55XFTAP 21.21.01
Э.С. Моллаканагат
Л.Н. Гумилев атындары Еуразия улттык, университетi, Нур-Султан, Казахстан
(E-mail:[email protected])
Кожа Ахмет Ясауи кесенесшдеп жазулардыц мэш
Ацдатпа. Туркктан облысыныц орталыгы, Туркктан цаласы - рухани астана. Онда Эзiрет Султан Кожа Ахмет Ясауидц мазары бар. Атацты Эмiр Темгр эулиеге деген цуштарлыгын альт кесене арцылы бiлдiрген. Талай заман втсе де, Ясауидщ адал рухани цызметЫе деген цурмет кушеймесе, эларемеген. Ясауи тште царсы эртyрлi курес жургЫлгеншен, журектерде сацталган ол ктге деген махаббат артпаса, кемiмеген. Арналып салынган кесене архитектуралыц жагынан да, басца цырынан да жан-жацты зерттеле бередi. Кесенеде жазылган араб жазуларыныц мэн-магынасын ашу - заман та-лабы. Жазуларда аяттар мен хадистер жэне эртyрлi насихат свздер орын алган, тарихи даталар да кездесед^ кш естдерт квруге болады. Аяттардыц арабша мэтШ, транс-крипциясы жэне цазац тiлiндегi магынасы берiлдi. Кожа Ахмет Ясауи кесенесiндегi жазулардыц мэш атты тацырыпта элi талай мацала жарыц квретШ, жэне цогамныц рухани вмiрiне серпшс экелетт байцалады.
ТYЙiн свздер: Туркктан, дттану, тэпар, цазац, Ясауи, Кожа Ахмет, кесене, жазулар, аяттар, гайып, ктттер, зкр, хикмет, ислам.
DOI: 10.32523/2616-7255-2020-131-2-49-55
Kipicne. ТYркiстан каласы облыс орталыгы болды. Каланыц кулл1 турю журтына кара шацырак болуымен катар, ол жерде Кожа Ахмет Ясауи эулие атамыздыц кесенеа бар. Ол Kid тYркi журтыныц рухани устазы, трт ТYркi халыктары ездер1нщ мусылман болып, ислам дДтн ез1матп, оны ащрш алуын Эз1рет Султан жэне ол кганщ шэк1рттер1нщ ерен ецбектер1 аркасында жYзеге аскандыгын б1р сэтке де умытпак емес. ¥лы устаз, Эм1р Тем1р бабамыздыц да назарынан тыс калмаган, каб1р1н1ц Yстiне баска жакта кездесе бермейтш алып кесене салдырган. Шындыгын айтканда, каншама гасырлардан бер1 карай талай окигалардыц куэа болган Кожа Ахмет Ясауи кесенеа - б1зге жеткен алтын жэдДгер, эр1 Эм1р Тем1рд1ц эулие атамызга деген таза CYЙiспеншiлiгi мен курметанщ жаркын кер1н1с1. Кожа Ахмет Ясауи кесенеандеп жазулардыц мэн1не к1р1спестен бурын Кожа Ахмет Ясауидщ к1м екендшне
токталгандыгымыз жен болар. Ахмет Ясауи Батыс Карахан мемлекетанщ карамагындагы Батыс ТYркiстанда Карахандыктар дэу1р1н1ц сощы кезецдершде ем1р CYрген жэне артында 1з калдырган сопылык жолындагы акын. Ол кганщ мYриттерi де сол сарында хикметтер жазган. Олардыц арасында кец танылганы Хаким СYлеймен Ата. МYриттерiнщ хикметтер1 де кейде Ясауи хикметтер1мен араластырылып бер1лд1. Сондыктан хикметтердщ барлыгы Ясауи хикмет1 деп айту киынга согады. Десек те, тYрiк сопылык елецдер1нщ алгашкы Yлгiлерiнен болып табылатын хикметтердi Карахан мемлекетi тусындагы эдебиет ретшде карастыру дурыс багыт болып табылады [1, 342 бет]. Кожа Ахмет Ясауи хикметтерi жинакталган жазба «Диуани Хикмет» деп аталады. Булай атауга Ахмет Ясауи елецдершц «хикмет» термишмен аталуы себеп болган. Ахмет Ясауи XII гасырда Батыс ТYркiстанда емiр
сурген сопылык жолындагы акын. Сайрам (Исфижап) каласында туган, 7 жасында Ясы каласына кeшiп барган. Ясауи лакап аты «Ясы каласыныц адамы» деген угымды бiлдiредi. К,азакстанныц ощуспк-батыс жагындагы Ясы каласы буг1нде Туркестан деп аталады. XI гасырдыц сощы жагында туган деп шамаланатын Ахмет Ясауидщ экеанщ аты -Ибраhим, шешесшщ аты - Айша. Анасы да бiр эулиенщ кызы болган, экесi де заманында кереметтерi шршген шейхтердщ бiрi едi. 7 жасында жет1м калган Ахмет Ясауи басында Ясы каласында Арслан бабага шэк1рт болып, колын алган. Бiрак Арслан Бабаньщ бiр жылдыц iшiнде кайтыс болуына байланысты Бухарага барады да, Жусш Хамаданиге жалганады. Ахмет Ясауидщ непзп устазы жэне тршщ Жусш Хамадани болгандыгы, бiлiм мен руханиятыныц кеп бeлiгiн сол к1с1ден алган деп шамалауга болады. Эрине Бухарадагы эртYрлi бiлiм жэне сопылык орталыктарда болып eзiнiц дамыткандыгы айкын. Ахмет Ясауи Хамаданидщ Yшiншi халифасы. Хамадани 1140 жылы кайтыс болган, алгашкы ек1 халифадан кейiн Yшiншiсi болып Ахмет Ясауи тарикат шайхысы болган. Тек 1160 жылы Хамаданидщ пестепне отырган Ясауи аз уакыттан кешн оны баскага калдырып eзi Ясыга кайткан. Пайгамбардыц (с.г.с) 63 жасында кайтыс болуына байланысты Ясауидщ де 63 жасына толганда Ясы да бiр гар жасатып, iшiне юргендш жэне калган eмiрiн сол жерде етюзгендш рауаят етiледi. «Иер астыга кLрдiм муна» (жер астына юрдДм мiне) деген мэшhYP eлецi, осы окиганы баяндап тургандай. Ахмет Ясауи 1166 жылы Ясыда кайтыс болган. Ахмет Ясауидщ заманныц мацызды гылым жэне мэдениет орталыгы болган Бухарада жаксы бiлiм алгандыгы, араб тШ мен парсы тiлiн мецгергендшн, Ислами гылымдар туралы да eте жаксы б1л1м алгандыгын кeруге болады. ^нгарк кeзi рет1нде агаштан касык жасап саткандыгы туралы рауаяттар бар. Ахмет Ясауидщ мацызды жагы eзi непзш калаган Ясауилiк жолын калдыргандыгы, жол гарсетш хикметп eлецдерi аркылы мусылмандыкты жещлдетш кeшпелi тYрiк халкына тYсiндiруi
едi. Бул такырыпта eте эсерл! болган, eзimц жэне мYриттерi тэрбиелеген жYЗдеген шейхтар ТYркiстан жэне Анадолыда 61р iзбен жYрiп жолдарын калыптастырып, ТYрк1стан жэне Анадолы турiктерimц рухани шебш куаттандырган. ТYрiктердiц мусылмандыкты тартыска к1рмей, жещл тYрде кабылдаулары жэне оны 1ске асыруларында Ахмет Ясауи мен оныц 1збасарларыныц мацызды рeлi болган. МYриттерiнiц саныныц кeпт1г1н манакыптарда 99000 деп кeрсетедi. XII гасырда кайтыс болган Ясауид1ц эсер1 XIV гасырдыц соцгы жагындагы Эм1р Тем1р дэу1р1нде де eте мыкты жалгасын тауып жаткан ед1. 1396-1397 жылдары Тем1р Ясауид1ц каб1р1н зиярат еткен жэне Ясы каласында ол Yшiн ескерткш кесене салдырган. XVI гасырдыц басында Шибан Хан да кесенеш кайта жeндеуден eткiзген. XVII гасырда Эулие Челеби тег1н Ясауиге байланыстыруы оныц эсер1н1ц жалгасып жаткандыгыныц ^рсе^ш^ Сонымен, ТYркiстан каласынан К,азан жэне Ыстамболга дей1н таралган табылган «Диуани Хикмет» колжазбалары да кей1нг1 гасырларга тиес1л1. «ТYрiк эдебиет1нде алгашкы сопылар» атты ецбег1нде Фуат КeпрYЛY Ясауи эсерш жэне Ахмет Ясауи, ЖYнiс Эмре арасындагы сызыкты толык зерттеген. Ахмет Ясауидщ кесенеанщ бYкiл турк1лер тарапынан зиярат ет1лу1 жэне ТYркiстан каласында оныц атына ТYркия-Klазакстан ортак университет1н1ц ашылуы Ясауи эсершщ эл1 де кYшт1 жалгасып келе жаткандыгыныц накты айгактары болып табылады. Диуани Хикмет колжазбалары кешннен (XVI гасырдан кешн) кeшiрiлiп жазылгандыгы Yшiн т1лд1к жагынан К,арахан турiк т1л1мен емес, Шагатай турiк т1лшщ ерекшелштерш нускауда. Тек Ясауи К,арахандыктар кезещнде eмiр CYргендiгi Yшiн оныц хикметтерш К,арахандыктар кезещ эдебиет1 рет1нде карастырылуы керек [1:339]. ¥лттыц улттыгын калыптастыратын ек1 непзп арна бар. Оныц б1р1 - дш, ек1нш1с1 - т1л. Дш - eркениеттiц негш, ал, т1л - улттык мэдениеттщ eзег1н курайды. Осы ек1 арнаныц б1р1 суалатын болса, улттыц болмыстык т1рш!лш токталады [7, 258 бет].
Hemri 5eAiM. К,аб1р1 Yст1нен алып кесене тургызылган К,ожа Ахмет Ясауи
аса атакты турк1 эулиеа, д1н таратушы, сопылык б1рлеслктщ непзш калаушы болды. Кулл1 турю элемшде онын, «ХикметтерЪ> атты шыгармасы кен, тарады. Онда Ислам кундылыктары насихатталып, когамдагы олкылыктар эшкереленген [2 ,9 бет]. Кожа Ахмет Ясауи кесенеа Казакстан Республи-касы Турюстан облысындагы Турюстан каласында орналаскан. Ескертюш ЮНЕСКО-нын элемдш мура т1з1мше енг1з1лген. Гылым-б1л1м дамыган сайын кеп нэрселердщ сырлары ашылып келед1. Соньщ б1р1 - Кожа Ахмет Ясауи кесенесшде жазылган купия жазулардын сырлары. Бул жазулардын зертелу тарихын тэуелазджтен бурын жэне тэуелазджтен кейш деп ею кезенде карастыруга болады. Б1ршш1 кезенде кесенедеп эпиграфиканын толык зерттеу обьеклсше айналмагандыгы кершед1. Алгаш рет кесенедеп б1р топ жазуларды окып, орыс тыше аударган М.-С.Бекчурин мен П.Н.Ахмеров, Н.И.Иеселовский болды. Ке-нес уюмет1 кезшде М.Е. Массон Кожа Ахмет Ясауи кесенесшщ тарихын тупюл1кп зерттедь Осы кезде ол гимараттагы кейб1р жазбаларды окуга жэне аударуга эрекет жасады. А.А.Иванов кесене шшдеп кола заттардын басым белшн мукият зерттед1, бетшдеп жазуларды егжей-тегжейл1 талдап, орыс т1лше аударып, толык гылыми тусшштемесш берд1. Кесенедеп эпиграфиялык жазулардын барлыгын камтитын Б.Т. Туякбаеванын арнайы енбеп жарияланды. Кеп келемд1 аткарылган жумыска карамастан бул басылымдарда кейб1р кемшШктер кетл. Мысалы, бул басылымдардын кепшь лшндеп аудармалар араб эрш1мен жазыл-ган мэтшдермен камтамасыз ет1лмед1 [2, 19 бет]. Тэуелс1зд1к алганнан кейш, кесенедеп жазуларга байланысты ен аукымды жумыс 2008-2010 жылдары, «Эз1рет Султан» мемлекеттш тарихи-мэдени корык муражайына барган б1л1кп басшы А. Сафуллин мырзанын бастамасымен, уйымдастырылган гылыми ужым тарапынан журпз1лд1. Нэтижесшде, бугшп Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У-нщ докторанты, текстолог маман Моллаканагатулы Сайпулла Кожа
Ахмет Ясауи кесенесшдеп жазуларды тутас окып, арабша электронды нускасын дайындап, транскрипциясын жасап, казак тыше аударды. Бул жумысы «Кожа Ахмет Ясауи кесенеа» деген атаумен, альбом ютап туршде, уш т1лде жарыкка шыкты. Юркпе сезш профессор Муминов Эш1рбек пен Болат Корганбек мырзалар жазды. Буган дейш Кожа Ахмет Ясауи кесенесшдеп эпиграфиялык жазу мэтшдер1 тупнуска куйшде толык жарияланбай, кебшесе орыс т1лшдеп узщдДлер етш бер1лш келген болатын.
Енд1 араб жазулары орналаскан каспеттщ сипаттамасына келетш болсак, кесенщ батыс, солтустш, шыгыс фасадтарынынын фризшдеп жазу батыс фасадтын мунара жагынан бастап, солтуспк жэне шыгыс фасадтарынын тутастай камтып, шыгыс мунарамен шектеседь Бтктш - 2,6 м, жалпы узындыгы - 163 м, ауданы - 424 шаршы метр болып келетш фриздеп сулс керкем жазуы ашык кек туст1 бояулы каптама юртштермен курастырылып жазылган. XX гасырдын басында фриздщ басым белт бузылган болатын. Алайда жазудын теменп белтнщ жаксы сакталуы, жазудын ертеректе жасалган фотосуреттершщ болуы жэне онда езгермейтш Куран сездер1 жазылгандыктан реставраторларга фриздагы жазуды толык калпына келт1руге мумюншШк берд1. Бул жазуда юркпе сезбен басталатын Куран Кэр1мнщ 6-суресшщ 59, 60, 61, 62-аяттары жэне 63-аяттын бас жагы тутас бер1лген. Сонында курылысшынын аты-жеш, курылыстын аякталган уакыты женшдеп мэл1меттер берыген [2, 56 бет]. Сол аяттардын, арабша мэ TiHi «/^Ьиj ^jlfi ¿ill Jla 5 я гни АллаЬу табарака уа тагала айтты» деп басталады:
^ Л 'А р 0^) v
£jLlt jAJ ^iUl Vi
jjft cjUHi 'fLAZ ¿Ä ¿Jä flY) ¿H^iiUJl ... j^J
Аяттардыц окылуы: (59) уэъиндэhу мэфэтихул гайби лэ йэълэмуhэ иллэ hjY [жим] уэйэълэму мэ фиил бэрри уэлбэхр [жим] уэмэ тэскуту миу уэрэкатин иллэ йэълэмуhэ уэлэ хэббэтин фии зулумэтил эрди уэлэ рэтбиу уэлэ йэбисин иллэ фии китэбим мубиин (60) уэhууэл лэз~ии йэтэуэффэкум биллэйли уэйэълэму мэ жэрэхтум биннэhэри суммэ йэбъасукум фииhи лийукда эжэлум мусэммэн [салэ] суммэ илэйhи мэржиъукум суммэ йунэббиукум бимэ кунтум тэъмэлуун (61) уэhууэл каhиру фэука ъибэдиhи [салэ] уэйурсилу ъалэйкум хэфэзатэн хэттэ из~э жээ эхэдэкумул мэуту тэуэффэтhу русулунэ уэhум лэ йуфэрритуун (62) суммэ руддуу илаллаhи мэулэhумул хакк [жим] элэ лэhул хукму уэhууэ эсрэъул хэсибиин (63) кул мэй йунэжжиикум мин зулумэтил бэрри уэлбэхри тэдъуунэhу тэдарруъау уэхуфйэтэл... [3].
Аяттардыц казак ттндеп аудармасы: (59) Кeмест1ц к1лт^ер1 Оныц жанында. Оны Ол, eзi гана б1лед1. Жэне курлыктагы, тещздеп нэрселерд бшедД. Б1р жапырак туссе де, Алла оныб^едД.Жэнежердщкарацгылыктарындагы кургак жэне жас урыкка дешн ашык Ютапта бар. (60) Ол сондай тунде сендерд eлiдей уйыктатады. Жэне кYндiз не ктегендерщдД бшедД. Сонан соц сендерд белгЫ б1р мерз1м толтыру Yшiн кYндiз оятады. Соцыра кайтып барар жерлерщ Сол жак. Одан кешн 1стеген ктерщд тусiндiредi. (61) Жэне Ол, кулдарыц Yст1не eктем, Сендерге коргаушылар (пер1ште) ж1беред1. Б1реулерще eлiм келген сэтте, пер1штелер1м1з жанын алады, эр1 еш кем1ст1к етпейд. (62) Одан кешн хак иес1 Аллага усынылады. Сак болыцдар, бил1к оган тэн. Эр1 Ол есепш1лердщ ец жYЙрегi. (63) (Мухаммед Г.С.): «Курлыкта, тещздщ карацгылыктарынан сендерд1 к1м куткарады? Осыдан б1зд1, куткарсац, элбетте шYкiр етуш1лерден болар едк деп, оган жасырын жалынып, т1лейс1цдер» де [3].
Исламдагы гылымныц жжтелу эрб1р саланыц танымдык ерекшелштерше карай нактылашан. Жан мен тэн ек1 гылымныц зерттеу объекпа болса, «Куран» аяттарыныц жаратылган кыры - тэфсир, жаратылмаган, eзгермейтiн кыры тэуил методы аркылы тусiндiрiлетiн болды. Бул калыпты жагдай тусiну жэне тусiндiру функциясы тургысынан кэламга да, философияга да eз эсерш типзбей коймады. Непзшен, сопылык танымныц мэш тэуил методы аркылы ашылады. Иасауи мэдениет1тц ХХ гасырдагы басты eкiлi, кeрнект1 ойшыл Абайдыц да устанымы тэуил болды. Тэуил сопылыктыц, ягни казак мусылмандык тусiнiгiнiц eзегi, дYниетанымдык калыбы жэне болмыстык аркауы болатын [7, 48 бет]. Куран адамныц кандай болмыс екендшн, оныц eмiр CYру ортасы мен ■пршшшнщ мэш мен магынасы, элемдеп орны мен максаты не деген т.с.с. сурактарга жауап бере отырып, адам болмысын тутас жинактап карастырган. Бул жауаптардыц барлыгы да адамныц рухы тeцерег1ндегi психологиялык кубылыстар мен шындыктар непзшде, адамныц кeкейiне конатын, бейнел1 кeркем т1лмен бер1лген. «Куранныц» Yндеуi адам жYрег1не, санасына, рухы мен акылына багытталган. Сондыктан адам элемше барар жол жYрек, кeцiл аркылы eтедi. Мше, Иасауидц философиясыныц басты мэселесшщ кeцiл болуы да сондыктан. Касиетп «Куранда» Тэщр адамныц т1рш1л1к элемшдег1 орны мен мацызын оган алгаш еамдерд1, ягни, феномендерд YЙрету аркылы кeрсеткен. Адам осы YЙретiлген еамдер аркылы eз элемш калыптастырган, мэнге айналдырган [7, 30 бет]. «Куран» эрдайым адамды терец ойлауга интеллектуалды кызметке шакырады жэне осы багыт бойынша тацдау еркше усыныстар жасайды. Адам -саналы болмыс. Сондыктан оныц б1луге деген куштарлыгы табшатында бар [7, 32 бет].
Аятта козгалган «гайыптыц к1лттерЬ> мэселеа. Бул аяттагы мафатих (к1лттер)
- мифтах сeзiнiц (к1лт) кeпше турi. К1лт
- ашкыш куралга бершген атау. Оныц кудретшде жэне калауында сырлар мен купиялардыц к1лттер1 бар. Эл - гайып, (гиб
туб1ршен туындайды - жок болу, жабык болу KepiH6ey) - кымбатты, кол жетпейт1н тэц1р купиясы, тек Кудай гана ие болатын бiлiм. Эл - гайып Куранда жэне хадистерде осы магынада колданылады. «Кымбатылыгы» мен «кол жетпейттндшне» карамастан, Эл
- гайып куран тэпарге сэйкес дiни тагзым етудщ белпа болып табылады жэне кектен пайгамбарларга жiберiледi. Аса «кадДрл1 нэрсенщ хабаршысы» ретiнде куранныц e3i де Эл - гайыптыц белг1л1 бiр белшепн ашуга кeмектеседi. Хадис бойынша Эл - гайыпты бiлу Кудай мен Пайгамбарлардыц еншiсiндегi дуние. Куранга жазылган тYсiнiктемелер мен еск1 дэстYрдi устаушылардыц айткандарында осы жагдай атап керсеттледД [6, 35 бет]. Гайб
- саган жасырын нэрсе. Алла тагала Куран кэрiмде: «олар гайбка сенедД» деген. Тагыда гайб, ол - Алла, ол дYниеде кeрiнбейдi, тек оны керсетет1н белгiлердi гана керуге болады. Тагы гайб, Пайгамбар с.г.с. хадистерi аркылы бiлдiрген перiште, ужмак, тозак, есеп кYнi сиякты адамдарга жасырын нэрселер. Ибн Араби: «гайб - ол, жYрекпен сезiлсе де бас кезше жасырын нэрселер» деген. Тагы б!р аятта Алла тагала: «кектер мен жердiц гайбы Аллада» деген, ягни кектер мен жердщ гайб 1л1м1. Тагы аятта Алла тагала: «гайбта рахманнан корыккандар» деген, ягни ешк1м кермесе де Алладан корку. Тагы б!р аятта: «гайбты сактаушы эйелдер» деген, ягни жубайлары жок кезде де олар жаман керетш iстердi iстемейдi [8]. Жогарыдагы аяттарда гайб сeзi, Алла, жер мен кектердщ гайп 1л1м1, кершбейтш нэрсе жэне жок кез деген угымдарда колданылган. Гайб, ол - куран деп ашьщтагандар да бар. Исламдык д1ни деректерге караганда, бул аятты ендiргенде он ек1 мыц перiште бiрге тYCкен. Олардыц кемескДден жарыкка шыгатын мезг1лiн тек e3i гана бiледi, адамныц санасы кемесмш бiлуге каукарсыз. Бул аяттыц ашыктамасы рет1нде Лукман CYресiнiц 34-аяты керсеттледД. Ол аятта былай делiнген: «Эрине киямет мерзiмiнiц мэлiметi Алланыц касында. Жацбырды Ол жаудырады, Ол жатырлардагыны бiледi. Ешк1м ертец не ктейтшш бiлмейдi, эр1 ешк1м кай жерде елерш де бiлмейдi. КYдiксiз Алла (Т.) толык 61луш1, хабар алушы».
Буны Мухаммед пайгамбар с.г.с былай деп ашыктаган: «кeместiц кiлттерi бесеу, оны тек Алла тагала б1ледД. Курсактагыларды тек Алла бiледi, ертец не болатынын тек Алла б1ледД, кашан жауын жауатынын тек Алла б1ледД, адам кай жерде елетшдшн тек Алла бiледi, киямет кашан болатындыгын тек Алла б1ледД». Ибн Араби тэпсiрiнде гайыпты мынадай топтарга бeледi: 1. Гайбул гуюб, ягни Алланыц 1л1м1 ол инаятул ула деп аталады. 2. Гайбу галам ал аруах ол уммул китаб деп аталады. 3. Гайбу галам ал кулуб ол лаухы ал махфуз де аталады. 4. Гайбу галам ал хиял ол дуние деп аталады. Макки ибн Абиталип айтады: «Алланыц жанында гайыптыц казыналары бар». Жалалайн тэпсiрiнде былай делшген: «оныц жанында гайыптыц к1лтер1 бар, ягни оныц казыналары яки оныц 1л1мше жеткiзетiн жолдардыц к1лттер1...» [5]. Аталган «Мафатихул гайб» атты Фахруддин Разидiц (1149-1209) тэпс1р1 жарык керген. Эл-Жарири: «Ол гайыптыц юлттерш Алла тагала жэне eзiнiц б1лдДру1мен саф (таза), дос, CYЙiктi жэне эулие кулдары бiледi» десе, Ибн Гужайба да: «гайып iлiмдерiн Алладан баска ешк1м бiлмейдi жэне Алланыц разылыгын алган пенделерге де б1лдДр1лед1» деп, Алла тагала калай каласа, солай да болатынын еске салып кояды. Кожа Ахмет ЯсауидДц хикметтерiнде мынадай жолдар кездеседД:
«Б1см1ллэ» деп баян етпм хикмет айтып,
Шэк1рттерге ДYP мен гауhар шаштым мiне.
Жанды жалдап, кайгы шег1п, кандар жутып,
Мен «дэптер сэни» сeзiн аштым, мiне [9, 3 бет] - дейдД. Бул хикметте «дур», «гауhар» жэне «ек1нш1 дэптер сeзiн ашкандыгы» назар аудартады. «ДYP» мен «гауhар» багалы тастар, кунды нэрселер, байлыктыц нышаны. Астарлап, Yлкен сырдан хабар берiп турганы анык. Жогары да айтылган «Алланыц казыналарыныц» кейбiр кiлттерi берiлiп, сол казыналардан алган «ДYP» мен «гауhарын» шашканын айтып тур ма? Дэптерi сани (екiншi дэптер) сeзiн калай ашкан? Ясауи мурасын зерттеудiц мацыздылыгы да осында.
К,орытынды. Кесенедегi жазулардыц мэттт дайын. Оныц мэнiне YЦiлу бYг1нгi кYннiц кезек кYтт1рмес мэселеа екенд1г1н ешк1м
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. № 2(131)/2020 53
Серия Исторические науки. Философия. Религиоведение
жокка шыгармайды. Бiздщ байкаганымыз, алып кесененщ жэне ондагы жазулардыц элi талай купия-сырлары бар екендiгi. ЖYЙелi тYрде зерттелген сайын Ясауи жэне оныц мураларыныц максаты айкындала тушек. 0Mip Темiр кесененi не Yшiн салдырды? 0Mip Темiрдi Ясауиге жалгаган байланыс-тар кандай? Кесенедегi жазулар кай максатта
жазылды? Кесенедегi жазулар Ясауи жолына катысы кандай? Жазуларды жазганда шеберлер ненi кездеген жэне кандай ережелердi сак,таган? - деген сиякты кептеген сурактар пайда болды. Сондыктан «Кожа Ахмет Ясауи кесенесшдеп жазулардыц мэт» атты такырып аясында талай жацалыктар шыгатыны сезсiз.
Эдебиеттер Ti3iMi
1. Ercilasun, Ahmet Bican. Ba§langigtan yirminci yüzyila Türk dili tarihi. - Ankara. -2004. -Vol. 50. -Akgag.
- 488 s.
2. Кожа Ахмет Ясауи кесенеа. Мавзолей Ходжа Ахмада Ясави. Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi / Курастырушылар Э.К. Муминов, М.Б. Кожа, С. Моллаканагатулы, М.Ж. Садыкбеков, Ж.М. Нурбеков. Казак, орыс, агылшын т1лдершде. Издание четвертое, переработанное и дополненное. -Алматы: «Эффект» ЖШС, 2010. - 208 б.
3. Эли Имран, 6-59,63 - аяттар. Куран Кэр1м [Электрон.ресурс]. - URL: http://kuran.muftyat.kz/#/ home/134 (Карау мерз1м1: 04.21.2020)
4. Туякбаева, Баян Туматаевна. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Ясави / Б. Т. Туякбаева. - Алма-Ата : Онер, 1989. - 172 с.
5. Altafsir [Электрон.ресурс]. - URL: https://www.altafsir.com/Tafasir.asp (Карау мерз1м1: 04.21.2020)
6. Эл-Гайып. Энциклопедия «Ислам»/Бас редактор Р. Нургалиев. - Алматы: «Казак энциклопеди-ясы» бас редакциясы, 1995. - 288 б.
7. Кенжетаев Д.Т. Ахмет Иасауи дуниетанымыныц турю ислам философиясы тарихындагы орны, 2012. - 288 бет.
8. Эл-Фирузабади. Басаир зауит тамиз. [Электрон. ресурс]. - URL: https://www.altafsir.com/ MiscellaneousBooks.asp (Карау мерз1мк 04.22.2020)
9. Кожа Ахмет Иасауи. Диуани Хикмет (даналык ютабы) /баспага эз1рлегендер: Куанышбек Кари, Галия Камбарбекова, Расул Исмаилзаде/ - Тегеран: «эл-Худа», 2000. - 235 б.
References
1. Ercilasun, Ahmet Bican. Ba^langi^tan yirminci yüzyila Türk dili tarihi. [History of Turkish language from the beginning to the twentieth century] (Ankara, 2004).
2. Koja Akhmet Yasawi kesenesi. [Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi]. (Алматы, 2010).
3. Ali Imran. Quran Karim. Available at: http://kuran.muftyat.kz/#/home/134 (Accessed: 04.21.2020)
4. Tuyakbaeva B.T. Epigraficheski dekor arkhitekturnogo kompleksa Akhmeda Yasawi [Epigraphic decor of the architectural complex of Ahmed Yasavi]. (Almaty, 1989).
5. Altafsir. Available at: https://www.altafsir.com/Tafasir.asp (Accessed: 04.21.2020)
6. Al-gayb. Ensiklopedia "Islam". [Al-gayb. «Islam» encyclopedia]. (Almaty, 1995).
7. Kenjetaev D.T. Akhmet Yasawi dunyetanymynyn turki islam filosofiyasy tarikhyndagy orny [Kenzhetaev D.T. The place of Ahmed Yasawi's outlook in the history of Turkic Islamic philosophy]. (Turkistan, 2012).
8. Al-Firuzabadi. Basair zauittamiz [Distinguished insights]. Available at: https://www.altafsir.com/ MiscellaneousBooks.asp (Accessed: 04.22.2020)
9. Qoja Akhmet Yasawi. Diuani Khikmet (danalyq kitaby). [Khoja Ahmed Yasawi. Diwani Hickmet (Book of Wisdom)]. (Tegeran, 2000).
А.С. Моллаканагат
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Смысл надписей на мавзолее Ходжа Ахмеда Ясави
Аннотация. Центр Туркестанского края, Туркестан, является духовной столицей. Там находится могила Азрет Султана Ходжа Ахмеда Ясави. Знаменитый эмир Тимур выразил свою страсть к святому посредством строительства гигантского мавзолея. Со временем уважение к духовной деятельности Яссави не ослабло. Хотя против учения Яссави велась борьба, любовь к нему продолжала расти. Построенный мавзолей детально изучается как в архитектурном, так и в других аспектах. Расшифровка значения арабских надписей на мавзолее - требование времени. Они содержат аяты и хадисы, различные исторические даты и имена. Тексты - на арабском языке, но также даны транскрипция и значения слов на казахском языке. Следует отметить, что по-прежнему публикуется множество статей на тему надписей в мавзолее Ходжа Ахмеда Ясави, и они имеют отношение к духовной жизни общества.
Ключевые слова: Туркестан, религиоведение, тафсир, казах, Ясави, Ходжа Ахмед, мавзолей, надписи, аяты, исчезновение, ключи, радение, мудрость, ислам.
A.S. Mollakanagat
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
The Meaning of the Inscriptions on the Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi
Abstract. The center of the Turkestan region, Turkestan is the spiritual capital of Kazakhstan. It contains the tomb of Aziret Sultan Khoja Ahmed Yasawi. The famous Emir Timur expressed his passion for the saint by means of a giant mausoleum. As time went on, however, the respect for Yasawi's faithful spiritual activity was not weakened. Although there were various struggles against the Yassawi teaching, his love for him continued to grow. The built mausoleum is explored in detail both in architecture and in other aspects. It is time-consuming to discover the meaning of Arabic inscriptions on the mausoleum. There are historical dates, verses and hadiths in the writings, various historical dates and names. The verses are given in Arabic, transcript and meaning in the Kazakh language. It is noted that many articles are still being published on the subject of the inscriptions in the Khoja Ahmed Yasawi Mausoleum, and they have a bearing on the spiritual life of the community.
Keywords. Turkestan, religious studies, Tafsir, Kazakh, Yassawi, Khoja Ahmed, mausoleum, writings, verses, disappearances, keys, commentary, humility, Islam, mosque, opinion.
Автор туралы мэлiмет:
Моллацанагат Э.С. - Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ «Дштану» мамандыгы-ныц 2 курс студент, Сэтпаев кешес1, 2, Нур-Султан, Казахстан.
Mollakanagat A.S. - 2nd year student of the specialty «Religious Studies», L.N.Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str. 2, Nur-Sultan, Kazakhstan.
