» жэне «Кияс истихсаны» сияцты б1рнеше турге бвлт царастырады. Ягни, истихсан жэне взге де дэлелдк дэйектердщ нег1зтде квртк табатын дэлелдж цурал.
Тушн свздер: Куран; хадис; мэзhаб; ислам гуламалары; истихсан; дэлел; цазац тарихы; ынтымац; ижт^ад; эдет-гурып; утм.
https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-132-3-14-23
Ислам руламаларында, эаресе Ханафи мэзhабында « JчйуОчЫи» (Истихсан) тэал1 кец крлданылган фы^тык, (кукыщтык,) дэлелдДк непздердщ б1р1 болып табылады. Гуламалар, Курандагы: «К,ауымыцды буйырылган ктердщ жаксысын устануга эм1р ет!» («Эграф» CYресi, 145-аят) деген аятындагы жэне Абдулла ибн Масгудтан (р.а.) жеткен: «Мусылмандар жаксы деп есептеген нэрсе Алланыц алдында да жаксы, мусылмандар жаман деп керген нэрсе Алланыц кузырында да унамсыз» - [1,
101 бет.] деген хадисшдеп «СяЬь' » (эдем^ сезi негiзiнде« 5 чЪз'ЬчОЬ ' » термитн колданыска енгiзген.
Араб тiлiндегi « и 'чЬ у-ЬчЫ Ь' » сезi бiр нэрсенi эдемi, жаксы деп санау магынасын бiлдiредi. Ал терминдiк магынасы жайлы бiрер галымныц кезкарасын гана келтаре кетейiк. Имам Сарахси: «Истихсан - когамда жещлдДктщ сакталуы Yшiн киындыктан шыгар жол» деп тYсiндiрсе, оныц тюрш имам эл-Кархи: «Истихсан - бiр мэселеде кияс аркылы
уксасына бер1лген эуелг1 Yкiмiнен бас тартып, кYштi дэлелмен (жасырын кияспен) баска бiр Yкiмдi тацдау» [2, 145 бет.]- деп толыктырады. Ал имам Уахбатуз-ЗYхайли: «Истихсан -дэлелге CYЙенiп ашык киястан жасырын киясты тацдау немесе жалпы Yкiмнен шыгып, бiр мэселеге арнайы дэлел непзщде езгеше Yкiм беру» [3, 21 бет.] - дейдД.
Истихсан - когамныц немесе заманныц шарттары ислам дшшщ талаптарына лайык емiр CYPуге киындык тудырган жагдайда, шыгар жол табуга, мYмкiндiктер жаратуга негiзделген дэлелдДк дэйектщ бiр тYрi. Бул деген1м1з, настыц (Куран, CYннеттiц) шекарасынан шыгып кету дегендi бiлдiрмейдi. Бэлк1м нас, ижмэг жэне киястыц сырткы Yкiмiн алмай, жалпы кагидадан ауыткып, кажетт1л1к негiзiнде езгеше Yкiмmц шыгуына тYрткi болу.
Истихсанныц дэлелдш орны. Ислам гуламалары Yкiм шыгаруда Куран, CYннет, ижмэг жэне киясты нег1з етсе, оларга косымша истихсан, маслаха (иг1л1кт1 кездеу) жэне эдет-гурып сиякты дэлелдДк дэйектердi де колданган. Дiнде Куран жэне CYHнет мэтшдДк дэлелге жатса, ал ижмэг, цияс, истихсан жэне т.б. кисынды ак,ылга CYЙене отырып, ездер1нщ дэлелдiк ^шш керсетедi. Ягни, ижмэг - Куран жэне CYннетте Yкiмi табылмаган б!р мэселенщ Yкiмiне сол гасырдагы гуламалардыц 61р ауыздан келiсуi, кияс - Yкiмi жок 61р мэселенi Yкiмi бар мэселемен салыстыра отырып Yкiм шыгару эд1с1, истихсан - кажетт1л1к немесе зэруш1л1к жагдайда шаршаттагы жалпы кагидадан шеттеп, жасырын кияс нег1з1нде Yкiм шыгару эд1с1. Булардыц барлыгы наста дэлелi болмаган мэселеде акылды колдану яки настыц мэнiне YЦlлу аркылы iске асады. Немесе ижт^ад жолын дамытудыц сатылары деуге болады.
Мухаммед (сл.с.) пайгамбар кайтыс болып, уахи токтаган соц ислам когамында туындаган жаца мэселелердщ шешiмi Куран жэне CYннеттен табылмаган жагдайда, оган ижт^адт эс1л1, ягни, акылды колдана отырып, Куран жэне CYннетт1ц жалпы магынасы нег1з1нде Yкiм шыгара 61лу керект1гi жолга койылды.
Мухаммед пайгамбар (сл.с.) сахабасы Мугаз бин Жабалд1 Йемен елше ек1л1 рет1нде аттандырган кезде, «Когамда б1р мэселе туындаса, жауабын кайдан 1здейс1ц?», - деп сурайды.
- Мугаз: «Куранмен терел1к етем1н», -дейд1.
- Алла елш1с1 (сл.с.): «Кураннан таппасац не 1стейс1ц?», - дейд1.
- Ол: «Алла елш1с1н1ц CYннет1нен 1здейм1н», - дейд1.
- Пайгамбар (сл.с.): «1здеген жауабыцды CYннеттен де таппасац ше?», - дейд1.
- Мугаз: «Ижтиhад (б1л1м1ммен ой жYг1ртемiн) жасаймын», - дейд1.
- Сонда Пайгамбар (сл.с.) сахабасыныц кеудес1не колын койып турып: «Алланыц елш1с1н1ц елш1с1н дурыс жолга салган Аллага шYкiр» [4, 509 бет.], - дейд1.
Бул хадисте Алла елш1с1 (сл.с.) наста (Куран, CYннетте) дэлел1 болмаган мэселелерде ижтиhад аркылы жол табуды куп керген1н, эр1 адамныц устанган д1н1 когамдагы кукыктык, экономикалык, элеуметпк жэне ахлактык нег1здерд1 б1р жYЙеге келт1руге ез эсер1н тиг1зе алуы керект1г1н ескертед1.
Омар ибн Хаттаб халифа болып турган шагында, Иракты кол астына караткан кездег1 олжа рет1нде иел1г1не еткен Сэуад жерш халыктыц иг1л1г1не калдырады. Нег1з1 Куранда: «Б1л1п койыцдар, согыстан не нэрсе олжаласацдар да, соныц бестен б1р1 сезс1з Аллага тиес1л1. Сондай-ак, Алла елш1с1не, оныц жакын туыстарына, жет1мдерге, пакыр-м1ск1ндерге жэне жолда калган мYCЭпiр жолаушыларга тиес1л1...» («Энфал» CYресi, 41-аят) дел1н1п, олжаны согыска катыскан эскерге бестен терт (5/4) белшн бел1п беру усынылган болатын. Алайда Омар аяттыц мэн1не Yцiле отырып, байлыкка толы Сэуад жерш согыска катыскан эскерге бел1п берудД мемлекетт1ц байлыгын б1рнеше адамныц колына устатып, калыц халыкты кедейл1кке итермелеу деп угады. Сейт1п, Сэуад жерш букара халыктыц тYрлi кэс1птермен айналысуы Yшiн ел иг1л1г1не калдырады [5, 218-223 бб.]. Басында бул шеш1мге кел1спеген кейб1р сахабалар, кей1н Омардыц шеш1м1 дурыс екенд1г1н тYсiнiп,
колдау керсетедД. Муны Омардыц Курандагы истихсанды ацгаруы десек болады.
Истихсан - Ислам кукыгындагы гибадат, мугамадат (сауда-саттык), отбасы жэне когамдык мэселелерд1ц барлыгында кец колданыска к1рген шэрги дэлелдДк тэалдердщ б1р1. Имам эл-Маргинани (к. 593/1197) «Эл-Ъидая» атты ецбег1нде 120-дан астам мэселелерге «Истихсан» нег1з1нде Yкiм берсе, имам Хаскафи (к. 1088/1677) «Эд-Дуррул мухтар» атты ецбегщде 200 шамасындагы мэселелерд1 «Истихсан» нег1з1нде шешкен [6, 41-75 бет.].
Куран жэне CYннетте Yкiмi баян ет1лген мэселелер шектеул1 болса, эр кезецде ортага шыгатын жаца мэселелерд1ц Yкiмi ижт^ад жолымен немесе ислам гуламалары калыптастырган ¥сулул-фыкh 1л1м1н1ц тэс1лдер1мен шеш1м1н шыгару жYЙесi курылган. БYгiнгi тацдагы жацбырдан кей1нг1 сацыраукулак сиякты кYнделiкт1 туындап жаткан мэселелерге цияс, истихсан, маслаха жэне эдет-гурып сиякты дэлелдДк тэалдермен тушымды жауап беру мYмкiн бе? Эрине, мYмкiн. Алайда оныц басты шарты истихсан сынды ¥сулул-фыкh 1л1м1нщ тэс1лдер1 кец1нен зерттел1п, ем1ршецд1г1 заманныц талаптарына сай дамытылып отырумен болмак.
Д1ндег1 «ацыл», «цияс», «рай» (ой еркщдш), «тэуил» (1ст1ц тYп мэтне Yцiлу), «истихсан» жэне «гурът-эдет» сиякты терминдер магыналык тургыдан терк1ндес болып, ижт^ад тэалш 1ске косатын тет1ктер рел1н аткарды. Сондай-ак, д1н адамдары арасынан д1н мен ем1рд1ц тыгыз катынасын керсетуге, эр кезецде туындаган кажетт1л1ктерге д1нн1ц мэн1не Yцiле отырып, шеш1м кабылдайтын мYжтаhидтердiц (тYЙткiл мэселеге шеш1м айтуга каб1летт1 галымдардыц) кептеп шыгуына жетелейт1н алгышарттар рет1нде де угуга болады. 0к1н1шке орай, бYгiнде д1н жайлы сез ет1л1п, б1р кезкарас айтыла калса «Олай дейтш ол к1м екен, мужтаhид талым ба?» деген сынды диктаторлык идеологияныц д1н саласында да кец таралуы д1н жолында б1л1м алып, маманданып жаткан жастардыц ез1н дамытуга кер1 эсер1н тиг1зуде. М1не, осындай себептердщ салдарынан мусылман
элемi тYрлi салаларда дамымай, дуние ici мен акырет iciH катар алып журуде элаздДк танытып отырганы анык. Ягни, ижтиhад
- дуние ici мен акырет ici арасындагы тепе-тецдДкп, тыгыз байланысты калыптастыратын жол. Немесе адамды iзденуге, 6ip мэселе тeц1регiцде зерттеу журпзуге, ижтиhад жасауга шакыратын дДнге кызмет етiп журген адамдардыц e3i бiр мэселе тeц1регiцде ой жупртуден коркып, eзiн дiни тургыдан жауап беруге лайьщты санамаса, когамдагы туындаган кептеген мэселенщ жауабын к1м бермек?! Эрине, бул эрбiр мэселеге эркш пэтуа бере бередi дегендiк емес. Бэлки, дДндеп дэлелдiк угымдар непзшен адамдардыц санасын дамытуга, когамдагы туындаган мэселелерге дiни шешiм шыгаруда элеуетш арттыруга курылганын кeрcетедi.
Истихсанныц тYрлерi. Истихсан дегенiмiз
- дIiни мэселелердщ шешiмiн шыгаруда кейбiр аят, хадис жэне ижмэг дэлелдiк негiздерi дДндеп жалпы укшдДк кагидаттардан шыгып, eзгеше укш беруше итермелеген дэлелдiк себептщ атауы дедiк. Кeптеген классикалык ецбектерде, истихсанды дэлелдДк дэйек ретщде алгаш колданыска енг1зген имам Эбу Ханифа делшедД. Ибн Хазм эл-Эндулиси: «Эбу Ханифадан бурын истихсанды колданган ешкшдД бiлмеймiз. Кейде имам мэл1к де истихсанды колданып, Эбу Ханифа: «Бул мэселеде кияс былай, алайда оныц кер!сшшесш жаксы (истихсан) деп бiлемiз
- дейдД» деген [7, 5 б.]. Ал истихсан тэалш кабылдагысы келмеген, оган карсы шыккан имам ШафшидДц (h. 204) e3i: «Былайгы галымдар кияс пен истихсан мэселесше келгенде Эбу Ханифаныц касында эл1 буыны бекш, буганасы катпаган сарыауыз балапан сеюлдД» [8, 195 б.] - деп, истихсан тэалш колдануда имам Эбу Ханифаныц eте шебер болганын ce3 етедi.
Жогарыда атап eткенiмiздей, Истихсан
- ислам гуламаларыныц, эаресе, Ханафи мэзhабы галымдарыныц дэлелдiк дэйектершщ 61р1. Сондай-ак, гуламалар, истихсанды «Куран истихсаны», «Суннет истихсаны», «Ижмэг истихсаны», «Эдет-гурып истихсаны», «зэруш1л1к истихсаны»
жэне «Кияс истихсаны» сиякты бiрнеше турге бeлiп карастырады. Ягни, истихсан нас жэне езгеде дэлелдiк дэйектердщ негiзiнде кeрiнiс табатын дэлелдiк курал. Алайда Мустафа Ахмед эз-Зарка сиякты кейбiр галымдар, мэселенщ шешiмi аят, хадис жэне ижмэг аркылы шыгарылатын болса, онда ол мэселелерге ук1м аят, хадис жэне ижмэг непзшде берiлiп отыр. Оныц дэлелi «Куран истихсаны», «хадис истихсаны» жэне «ижмэг истихсаны» деп айтуды дурыс емес деп есептейд [9, 16 б.].
Осы жерде «Куран истихсаны», «хадис истихсаны» жэне «ижмэг истихсаны» деп арнайы белш айтудыц eзiндiк мэт бар екендiгiн де айта кеткен жен. Адамзат когамындагы туындаган кажетплштер мен зэрушiлiктiц шешiмi рет1нде дшде тыйым салынган мэселелердiц кейбiрiне жагдайга байланысты эуелi Алла Тагала мен Оныц елш1а (с.г.с.) e3i руксат етсе, кейiн бул урд1с сахабалар мен Ислам гуламаларыныц ижтиhад жолымен iске асып отырган. Сондай-ак, дшнщ бул кецшiлiгiн мусылман Yммет1нiц буквалист1к кезкараска салынып, адам кажетт1лiгiн ескермей коймауы Yшiн Эбу Ханифа бастаган кептеген галымдар « u'^j^^Hjib! » (истихсан) терминiн дэлелдiк дэйектердiц катарына кiрг1зе отырып, ислам д1н1н1ц универсалдыгын керсетт1 десек болады. енд1 осы истихсан тYрлерiнiц эрбiрiне бiрер мысал берiп eтелiк.
Куран истихсаны. Касиетп Куранда: «Сендерге арам елген мал, кан, доцыз ет1 жэне Алладан басканыц атынан сойылган малдыц ет1 харам ет1лд1. Сондай-ак, жаны шьщпай жатып (шаригатка сай) бауыздап Yлгергендерiцдi коспаганда, буынып, соккы жеп, бшктен кулап, CYзiлiп немесе жырткыш ацга таланып елген малдыц ет1... харам ет1лд1» («Мэйда» CYресi, 3-аят) делшш, шаригатка сай бауыздалмаган хайуанныц етш жеу харам екенд1г1н б1лд1рет1н жалпы y*^ бектлсе, зэруш1л1к (кажетт1л1к) жагдайга байланысты жалпы Yкiмнен езгеше y*^ мына аятта: «Олар сенен ненщ адал екенш сурайды. Оларга: «Сендерге таза, эр1 денсаулыкка зиянсыз азык атаулыныц бэр1 адал ет1лд1.
Алланыц ездерще Yйреткенi бойынша ац аулауга баулыган жануарларыцныц ездерще устап экелгендерш жецдер. Оларды ацга салгандарыцда, «бисмиллэ» деп Алланыц атын атацдар» деп айт» («Мэйда» CYресi, 4-аят) -делшш бектледт Ягни, ацшы ацга какпан, тузагын курганда, кыранын жэне ит1н ж1бергенде немесе мылтыгын октап атарында «Бисмиллэ Аллаhу экбар» сезш айту шартын м1ндеттей отырып, кешн ауланган ацын бауыздап Yлгiрмей, барганында елш калса да («Бисмиллэ Аллаhу экбар» деп бауыздау ырымын жасап) етш жей беруге руксат етшедД. Д1нде ауланган ац, кусты шаригатка сай бауыздап жеу шарт болганда, адамдарга киындык тудырар ед1 Екшш1 аятта ем1рдеп кейб1р жагдайларды шаригаттыц жалпы кагидасынан белш карстыра отырып, жещлдДктер усынылып отыр. Бул Куран истихсанына жатады.
Хадис истихсаны. Эбу Ханифа хадиске CYЙене отырып, киясты алмауды истихсан деп санаган. Бул кагиданыц гибадаттагы мысалы, ораза устаган адам умытып 1шш-жеп койса, оразасы бузылмайды. Ал кияска (салыстыру тэалше) салса не нэрсе болсын, кандай жагдайда болсын, егер ораза туткан адам байкамай ауыз ашып койса, оразасы бузылады. Б1рак, кияс кагидасына сай келмейтш хадис бар. Пайгамбар (с.г.с.): «К1мде-к1м ораза устаганын умытып 1шш-жеп койса, ез1нщ ауыз беюткеш есше тYCкен сэтте оразасын жалгастырсын, себеб1 оны сусындатып, тамактандырган Алла Тагала» [10] - деген. Бул хадис киястан басым тYсiп киясты алмай, истихсан жасаган. Осылайша, ораза туткан адам умытып шш-жеп койса, оразасы бузылмайды [8, 198-199 бет.].
Когамдык мэселелерге катысты «сэлам» саудасын айтуга болады. Сэлем саудасы -б1р саудагер адам егшшие егш салуы Yшiн жылдыц басында акшасын берш койып, егщдДк жиылган кезшде акшасыныц мелшершде ег1нд1к дакылынан алуга кел1сед1 Салынбаган, эл1 шспеген дакылга саудаласып, акшасын етк1зу шаригаттагы сауданыц непзг1 «тауардыц болуы» кагидасына кайшы. Алайда ег1нш1 дикандардыц кеб1нщ колында дер кезшде
акшаныц болмауы, саудагерлерден алдын ала ег1н салуы Yшiн акша алу к,ажетплшн тудырып отыр. Сол ce6enTi Пайгамбар (c.f.c.): «К1мде-к1м бiр дакылга (жем1с жэне т.б.) алдын ала акша куйса, белгiлi мелшер (тYрi, килограмы) мен накты уакытка келксш» [10] деп руксат еткен. БYгiнгi тацда сауданыц бул тYрi ауылды жердег1 усак енеркэсiптен бастау алып, халыкаралык iрi сауда жобаларымен де кке асып жатканы белгiлi. Когамда ез кэабше инвестор iздеп жYргендер мен табыс алу Yшiн инвестиция куятындар да аз емес. Бул хадисте саудадагы «тауардыц болуы жалпы кагидасын бузып, адамдардыц кажеттiлiгiне сай белпл1 шарттар аясында (бYгiнгi сауда зацдары негiзiнде) сауданыц осы тYрiне истихсан жолымен руксат ет1лген.
Ижмэг истихсаны. Истихсан кеп жагдайда ижмэг CYкутиде, ягни 61р халыктыц арасында кец колданыска к1рген, эр1 адамдардыц кажетплш ескерiле отырып, д1нн1ц жецiлдiгi непзщде руксат ет1лген мэселеде керiнiс табады. Мысалы: саудадагы « ! С^О^ч! » (Истиснаг) - адамныц зауытка, фабрикага эл1 шыкпаган заттыц багасы мен тYрiн нактылап, тапсырыс беруш бiлдiредi. Негiзi шаршатта ортада жок затка келiсiм жасауга руксат ет!лмейдД. Алайда эр заманда сауданыц мундай тYрiне адамдардыц кажетт1лiгi туындап туратындыктан руксат ет1лген. Мiне, бул жерде кияска амал ет1лмей, ижмэг истихсанга амал ет1л1п отыр [2, 203 б.].
Эбу Ханифа бул жайында: «Истиснаг саудасы кияска кайшы болса да, истихсан жасау аркылы руксат бер1ледД» - деген. Яши, кияска кайшы дегенде саудадагы сураныс пен усыныстыц б1р мезг1лде сэйкес келмейт1тн мецзеген ед1. Ал истихсан бойынша руксат ет1лед1 дегенде жалпы кагидадан бас тартып, гуламалардыц ижмагына CYЙенгенi [8, 200-201 б.].
Эдет-г^рып истихсаны. Б1л1м беру дэстYрi, халкымыздыц кене дэу1рден бер1 тамыры терец тарткан эдет-гурпыныц б1р1 -т1лашар. Т1лашар - баласын устазыныц алдына алгаш апарган ата-ананыц 1зг1 ниетпен берген оку акысы. Гылымга, оку-жазуга ерекше кещл белген халкымыз баланыц сауатын ашу, бала
тэрбиес1н бэр1нен жогары багалаган. Аукатты адамдардыц кеб1 акы телеп ауылында бала окытатын кожа-молдаларды устаса, б1р бел1г1 балаларын Бухара, Самарканд, Казан, ТYркiстан сиякты калалардыц медреселерше б1л1м алуга ж1берш отырды. Ал халыктыц кепш1лш балаларын ауыл арасындагы молдалардан окытатын ед1 Мше, солардыц арасынан халкымыздыц б1ртуар галымдары, классик акын-жазушылары шыкты.
Казак даласындагы осы б1р дэстYрдiц Yкiмi истихсан непз1нде бер1лгенш теменде кере аламыз. Т1лашар немесе дши б1л1мге акы телеу мэселеа туралы Ханафи мэзhабыныц алгашкы галымдары Куран немесе дДни б1л1м Yйреткен к1анщ акы алуы дурыс еместшн айтканымен, кепш1л1к кауым Куран жэне дши 1л1мд1 мугал1мдер аркылы гана Yйрене алады. Тацнан кешке дешн эр кYнiн К,уран немесе дши б1л1м берумен етазетш мугал1мдерге жалакы теленбесе, олар баска т1рш1л1к камымен болып кетер1 анык. Мугал1мдердДц азаюы кара халыктыц Куран немесе дши б1л1мнен сауатсыз калуына себеп болады деген птрдД устанган Ханафи мэзhабыныц Мэргинани, Гэйни, Сарахси жэне Ибн Камал сынды галымдары истихсан (б1р icri унамды б1лу) непзшде Куран немесе дши б1л1мге акы алудыц дурыстыгын айтады. Сонымен коса, Куран Кэр1м жэне дши б1л1м Yйрету барысында акы алудыц дурыстыгын айткан факиh галымдар мугал1мдерге бер1лет1н акыныц Yзiлмеуi, адам баласыныц дYние жэне акырет б1л1мше катысты мэл1меттерден бейхабар калмауыныц б1рден-б1р жолы. Ал муктаждыгы болмаган, баскалай к1р1с кез1 болган адамныц жасаган дДн кызмет1 Yшiн акы талап ету1, истихсан непзше сэйкес болмагандыктан дурыс емес дейдД [11, 340 бет.]. Ескерту: гылым-б1л1мнщ адам ем1р1ндеп орны ерекше екендшн ескере отырып, кейб1р галымдар истихсанныц бул тYрiн «Зэруш1л1к истихсанына» жаткызган.
Ант 1шу мэселеа. Казакта б1р мацызды 1стерде сезш дэлелдеу Yшiн «Куран устаймын» деген ант ету эдет-гурпы кездеседД. «Ант шу» уэде ету болып табылады. «Уэде - кудай сезЬ> (мэтел). Кудай атынан бер1лет1н уэде жэй
айтыла салатын кургак сез емес, ол адалдык пен адамдыктыц айгагы болган сез.
Халкымыздыц бул эдет-гурыпы тунып турган шаригат, эр1 Y^^i де истихсан негшнде бершгенш айта кеткен жен. Сондай-ак, б1з эуел1 Алла тагаланыц еам, сипаттарынан баскамен ант етудщ дурыс еместшн б1лу1м1з керек. «Эл-Гиная» ецбепнде: «К1м Алла тагаладан баска Пайгамбар, Куран, Кагба сиякты сездермен ант етсе, ант еткен болмайды» [12, 160 б.]десе, «Фэтхул цадир» ецбепнщ авторы Ибну Ьумам: «Алланыц кэлэм сипаты болган Куранмен ант ету адамдар арасында эдет-гурып негшнде калыптасты. Каз1рп кYнiмiз де Куранмен ант ету эдет-гурыпка айналды. Сондыктан Куран кттабымен ант ету, ант болып есептеледт Егер антын бузса, кэффарат уэжш болады деген [13, 64 бет.].
Кэффарат жэйл1 Куранда: «Оныц телемк Yй-iштерiце жепзетш орта есеппен он м1скшд тамактандыру не оларды кищдДру немесе б1р кул азат ету. Муны таппаган б1реу, Yш ^н ораза устау. (Бузган) анттарыцныц жазасы осы» (Мэйда CYресi, 89-аят) - деген. Эбу Ханифа ант сез1 кайталану себепт1 кэффарат жазасы да арта тYсет1ндiг1н айтады [14, 531 бет.].
Зэруштш (дарурат) истихсаны. Араб т1л1ндеп дарурат ( tit t t^tL^ Ь ' ) сез1 - зэруш1л1к, таршылык, киыншылык жэне б1р нэрсеге муктаждык магынасын бшдДредт ТерминдДк магынасы туралы имам эл-Жассас: «Зэруш1л1к - адам баласы Алла тыйым салган харамды жемесенемесеколданбаганжагдайда,ем1ршен айырылуы яки б1р агзасына катер келушен коркуы»[15, 159 бет.] деген. Ягни, зэруш1л1к адам ем1рш куткарып калу жолындагы немесе б1р Yзiрлi киындыктан кутылу мелшер1нде гана Алланыц тыйым салган 1стерше баруды бшдДредт Мысалы, жапан далада аштан елш калмау Yшiн елексенщ ет1н жеу, жан сактау бел1мше тYCкен адамды куткарып калу Yшiн кредит (еам) алу жэне т.б.
Гуламалар, Курандагы: «Оздерщд ез колдарыцмен кау1п-катерге итермелемецдер» («Бакара» CYресi, 195-аят) деген аятка CYЙене отырып, зэруш1л1к жагдайда шаригаттыц кецшшшн пайдаланбай, Алланыц езше аманат еткен ем1рше зиян келт1рш, ел1м
кушса кунэкар болады,- дейдi. Сонымен катар, гуламалардыц зэруш1л1к дэрежес1н мынандай шарттар негiзiнде елшеген1н де умытпау керек.
1) Зэрушлк - адамныц eMipi мен дiнiнде коргалуы TMic болган бес нэрсенщ (дiн, жан, абырой, акыл жэне дуние-мулштщ) бipiнде накты кepiнiс табуы керек.
2) Тыйым салынган iстi зэpушiлiк мелшерде гана ктеуге руксат. К^урандагы: «Юм зэру болса..» («Бакара» CYpесi, 173-аят) деген сезш Ибн Аббас (р.а.): «KiM бул тыйым салынган нэрселерд зэрушШкпен жесе, окасы жок. Ал к1м зэру болмай турып жесе, ол Аллага карсылык кылды жэне шектен шыкты» [16, 407 бет.] -деген.
Зэрушшш истихсаныныц мысалы: Ханафи фы^ кiтaптapындa, бip хайуан кудыкка тусш eлiп, сасып кеткен жагдайда суы калай тазартылады? деген мэселе сез етшедт К,ияска салсак, эуелi кудыктыц суын толыгымен тартып шыгару керек. Бул мYмкiн емес, себебi тубшен су шыга беpедi. Ал суы толыгымен тартылып шыгарылды дегеннщ езшде кудыктыц кабыргалары, шелектеpi жэне т.б. заттар нэж1с судыц тиюiмен нэжк болады, ол таза суды кайта нэжiс кылады. Мiне, осындай жагдайда истихсан тэстмен кудыктыц суы толыгымен тартылды деген мелшерде кудыктыц суы шыгарылады, эpi тазарады [3, 26 б.]. Сонымен катар, кепшшшке сактану киын болган (гумумул-бэлуа) ктерде, ягни, кудыкка мал тезектеpiнiц тус^мен судыц нэжiс саналмауы, мысыктыц су шкен ыдысыныц таза саналуы жэне т.б. кептеген мэселелер истихсан тэс1л1 бойынша карастырылган [12, 88-94 бет.].
К,ияс истихсаны. Аталган истихсан турлерше Ханафи мэзhaбы галымдары, истихсан мен кияс екеушщ бip мэселеде карама-кайшы туpiн косып, сырткы кepiнiстегi куаттылыгына карамай, кайсыныц эсеpi куатты болса, соныц негiзiнде укш шыгарган. Осыныц эpбipiне бipден мысал келт1ре кетелш.
Жасырын истихсан. Кумай, бурит жэне каршыга сиякты жырткыш кустар б!р ыдыстан су iшетiн болса, оныц кияс непзшдеп ук1м1
мен истихсан непзшдеп ук1м1 ек1 тYрлi. Кияс бойынша, жырткыш ацдардыц ет1н жеу харам болганы сиякты жырткыш кустардыц ет1н жеуде харам. Калдык судыц Yкiмi де ет1мен уксас болуы керек. Ал истихсан бойынша, жырткыш ац 1шкен судыц харам болатыны оныц нэж1с алекешнщ суга араласуы, алекеш ет1нен бел1тп шыгады. Жарткыш кус болса, суды катты CYЙек тумсыгымен шетшдДктен, тумсыгы таза, ягни тумсыгында алекей болмайды. Осы жерде жырткыш кустыц шкен суына, истихсан тэс1л1 бойынша таза деп ук1м беруд дурыс санаган.
Ашык, истихсан. Намаздыц кирагатында сэжде аятын окыган Kid сэждэтут-тилауа (сэжде аятын окыган Yшiн жасалатын сэжде) рукугда жасай ма, элде намаздыц 1ш1нде арнайы белек сэжде жасай ма? деген мэселенщ кияс непз1ндеп ук1м1 мен истихсан непз1ндеп Yкiмi ек1 турл1 Кияс бойынша, сэждэтут-тилауа рукугпен б1рге рукугта етелу дурыс. Себеб1 сэжде мен рукугтагы максат б1р, яти, Алланы улыктау. Сэждэтут-тилауадагы бул максат рукугта орындалып отыр. Касиетт Куранда: «И1лген (рукуг кылган) бойда сэждеге жыгылды» («Сад» CYресi, 24-аят) - делшген. Ал истихсан бойынша, Куранда: «Уа, иман келт1ргендер! Рукуг жасацдар, сэждеге бас койыцдар» («Хаж» CYресi, 77-аят) - деп, сэжде етуге буйырды. Сэжде рукугпен кке аспайды, эркайсысы белек гибадат болып табылады. Бул жерде Куран оку Yшiн алган дэретпен намаз окуга болатыны сиякты максаттыц орындалуын басты назарга ала отырып, кияс непзшдеп ук1м тацдалган [3, 23 бет.].
Кияс пен истихсан екеушде де б1р Yкiмдi салыстыра 1здеуге дэнекер « «L^ » (себеп) деген сипаты бар. Бул сипат кейде ашык
б1лшгетмен, кейде жасырын болып гылым адамдарыныц 1здеулер1 аркылы б1лшедД. Осы ек1 турдщ б1рше кияс, екшшшне истихсан делшедД. Истихсан - настыц жалпы кагидасынан шыгып, айрыкша ук1мнщ атауы екендшн керд1к.
Корыта айтар болсак, Истихан - жеке б1р дэлел емес, ол нас (Куран, CYннет), ижмэг, кияс, эдет-гурып жэне маслаха сынды жалпы кагиданы жекешелеген, айрыкша бер1лген Yкiмнiц дэлелдДк атауы. Адамзат когамында тепе-тецдДк сакталып, алацсыз гумыр кешу1 Yшiн «Дт», «Жан», «А^ыл», «Нэс1л» жэне «Мал-дуние»-ден туратын бес нэрсенщ коргалуы м1ндеттелед1 Дш - акылга жол алтейд1, акыл - адам ем1р1нщ урпагыныц жэне дуние-мYлкiнiц коргалу теттктерш калыптастырады. Дшде бул бес нэрсе «Ма^асидуш-шаригага» (шаршаттыц басты максатына) жатады. Сондай-ак, дшдеп эм1рлер мен тыйымдар, гибадаттар, сауаптар мен кYнэлар жэне т.б. осы бес непздщ жалгасын табуын жэне коргалуын ретке келт1рет1н илэhи зацдылыктар болып табылады. Дшде бул бес непздщ коргалуын жалпылама зэруш1л1к (дарурат), кажетт1л1к «хажият» жэне баяшаттылык «тахсинат» деп Yш категорияда карастырады. Булардыц б1ршш1сшен кешн екшш1а, екшш1сшен соц Yшiншiсi кер1тс табады. Дшнщ мураты да адам баласыныц жогары децгейдеп бакытты гумыр кешуш камтамасыз ету. Сонымен катар, халыктыц иплш кезделе отырып, ем1р CYPу салтына лайыкты Казак хандарыныц зацдык жYЙелерiн «Жет1 жаргы», «Касым ханныц каска жолы», «Ес1м ханныц еск1 жолы» жэне казак халкыныц некелесу 1андеп «Жет1 ата» мэселесш де осы истихсан тэал1мен байланысты деуге болады.
Эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Ибн Нэжим. Эл-эшбэЬэ уан назайр геле мэзЬаби Эби Ханифа / Ибн Нэжим. - Б.: Дэрул кутубул гилмия, 1999. - 390 б.
2. Эс-Сарахси Эл-Мабсут / Эс-Сарахси . - Б.: Дэрул-магрифа, 1978. - 478 б.
3. УэЬбатуз Зухайли. ¥сулул фыщЬил ислами / УэЬбатуз Зухайли. - К,.: Фикр, 2005. - 496 б.
4. Гэунул-магбуд шарху сунани Эби Дэу1т / . - М.: Сэлэфия, 1969. - 514 б.
5. Бэк1р Топалуглы. Тэуилатул Куран ли Эби Мансур эл-Матуриди. - Стамбул: Дэрул мизан, 2007. VI том. - 545 б.
6. Осман ШаЬин. Истихсан юнтемшш акли герекчелер1 ве базы уйгылама шеюллер1// Дш б1л1млер1 араштырма дерг1с1. - VIII (2008) №4. - С. 41-75.
7. Ибн Хазм эл-Эндулиси. Мулаххасу ибталул-кияс уар-рай уал-истихсан уат-таклид уат-таглил. -M.: Димашк,1960. - 99 б.
8. Эд1лбаев А., Эд1лбаева Ш. Эбу Ханифа жэне Ханафи мэзЬабы / А. Эд1лбаев., Ш. Эд1лбаева. - А.: Кекжиек - Б, 2011. - 400 б.
9. Сайд Нури Акгущуз. Ханафи фуругунда истихсан - эл-Ьидая ернег1 // М.Y. ИлэЬият факультет! дерг1с1. - 23(2002/2). - С. 29-77.
10. Эл-МинЬаж фи шархи сахих МYCлим ибн Хажжаж шархYн Нэуэуй геле МYCлим. - К,.: БейтYл эфкарид дэулия, 2000. - 2068 б.
11. Имам эл-Айни. Эл-Биная шэрху Ьидэя лил имам Айни. - Б.: Дэрул фикр, 1990, IX том. - 340 б.
12. Молла Эли Кари. ФетхY бабил гинэя фи шархи китэбин никая / Молла Эли Кари. - Б.: ДерY ихияуд-турасил-араби, 2005, III том. - 444 б.
13. Ибнул Ь/умам эл-Ханафи. Шарху Фэтхул кадир. - Б.: Дэру KYтубул гилмия, 2000,V том. - 640 б.
14. Фэтэуа Кадихан фи мэзЪаби Эби Ханифа эн-Нугман. - Б.: Дэру ^тубул гилмия, 1999. I том. - 580 б.
15. Эбу Бэюр эл-Жассас. Ахкэмул Куран / Эбу Бэюр эл-Жассас. - Б.: Дарул кутубил гилмия, 2003. II том. - 629 б.
16. Эд-ДYPPул мэнсур ли Жэлалуддин ес-СYюти. - Б.: ДерYл фикр, 1993, I том. - 407 б.
T. Kenshilik, N.E. Kairbekov, S. Okan
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
The role of Istihsan methodology in giving fatwah
Abstract. This article studies Hanafiyah in Kazakhstan and its Istihsan methodology. Istihsan is the name of a separate evidence-based approach to general religious judgment regarding need and necessity. It is emphasized that the Istihsan evidence-based approach is special in optimally governing contemporary issues of public relations and in addressing religious issues. In addition, the role of Istihsan in Shari'ah, its types, and its potential contributing to the strengthening of the historical and ideological integrity of the Kazakh society and strengthening of human brother hood are also examined.
Istihsan is a kind of argument based on finding a way, creating opportunities when the conditions of society or times make life difficult in accordance with the requirements of Islam. This does not mean going beyond (Quran, Sunnah). Probably deviate from the general rule and make a different verdict based on necessity, without an external judgment on us, ijma and qiyas.
Istihsan is one of the proofs of Islamic scholars, especially Hanafi scholars. Scholars also divide istihsan into several types, for example, istihsan of the Koran, istihsan of the Sunnah, istihsan ijma, istihsan of customs, istihsan of necessity and istihsan qiyasa. That is, istihsan and other Sharia arguments are based on evidence.
Key words: Koran; hadith; madhhab; Islamic scholars; istihsan; testimonies; history of Kazakhstan; unity; ijtihad; customs; judgments.
Т. Кеншилик, Н.Е. Кайрбеков, С. Окан
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Роль методики «Истихсан» в вынесении решения
Аннотация. В статье рассматривается приверженность отношения мусульман ханафитского мазхаба (школы)в Казахстанек нормам шариата ислама и их методике «Истихсана». «Истихсан» - это название или решение практического подхода, который обобщается сосновами шариата в связи с необходимостью или чрезвычайной ситуацией. Этот метод свидетельствует о важности роли рационального суждения в современных вопросах общественных отношений и регулирования религиозных вопросов.В то же
время мотивирующее место «Истихсана» в букве закона шариата, свидетельствует о том, что современное казахское общество способно укрепить свою идеологическую целостность с казахской историей и укрепить дружбу среди народов живущих в Казахстане.
Истихсан - это своего рода аргумент, основанный на поиске пути, создании возможностей, когда условия общества или время затрудняют жизнь в соответствии с требованиями ислама. Это не значит выходить за пределы (Коран, Сунна). Вероятно, отклониться от общего правила и вынести другой вердикт, основанный на необходимости, без вынесения внешнего приговора нас, иджмы и кийаса.
Истихсан - это одно из доказательств исламских ученых, особенно ученых-ханафитов. Ученые также делят истихсан на несколько типов, например, «истихсан Корана», «истихсан Сунны», «истихсан ид-жмы», «истихсан обычаев», «истихсан необходимости» и «истихсан кийаса». То есть истихсан и другие доводы шариата основаны на доказательствах.
Ключевые слова: Коран; хадис; мазхаб; исламские ученые; истихсан; свидетельства; история Казахстана; единство; иджтихад; обычаи; суждения.
References
1. Ibn Najim. Al-Ashbaha uan nazayr gala mazhabe Abi Hanifa [Al ashbah uan nazair gala mazhabi Abi Hanifa] (Darul kutubil gilmya, Bairut, 1999).
2. As-Sarahsi. Al-Mabsut [Al'-Mabsut] (Darul-magrifa, Bairut, 1978).
3. Uahbatuz Zuhaili. Usulul fykhi islami [Usulul fykhi islam] (Fikr, 2005).
4. Gaunul-magbud sharhu sunani Abi Daut [Usulul fykhi islam] (Salafia,Madina,1969).
5. Bakir Topalugly. Tauilatul Kuran li Abi Mansur al-Maturidi [Tauilatul Kuran li Abi Mansur al-Maturidi] (Darul mizan, Stanbul, 2007).
6. Osman Shxin. Istihsan iuntaminen akli gereksheleri ve bazy uigylama shkilleri// Din bilimleri arashtyrma dergisi. VIII (4), 41-75 (2008).
7. Ibn Hazim al-Andalusi. Mulahhasu ibtalul-kias uar-ray ual-istihsan uat-taklid ual-tagdil [Mulahhasu ibtalul-kias uar-ray ual-istihsan uat-taklid ual-tagdil] (Dimashyk, 1960).
8. Alau Adilbaev., Shamshat Adilbaeva. Abu Hanifa zhane Hanafi mazhaby [Abu Hanifa's and Hanafi Mazhab] (Kokzhiek- B, Almaty, 2011).
9. Said Nuri Akgunduz. Hanafi furugunda istihsan - al-Hidaia ornegi [Istihsan in the Hanafi Furuga - a sample of Al-Hidaya] // M.Y. Ilahiayat fakulteti dergisi [M.U. Journal of the Faculty of Theology] 23(2), 29-77 (2002).
10. Al-Mihazh fi sharhy sahih Muslim ibn Hazhazh sharhu Nauaui gala Muslim [Al-Mihazh fi sharhy sahih Muslim ibn Hazhazh sharhu Nauaui gala Muslim] (Kahira, Baitul afkarid daulia, 2000).
11. Imam al-Aini. Al-Binaya sharhu Hidaia li imam Aini [Al-Binaya sharhu Hidaia li imam Aini] (Darul fikr, Bairut 1990).
12. Molla Ali Kari. Fathu babil ginaia fi sharhi kitabin nikaia [Open Babylon Guinea to explain the two books of Nicaea] (Daru ihiaut-turasil arabi, Bairut, 2005).
13. Ibnul Humam al-Hanafi. Sharhu Fathul kadir [Explanation of Qadeer transformation] (Daru kutubil gilmia, Bairut, 2000).
14. Fataua Kadihan fi mazhabi Abi Hanifa an-Nugman [ Judge in the doctrines of Abu Hanifa Anengma] (Daru kutubil gilmia, Bairut, 1999).
15. Abu Bakir al-Zhssas. Ahkamul Kuran [Ahkamul Kuran] (Daru kutubil gilmia, Bairut, 2003).
16. Ad-Durrul Mansur li Zhlaluddin as-Suiuti [Ad-Durrul Mansur in Zhlaluddin as-Suiuti] (Darul fikr, Bairut, 1993).
Авторлар туралы мэлiмет:
КепщЫк Тышцанулы - Дштану кафедрасыньщ мещ'ерушiсi, ф.г.к., дiнтанушы, Л.Н. Гумилев атын-дагы Еуразия улттьщ университетi, Нур-Султан, Казахстан.
Кайрбеков Н.Е. - корреспонденция Yшiн автор, Дiнтану кафедрасыньщ о^ытушысы, доцент м.а., PhD, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университетi, Нур-Султан, Казахстан.
Окан С. - Дштану кафедрасыньщ о^ытушысы, доцент м.а., PhD, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улт-тьщ университет1, Нур-Султан, Казахстан.
Kenshilik Tyshkanuly - Head of the department of religious studies, Candidate of Philological Sciences at L.N. Gumilyov Eurasian National University st. Khadzhimukhana , Nur-Sultan, Kazakhstan.
Kairbekov N.E. - corresponding author, lecturer at the Department of Religious Studies, Associate Professor, Candidate of Religious Studies at L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
Okan S. - Lecturer at the Department of Religious Studies, Associate Professor, Candidate of Islamic Studies L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 3(132)/2020 23
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
