CC BY
25
УДК 327.930,22 ББК 63, 5(5Т).3
НАЦШИ ЩРРИЗ-ЦАЙСАЦХ,О ДАР МУНОСИБА ТИ ДИПЛОМАТИИ ХОНИГАРЩОИ ОСИЁИ МИЁНА БО ДАВЛАТХОИ ХАМЦАВОР ДАР АСРХОИ XVIII-XIXВА ИБТИДОИАСРИХХ(БАРМАБНОИ
САРЧАШМАХО)
Саидов Султон Ма^мадович,
дотсенти кафедраи фащои цамъиятшиносии Донишгоуи давлатии тицорати Тоцикистон ( Тоцикистон, Душанбе)
РОЛЬ КЫРГЫЗ-КАЙСАКОВ В МЕЖГОСУДАРСТВЕННЫХ ОТНОШЕНИЯХ СРЕДНЕАЗИАТСКИХ ХАНСТВ С СОПРЕДЕЛЬНЫМИ СТРАНАМИ В XVIII-XIX НАЧАЛЕ XX ВВ.(НА ОСНОВЕ ИСТОЧНИКОВ)
Саидов Султон Махмадович,
доцент кафедры общественных наук Таджикского государственного университета коммерции (Таджикистан, Душанбе)
THE ROLE OF KIRGHIZ-KA YSAKS IN THE INTERNATIONAL RELATIONSHIP OF CENTRAL ASIAN KHANATES WITH NEIGHBORING COUNTRIES REFERRING TO THE XVIII-TH - THE XIX-TH CENTURIES AND THE BEGINNING OF THE XX-TH CENTURY( ON THE BASIS OF THE SOURCES)
Saidov Sulton Makhmadovich,
Associate Professor of the department of social sciences under the Tajik State University of Commerce (Tajikistan, .Dushanbe), E-mail: Sulton-1966@mail.ru
Вожщои калиди: циргиз, цайсац, Осиёи Миёна, цабилацои туркию мугулй, истисмор, сарзамин, таърих, сарчашма, Русия, Хуцанд
Дар мацола мавцеи циргиз-цайсац^о дар муносибатцои дипломатии хонигариуои Осиёи Миёнаи асрцои XVШ-XIX бо давлатцои цамсоя мавриди баррасй царор гирифтааст. Цайд шудааст, ки аз асри Х1У ба цисматцои шимолии Осиёи Миёна цавму цабилацои туркиву мугулй тадрицан сар дароварда, бо мардуми бумй ва навомада омезиш ёфта, халциятцои алоцидаро созмон доданд, ки яке аз чунин цабилацои ба цисматцои шимолии Осиёи Миёна ворид шуда, циргиз- цайсакцо ба шумор мераванд. Тазаккур меравад, ки тибци ахбори сарчашмацои таърихй циргиз- цайсащо урфу одатцои ацдоди худро то дер нигоц дошта, муносиботи феодалй дар цомеаи ощо бо боцимондацои архаистии тарзи зист дар цомеаи цабилавй бисёр цам тавъам ва омехта шуда буд. Гуфта мешавад, ки пас аз цуцуми цунгарцо, циргиз-цайсакцо ба цар тараф пароканда гардида, бештари онцо дар водии Фаргона паноц бурданд. Нишон дода мешавад, ки бо забт шудани цисматцои шимолии Осиёи Миёна аз цониби Русия дар соли 1865,дар сарзамини циргиз-цайсакцо низ набардцои хунин ба амал омаданд. Собит мешавад ки циргиз-цайсакцо дар густариш ва тацкими муносиботи сиёсй, дипломатй, ицтисодй,фарцангии хонигарицои Осиёи Миёна бо кишварцои цамцавор, аз цабили Эрон, Афгонистон, Хинд, Кошгар, Туркияи усмонй ва Русия нацши бузург гузоштаанд.
Ключевые слова: кыргыз, кайсак, Средняя Азия, тюрко-монголоидские племена, эксплуатация, народ, территория, история, источники, Россия, Коканд
В статье рассматривается роль кыргыз-кайсаков в дипломатических отношениях Среднеазиатских ханств в XVШ-XIX веках с соседними странами. Отмечается, что, начиная с XIV века, на территории северной части Средней Азии постепенно проникли тюрко-монголоидские племена, которые, смешиваясь с коренными и с другими племенами, создали отдельные народности. Одной из таких народностей были кыргыз- кайсаки, они же «казахи» они же «кыргызы», которые по сей день существуют и живут на названных территориях. Упоминается, что согласно сведениям исторических источников кыргызы ещё долго сохраняли родоплеменные пережитки в общественных отношениях в отличие от казахов. Феодальная эксплуатация у кыргызов была сильно замаскирована обычаями, связанными с родовыми взаимоотношениями. Подчеркивается, что после джунгарского нападения и из-за разобшённости кыргызов многие из них нашли приют на территории нынешней Ферганской области. До завоевания Средней Азии Россией в 1865 году, на земле кыргыз - кайсаков происходили кровопролитные битвы, приведшие к образованию отдельных областей. Доказывается, что кыргыз- кайсаки сыграли очень важную роль в укреплении межнациональных
и дипломатических связей среднеазиатских ханств с сопредельными странами региона, особенно с Ираном, Афганистаном, Турцией, Индией и Россией.
Key words: Kyrgyz, Kaysak, Central Asia, Turkic-Mongoloid tribes, exploitation, people, territory, history, sources, Russia, Kokand
The article dwells on the role of Kyrgyz-Kaisaks in the diplomatic relations of the Central Asian Khanates referring to the XVIII-th - the XIX-th centuries with neighboring countries. It is underscored that beginning from the XIV-th century, Turkic-Mongoloid tribes gradually penetrated the territories of the northern part of Central Asia, which mixing with the indigenous and other tribes created separate nationalities. One of such nationalities was Kirghiz-kaisaki they are also "Kazakhs" they are also "Kyrgyz" who still exist and live in these territories. It is stated that according to historical sources, Kyrgyz people for a long time retained tribal vestiges in public relations than Kazakhs. The feudal exploitation of Kirghiz was strongly masked by customs associated with clan relations. The author of the article lays an emphasis upon the idea that after the dzungar attack and defeat of Kyrgyz on different sides, many of them found refuge in the territory of the present Ferghana region. Before the conquest of Central Asia by Russia in 1865, bloody battles took place on the land of Kyrgyz-Kaisaks, which led to the formation of separate regions. It is proved that Kyrgyz Kaisaki have occupied a very crucial role in strengthening the interethnic and diplomatic ties of the Central Asian khanates with the neighboring countries of the region, namely with Iran, Afghanistan, Turkey, India and Russia.
Муаллифони осори таърихии асрхои XVIII-XIX бар он назаранд, ки кучиёни сарзамини Дашти Кипчо; бо мурури замон, дар натичаи на;ли макони зист ва омезиш бо дигар кучиёни мугулй- чагатой, на танхо макони худро, балки исми худро бо истилохи "киргиз- ;айса;хо" иваз намуда, сипас, хамчун Жузхои Хурд, Миёна ва Бузург ном бароварданд. Жуз ин иттиходияи таърихии киргизу ;азо;хост.
То хучуми Чингизхон, сарзамини зикршуда дар манбаъхои таърихй бо истилохд форсй-точикии "Дашти Кипчо;" ёдоварй шудааст. Агар ба таърихи охири асрхои миёна назари ичмолй андозем, пай хохем бурд, ки барои ба таври осон сохибдавлат шудани ;авму ;абоили ;иргиз-;айса;хо якчанд омил, аз чумла парокандагихои феодалй ва чангу чидоли байнихудии охирин намояндагони амирони темурй сабаб шудааст. Ха; бар чониби мух,а;;и;онест, ки таърихи чоннокшавй, сарозер фуру рехтан ва тасарруфи Осиёи Миёнаро дар огози асри XVI аз чониби ;авмхои кучии дузду горатгари Шайбониёни узбек, натичаи беш аз сад соли юришхо ва нихоят омезиши ин ;авмхои биёбонгард, бо мардуми бумии Мовароуннахру Хуросон, яъне точикон донистаанд. Дар асрхои миёна, забти сарзаминхои Осиёи Марказй нахуст аз чониби кавмхои кучии тотору мугулй огоз ёфта буд. Бо вафоти Абулхайри Узбек(дар соли 1468) Ч,онибеки казок тамоми сарзамини киргиз-кайсак;хоро забт мекунад. Аз чумла заминхои ду сохили Сирдарё аз они онхо шуд. Узбекхои кучманчй, мисли ;ипчокхо, карлукхо, уйгурхо, кунгуротхо ба самти Мовароуннахр харакат мекунанд. Дар нимаи дуюми асри XVI Русияи подшохй дар авчи таксимоти чахон аз дигар абаркудратхои вакт а;иб намонда, хонигарихои ^азон, Астрахан ва ;исме аз Сибирро сохиб шуда, дар хамсоягии хонигарихои тотору мугулй карор гирифт ва муносибатхои хамачонибаашро бо хонигарихои Осиёи Миёна тезонд. Месазад, ки дар хамин ва;т аз часорати Мухаммади Шайбонй, ки парвардаи хонигарии Астрахан буд, ёд орем. Пас аз марги бобояш Абулхайр, Мухаммади Шайбонй бо додараш Махмуд Султон дар назди хони Астрахан бо номи Крсимхон панох меёбанд. Махз бо кумаки Косимхон, Мухаммади Шайбонй ба нахустин горатгарихои худ огоз бахшидааст. Соли 1486 ба Хоразм ва сипас ба забти сарзамини Кипчо;(сарвараш Бурундукхон.-С.С.) шуруъ мекунад. Кавму ;абилахои Дашти Кипчо; дар симои Мухаммади Шайбонй хаммаслаки худро диданд ва ба умеде, ки чарогоххои нав дарёфт мекунанд, дар атрофи у муттахид шуданд ва ба гасби сарзамини Мовароуннахру Хуросон огоз намуданд.
Захириддин Мухаммад Бобур, ки хамасри асосгузори давлати Шайбониён аст, хануз дар хамон ва;т чунин иброз намуда буд: "Маълум нест, ки ин узбеки бегона(Мухаммади Шайбонй.С.С.) ва душман аз кучо пайдо шуд, ки уро тасарруф намуд..."(13,введ). Хамин тавр Мухаммади Шайбонй вилояти Тошкандро ба Суюнчхоча ва худи шахри Тошкандро ба Кучкунчисултон тавдим намуда, худ ба забти сарзаминхои чанубтари он чо камар баст.Дар миёнахои аввали асри XVI, сарвари иттиходи даштхои казо; бо исми Косимхон вафот кард ва ба чои у писараш Хон Назар сарвар таъин мешавад ва дар давраи хукмронии у, Иттиходи Жузхои калон, миёна ва хурд дар даштхои беканори ;азо;(он хам Урдаи "киргиз- ;айса;хо",
ё ин ки ";азо;" ё ";аза;хо" ва гайра) ташкил шуданд. Сарзамини киргиз-кайса;хо хануз аз асрхои миёна то асри XVIII бо мардуми сарзамини шимолу шаркии Осиёи Миёна робитаи ногусастанй доштанд. Дар хонигарии казок то бархам хурдан ва таксим шудан ба Жузхои калон, миёна ва хурд дар самти сиёсати берунй, фаъолияти корбарии ^осимхон назаррас будааст. Сипас, дар давраи хукмронии Карей ва Ч,онибек низ густариши сарзамини киргиз-кайса;хо ба чашм мерасад.
Сарчашмахои асосиро, дар муаррифй кардани киргиз-кайса;хо китобхои сафоратй -бойгонихои сиёсати берунй, хуччатхои таърихй, мубодилаю мукотибахои дипломатй ташкил медиханд. Робитахои байнидавлатии киргиз- кайсакхо дар самти сиёсати берунй бо Темуриёни Х,инд, дар самти савдо ва равон кардани молхои тичоратй бо хонигарихои Осиёи Миёна ва Сафавиёни Эрон низ ба назар мерасад. Масалан, солона то 40 хазор асп аз сарзамини киргиз-кайса;хо ба Хинд фиристода мешудааст. Хон Таук бо шохони сафавии Эрон Аббоси II (1641 -1666) Сулаймон(1666-1696) Султон Хусейн(1694 -1722), муносиботи хуб ба рох монда буд. Жузхои номбурда аз чихати мав;еи сиёсиашон, ба хамдигар тобеъ набуданд ва миёни хамдигар хамеша барои ба даст овардани чарогох, мечангиданд. Ноиттифо;ии онхо ба он оварда расонд, ки жузхои номбурда, дар охири асри ХV11 ва огози асри XVIII аз чониби чунгархо, сипас русхо ишгол гардиданд. Охири асри XVII то миёнахои асри XVIII давраи муборизахои тулонй миёни чунгархо ва ;иргиз-кайса;хо будааст. Онхо дар солхои 1683 -1685 бо забт шудани сарзаминашон, зулми чунгархоро напазируфтанд ва ба хар самт пароканда шуданд.
Дар соли 1718 чанги се рузаи хунин миёни чунгархо ва Жузхои калон, рохбарони киргиз-кайса;хоро ба он водор намуд, ки дар симои Русия химоятгари худро чуё шаванд. Агар муборизахои тулонии хокими Чунгария Fолдин Серен(1727 - 1745) бо империяи Тсин намебуд, мумкин аст чунгархо дар самти хонигарии Ху;анд ва шимоли он(макони Жузхои калонй) ба забти заминхои бештар даст мезаданд. Аз сабаби ноком анчомидани эъломияи Бекович Черкасский хукумати рус накшаи наверо тархрезй намуд, ки тиб;и он Осиёи Миёна бояд хамчун сарзамини пайвандгари миёни Русия бо Хитой, Хинд, Афгонистон, Эрон ва Туркия истифода мегардид. То миёнахои асри XVIII аз 3 урдаи киргиз - ;айсакхо, 2 -тоаш ба давлати рус тобеъ шуда буданд. Хукумати рус мачбур буд, барои хифзи гузаргоххо ва нуктахои сархадй аз кучманчиён, микдори калъа ва редутхоро мутаносибан ба 46 ва 96 расонанд, ки дар минтакахои Яитск, Оренбург, Ишим ва Иртиш чойгир буданд.
Пас аз вафоти Тоу;хон(1715) ва ба тахт нишастани Коипхон(1715 -1718) хонигарии ;азо;хо ё худ ;иргиз-;айса;хо шикастпазир будани худро аз душманони берунй, бахусус аз чунгархо, нишон доданд.Сарлашкарони ;азо;хо Абулхайр ва Коип, ки бо хам душманй меварзиданд, дар соли 1718 дар сохили дарёи Аягуз ба чунгархо таслим шуданд.Аз ин чост, ки ;иргиз-;айса;хои бо;имонда, ягона рохи халосиро дар пайваст шудан бо Русия диданд, ки дар ин бора на хама муаллифони осори таърихии асрхои XVII-XVIII маълумоти пурра додаанд.
Сарчашмахо иттилоъ медиханд, ки чунгархо нияти гирифтани Тошкандро хам карда буданд, аммо хабари хучум ва ба худ тобеъ кардани хонигарии Бухоро аз чониби Нодиршохи эронй онхоро ба харос афтонда буд. Хокими Чунгария Fолдин Серен(1727-1747) дар самти Шар; низ бо сарони империяи Тсин мухолифат меварзид, ки ин мавзуи дигар аст. Во;еахои мазкур, ба даврае рост омаданд, ки ба хонигарихои Осиёи Миёна Нодиршохи афшор лашкар кашида буд.Аз сарбасар шудан бо Нодиршох, Fолдин Серен харосид. Нодиршох хони Хива Элбарсхонро асир ва ба катл расонд ва хокими Ху;анд Абдул Каримхонро мачбур намуд, ки дар тасарруф кардани сарзамини киргиз-кайса;хо ва хатто чунгархо уро хамрохй намояд.Аммо, Fолдин хост хони Ху;анд Абдулкаримхонро ба худ моил намояд. Гуфтушунид бо хони Ху;анд натича надод ва хони чунгархо ба Осиёи Миёна сарлашкаронаш Септане ва Дагбиро бо 30 хазор сарбоз фиристод. Ху;андихо бо хар рох тавонистанд, ки хучуми чунгархо, ё чи тавре, ки дар истилохи таърихй «ойратхо» зикр мешавад(ойрат- ба маънои дустон иттифокчиён. С.С.)-ро безарар намоянд, гарчанде, ки чунгархо то наздикихои Тошкандро кисман забт намуда буданд ва баъдан ронда шуданд. Дар ин мубориза, ба хокими Ху;анд Абдулкарим, киргиз-кайса;хои Жузи миёна ва Жузи калон кумак расонданд. Онхо айратхоро бедин медонистанд. Дар асл, айратхо бо яке аз чараёнхои оини буддой-ламаизм гаравида буданд.
Бо огози хукмронии Петри 1 вазъият дар сарзамини ;иргиз- ;айса;хо ранги дигар мегирад. Аз чониби русхо ташкил ва ирсоли эъломияхои гуногунма;сад ба сарзамини хонигарихои
Осиёи Миёна, кучманчиёни киргиз- кайсакро бетараф нагузошт. Азбаски бошкирхо ва калмикхо муддатхо пеш дар зери химояти русхо карор доштанд ва аз хар гуна рохзанон эмин монда буданд, Абулхайр низ мехост, ки тобеияти русхоро кабул намуда, аз чунин имкон истифода намояд.
Ба маврид аст зикр шавад, ки Абулхайр аз русхо танхо химоят диданро ба на;ша гирифта буд. Аммо вокеахои пасин нишон медиханд, ки русхо хал;и киргиз- кайсакхоро аз бештари хукукхояшон махрум карданд, ки баррасии ин масъала тахкики алохидаро такозо менамояд. Метавон зикр намуд, ки дар ибтидои асри XVIII ба зери нуфузи русхо гаравидани сокинони даштхои ;азо; огоз меёбад, ки саранчом ба тобеияти Жузхои хурду миёна ва бузург меанчомад. Муаллифони сарчашмахои таърихй ташаббускори хамрохшавии киргиз-кайсакхо ба Русияро худи казокхои даштнишин медонанд(7,17). Дар мохи декабри соли 1718 сарвари фиристодахои ;азо; бо исми Тайкомур Култубаев ба Казон меояд ва омода будани хонигарияшро барои дар иттифо; карор доштан бо Русия изхор менамояд.Дар соли 1719 Абулхайрхон тари;и нома ба Петри 1 изхор медорад, ки " ...у омода аст, на танхо савори асп, балки пиёда барои русхо... хизмат намояд"(7, 73). Ё ин ки: «Абулхайрхон максад гузошт, ки ба зери итоати Русия гузарад. Дар солхои 1718 ва соли 1726 ба изгори у макомоти Русия эътибор надода буданд. Мумкин аст, изгори назари Абулхайрхони ;иргиз-;айса;ро онхо чиддй нагирифтанд. Петри 1 хал;и киргиз - кайсакро мардуми даштй ва сабукфикр каламдод намуда буд"(21,9-1).
Дар соли 1730 маротибаи сеюм Абулхайрхон изгори дар зертобеиятии Русия буданро пешниход менамояд(1,17). Ба хамин максад, мохи сентябри соли 1730 фиристодахои Абулхайр бо сарварии Сейткул Кайдагулов ва Кутлумбет Каштаев ба шахри Уфа меоянд, то ин ки номаи дархостиро ба максади хамрохшавй ба Русияро ба императори Русия Анна Иоановна супоранд. Дар нома аз он чумла чунин омадааст: "Мо ва халкхои сершумори Жузхои миёна ва хурди зердасти ман, дар назди Шумо таъзим менамоем ва химоят аз Шуморо хохонем..."(5,45) Нихоятан, Абулхайрхон барои ирсоли нома ба назди русхо писараш Эралй Султонро мефиристад. 19 феврали соли 1731 эъзомияи киргиз - кайсакхо аз чониби маликаи рус Анна Иоановна кабул ва бо эхдои Ифтихорнома дар хусуси кабули киргиз - кайсакхо ба тобеияти хукумати Русия анчом меёбад( 24,113). Дар мохи октябри хамон сол барои супоридани Ифтихорнома ба Абулхайрхон ба сарзамини киргиз -кайсакхо Алексей Тевкелев фиристода мешавад. Дар бозгашт, А.Тевкелев 800 гуломи русро, ки солхои каблй аз чониби киргиз-кайсакхо рабуда шуда буданд, бо худ ба ватанашон меорад(24,114).
Аммо тиб;и иттилои сарчашмахо, русхо барои пазируфтани дархости казокхои Жузи миёна ва хурд, шитоб накарданд. Чунки Жузхои калон ба чунин аъмоли хамкавмонашон мухолиф буданд. Онхо гумон доштанд, ки Жузхои миёна ва хурд, тобеияти химоявии русхоро кабул намуда, ба Жузхои калон зарар мерасонанд. Ин аз нигоштахои худи русхо шаходат медод. Масалан, муаррих ва сиёсатмадори рус А.Тевкелев чунин менигорад: "...хамон киргиз-кайсакхо, хамчунин калмикхову бошкирдхо, хамаашон як холатро доро мебошанд, ки вахшй ва сабукфикр хастанд. Агар яке аз онхо ба давлати рус зарар расонад, дуи дигарро ба мукобили он яке фиристодан лозим аст, то бо дасти хеш якдигарро ором намоянд"(7,100).
^укуматдорони Русия, бо кабул кардани халкхои биёбонгарди даштхои Осиёи Миёна барои ноил шудан ба максадхои бузурги худ омодагй медиданд. Яке аз чунин максадхои бузурги русхо наздик шудан ва тобеъ кардани хонигарихои Осиёи Миёна буд. Айнан чунин гуфтахои Петри 1 дар хусуси дарвозаи Шарк будани сарзамини киргиз-кайсакдоро дар хотирахои шохиди вокеахои хдмон давр А.Тевкелев низ мехонем: "Хдрчанд халки киргиз-кайсакхо даштй ва сабукфикранд, аммо онхо барои хама сарзамини осиёй дарвозаи вуруд ба хисоб мераванд. Аз ин ру онхоро ба зери итоати Русия ворид намудан лозим аст, то ин ки Русия бо тамоми халкхои осиёй пайванд гардад..."(30,18). Бархе аз муаллифони осори таърихй х,амрох,шавии Жузх,ои хурдро ба Русия дар соли 1731 - медонанд.Ба акидаи онхо ба Русия хамрохшавии Жузхои миёна то соли 1740 давом додааст( 3,43).
Дар асари тадкикотии мухаккик ва коршиноси рус И.К.Кириллов, ки шохиди вокеахои ба Русия хамрохшавии Жузхои хурд ва миёнаи киргиз-кайсак будааст, маълумоти арзишманд нухуфтааст( 18,64). Ин китоб аввалин маротиба соли 1736 нашр шудааст. Муаллиф бештар оид ба Оренбург-минтакаи имрузаи ^азокистон, авулхо ва макони чорводории халкхои кучманчии киргиз-кайсакхо маълумоти муфид додааст. Муаллиф дар асари худ масъалаи ба Русия хамрох шудани казокхоро чунин тавсиф мекунад: «Дар солхои 1730- 1740, дар назди
халки казок ду рохи халли масъала меистод: ё ба Русия хамрох мешуданд, ё ин ки дар зери юги Чунгария боки мемонданд"(18,69). Дар натича, кисми зиёди мардуми казок тобеияти Русияро кабул намуданд.
Муаллифони осори таърихй натичаи мусбат ё манфй додани амалкарди ;азо;хоро(;иргиз-;айса;хоро), аз нигохи имруз гуногун ва ба таври худ шарх додаанд. Аммо, зикр кардан бамаврид аст, ки бештари онхо, хамрохшавии Жузхои ;иргиз-;айса;хоро ба Русия мусбй арзёбй кардаанд. Муаррих М.П. Вяткин навишта буд, ки «..тобеияти Русияро кабул кардани казокхо пешравиро нишон медод, аммо тобеияти чунгархоро кабул кардани онхо, маънои бозпасгардй аз тараккиёт буд»(9,122). Хукумати Русия тибки талаботи дар с.1742 кабул шуда, коменданти Оренбург Останковро вазифадор карда буд, ки ба хар як мурочиати киргиз-кайсакхо бояд оромона гуш дода, бо муносибати хуб хамаи талаботи онхоро то хадди имкон ичро намоянд.
Дар соли 1740 Жузхои миёна хам ба хайати Русия бо хохиши худ ворид шуданд. Аммо, дар хамин вакт, Жузи калонй дар итоати чунгархо ва хонигарии Хуканд карор дошт. Дар охири асри XVIII ва огози асри XIX махалли фаъолияти пурчушу хуруш ва буду боши ;абилахои ;иргиз-;айса; сархадоти чанубии Русия гардида буд. Онхо бо чорвои худ гохе ба самти даштхои Сибир, ки замини Русия буд, гохо ба самти дашти ^ипчо;, ки хануз зертобеи русхо нашуда буд, харакат мекарданд. Ахолии асосии ин сарзамин, ки бо русхо хамсархад буданд, асосан ;иргиз-;айса;хо буданд. (28.112).
Хамон тавре ки зикр шуд, аз 23 июли соли 1798 тибки фармони шохи Рус Павели 1 кавму кабилахое, ки хохиши ба химояи русхо гузаштан доштанд, метавонистанд аз заминхои чорводории сохилхои Иртиш истифода кунанд.Ин сабаб шуд, ки кисми калони Жузхои калони киргиз-казокхо(;айса;хо) аз соли 1818 то 1850 ба итоати хукумати рус гузаранд.Дар соли 1822 аз чониби хукумати рус «Дастур дар бораи киргизхои Сибир» кабул карда шуд. Тибки он заминхои киргизхои Урдаи миёна ва калон мисли дигар вохахои маъмурии русхо ба вилоятхо ва округхо чудо шуданд. Нихоят, дар соли 1740 аз Русия ба самти урдаи Абулхайрхон сафирон, аз чумла Д.В. Гладишев, И.Муравин, ва Назимов, бо ашхоси хидояткунанда равон гардиданд.Эъломияи мазкур ба замоне рост омад, ки шохи Эрон Нодиршох ба Хева хучум намуда буд. Хони Хева Элбарсхон аз тарс рохи гурезро пеш гирифт ва аз фурсат истифода бурда, Абулхайрхон орзуи деринаашро амалй сохт: дар вохурй бо Д.В.Гладишеви рус чунин иброз намуда будааст: "Ман аз Худо бехад шукргузорам, ки Хива дар зертобеи подшохи рус ;арор дорад ва ман холо хони Хева хастам..."(7, 178). Аммо пас аз 4 руз бо наздик расидани ;уввахои харбии Нодиршох, Абулхайрхон низ Хиваро тарк намуда, ба сохили рости Сирдарё панох бурд.
Мавриди зикр аст, ки дар мусолиха ва гуфтушунидхое, ки нихоятан ба "ром" кардани кавмхои кучй ва зертобеъ шудан ба Русия оварда расонд, хизмати баъзе ашхоси таърихй мухим ба назар мерасад. Намояндаи ваколатдори русхо оид ба умури Осиёи Марказй хануз дар замони зиндагии Пётри 1 Иван Кириллович Кириллов таъин шуда буд Махз дар давраи фаъолияти пурсамари у, кучиён ворид шудани худро ба тобеияти Русия изхор мекарданд. Махз И.К.Кириллов дар зертобеи русхо шудани Жузхои ;азо;, ;ара;алпо;хо ва бош;идрхо сахми калон гузоштааст.
Метавон гуфт, ки махз у тавонистааст, ки чандин орзухое, ки Пётри Кабир дар дил дошт ва онхоро амалй карда натавониста буд, тавассути кордонй ва пешниходоташ амалй гардонад. Масалан, ин навиштахо аз уст: "Аз мавчуд будани мав;еи хуби чугрофй дар наздикии бахри Арал ва поёноби Сир истифода карда, барои корвониёни рохи Новгород то Бухоро ва Бадахшону Хинд истехкомоте бояд сохт... ва тавассути он, сарзамини пахновари Бухороро яке паи дигар метавон ба зертобеияти рус даровард..."(24,140).Харчанд эъзомияхои А.Бекович - Черкасский(1717) ва И.Бухголтс(1719), бемуваффа;ият анчом ёфта буданд ва ба сиёсати хоричии Русия таъсири худро гузошта буданд, аммо русхо чун хамеша ба самти даштхои ;азо; чашм медухтанд ва ин орзу хануз аз замони Петри 1 дар дили онхо чуш мезад. Чй тавре ки дар китоби «Аму и Узбой»,(муаллифаш номаълум аст) омадааст: "Петри 1 зимни рохкушоихои бахрй тавассути бахрхои Сиёх ва Каспий... хамзамон калид ва даричаи воридотиро ба кишвархои Шар;, аз самти даштхои ;иргизу туркман мечуст"(24,7). Губернатори Оренбург, доир ба масъалаи аз сархад убур кардани кучманчиёни казок бо чорвои худ, фармоне содир карда буд. Дар соли 1785 ба Султон ^арабой, 12 нафар ботур ва 32 хазор хонавода ичозати зиндагй дар сохилхои дарёи Урал дода шуд.
Дар соли 1799 яке аз писарони хон Нуралй Султон Букай ба губернатори Астрахан мурочиат мекунад, то ин ки уро бо зертобеонаш ба тобеияти хеш кабул намоянд.Хдмчунин у хохиш мекунад, ки барои казокхои кабилаи у дар мавзеъхои Урал ва Волга чойи зист диханд. Хохишхои у кабул ва ичро карда шуданд. ^авме, ки бо у дар ин вилоят кабул шуданд, урдахои Букеевка ва Внутреннейро ташкил доданд, ки дар соли 1803, 1265 оиларо ташкил медоданд ва саршумори чорвои онхо аз 2 млн мегузашт. Чанде кабл калмикхои сорили Волга макон ва чойхои худро тарк карда буданд. Вакте ки масъалаи чой додани казокхои кучманчй дар даштхои беканору беодам ба миён омад, генерал-майори полки казакхои Астрахан чунин иброз кард: «Манфиате, ки мо аз кайсакхо гирифтанием он аст, ки онхо бо саршумори зиёди чорвои худ дар Русия мемонанд ва ба мо фоидаашон хох нохох мерасад ва бухороихо ва хивагихо, ки то имруз манфиат медиданд, минбаъд аз ин даромади муфт махрум мемонанд"(24, 359). Русхо, нихоятан бо пайваст гардидани хати сархадии гарбй(Астрахан) бо хати сархади чанубу шаркй(Сибир), тавонистанд, ки дар миёнахои асри XIX минтакахои чанубии давлаташонро идорашаванда гардонанд ва бо "шарофати омилхои ландшафтй чугрофй" ба сархадоти хонигарихои Осиёи Миёна такя зананд(15, введ). Чунин дастовардро русхо кариб 300 сол инчониб интизор буданд. Хукуматдорони Русия, бо кабул кардани халкхои биёбонгарди даштхои Осиёи Миёна дар фикри кашидани накшахои нави худ, ки он ноил шудан ба максадхои бузург, яъне тасхири хонигарихои Осиёи Миёна аст, омодагй медиданд. Бо шарофати омилхои ландшафтй ва чугрофиёй ва пайваст шудани хатти гарбй бо хатти самти шаркй дар нимаи асри XIX русхо тавонистанд, ки хучуми худро ба самти шахрхои бузурги хонигарихои Куканду Хива ва аморати Бухоро тезонанд.
Албатта, кобили зикр аст, ки кабилахои киргиз-кайсак, махз бо дахолати русхо ба кашмакашхои дохилии хеш хотима доданд ва рохи мусолихаро пеш гирифтанд. Нихоят русхо муваффак гардиданд, ки бо зертобеъ кардани киргиз-кайсакхо нооромихои дар сархад аз чониби рохзанони Хонигарихои Хива ва Хуканд рухдодаро низ тавассути киргиз-кайсакхо аз байн баранд. Дар натича, рохзанихо ба корвони тичоратй, одамрабой ва дуздиву горатгарй дар кисматхои ба хонигарихои Осиёи Марказй наздик будаи урдаи киргиз-кайсакхо дар солхои 60-уми асри XIX хеле кам гардидааст Рохбарони хукумати рус дар он фикр буданд, ки тавассути киргиз - кайсакхо забти Осиёи Миёна аз чониби русхо осонтар хохад буд^айр аз ин иттиходи мустахкам бастан бо кавму кабилахои кучии дар хамсоягй карор дошта, барои даромад аз савдо бо хонигарихои Шаркро манфиатнок мехисобиданд, ки ин амали онхо, пуриктидоршавии Русияро дар авлавият карор медод. Дар мукоиса бо хокимони фасодзадаи Осиёи Миёна тарзи пешбурди сиёсати берунй дар Русия лоики арзёбй буд: "То имруз онхо(киргиз - кайсакхо.С.С.) барои ахолии Казон, Яитск, Уфа ва ахли сархадоти Сибир мавриди танаффур буданд. Онхо бо гуруххои хурд, хамеша ба ахолии он чойхо хамлавар шуда, мардумро бо амволашон ба ягмо мебурданд ва ашхоси гуломкардаашонро дар бозорхои гуломфурушии Хиваю Бухоро мефурухтанд. Акнун ин киргиз-кайсакхо, ки беш аз 100 хазоранд ва тобеияти Русияро пазируфтаанд ва мо бояд дарк намоем, ки зиндагии мардум дар сархадоти кишвар амнтар хохад шуд" навишта буд А.Добромислов (14, введ) Муаллифи номбурда, то "ром" карда шудани киргиз — кайсакхо чунин нигошта буд: "Замоне ки онхо(киргиз - кайсакхо. С.С), ба тобеияти Русия ворид гарданд, он вакт онхо барои забт кардани калмикхо ва Бадакшонихо (Бадахшон ва сарзамини аморати Бухорою хонигарии Кукандро дар назар дорад.-С.С.) зарур мешаванд ва аз кувваи онхо ба мукобили дигархо истифода ва тачриба бояд кард.."(14, введ). Яъне, бо дасти бегонахо,бегонахои дигарро шикаст додан, чунин буд акидаи хукмронони хамонвактаи Русия.
П.И. Неболсин дар китобаш кайд мекунад, ки аз самти Оренбург бо 3 хонигарии Осиёи Миёна-Бухоро, Хуканд ва Хева тичорати байнидавлатй ба рох монда шуда буд.Аз навиштахои муаллиф бармеояд, ки у бо вазъи иктисодию ичтимой ва динию фархангии халкхои Осиёи Миёна хеле хуб ошно мебошад
Жузхои калонро дар соли 1790 пас аз вафоти заминдори калони казок Толебий, хокими нави Тошканд Юнусхоча ба худ тобеъ намуд. Дар он вакт Хонигарии Хуканд, танхо аз водии Фаргона иборат буд. Дар соли 1809 бо забт кардани Тошканд Олимхон(1799-1810) тавонист ки масохати хонигарии Хукандро густариш дихад. Хукандихо дар рузхои аввал, барои мудофиа аз киргиз-кайсакхо дар савохили Сирдарё якчанд истехкомотро созмон доданд, мисли: Чонкургон, Чулек, Динкургон, Окмачит, ^амишкургон, Туйчибек ва гайра.
Дар огози асри ХГХ- 150 хазор ахолии киргиз-кайсакхо дар хонигарии Хуканд зиндагй мекарданд. Хатто, хокими Хафтруд Султон Одилбий тобеияташро ба хони Хуканд изхор намуда буд. Дар замони хукмронии Мадалихон(1822-1842) тамоми кисмати чанубии Казокистон ба зери итоати Хуканд даромад ва ба он, хокими Тошканд Гуломшох Чатрорй хукмрон буд. То миёнахои асри XIX чунин вазъ давом кардааст. Харчанд хокимони Хуканд заминхои киргиз-кайсакхоро забт намуданд, аммо киргиз-кайсакхои водии Фаргона ва Тошканд пурра ба Хуканд тобеъ нашуданд. Онхо намояндаи худ Кубодбийро барои мусолиха ба Хуканд ирсол намуда буданд, ки хамаи масъалахоро бояд хал мекард. Сарчашмахо Кубодбийро сарвари киргизхо дар хонигарии Хуканд мехисобанд. Харчанд мухаккикон аз чониби хонигарии Куканд забт шудани сарзамини киргиз-кайсакхоро сатхй мепиндоранд, аммо бояд зикр намоем, ки халкхои зертобеи Хонигарии Куканд ба фармонбардории бечунучаро табдил меёфтанд. Солона то 30 хазор гусфанд бо иловаи закот, ба хазинаи молию пулии Хонигарии Куканд, аз чониби киргиз-кайсакхо чамъоварй карда мешуд. Fайр аз ин, киргиз-кайсакхо вазифадор буданд, ки артиши хонигарии Кукандро ба таври мутадовим бо сарбозони чавон пурра намуда, бо хурока таъмин намудани чузву томхои артишро ба ухда бигиранд(33, 63).
Дар радифи дастрасй ва омузиш ёфтан аз фарханги хочагидории халкхои тахчоии Осиёи Миёна, ба хусус аз точикон, киргизу казокхо дар баланд бардоштани фарханги хочагидориву маишии зиндагонии рузмарраи худ аз русхо низ меомухтанд. Киргиз-кайсакхо аз наздик шудани русхо ва вайрон шудани истехкомоти Хукандихо аз чониби русхо хурсанд мешуданд. Бунёди аввалин шахрак бо исми Тоштеппа( соли 1900) аз чониби киргизхо барои зиндагонии мукимй, далели нигоштахои боло аст. Дар хусуси он ки киргизхо ва казокхо то сар ба сар шудан бо русхо аз алафдаравй ва захира кардани он барои зимистонгузаронии чорво бехабар буданд ва тачриба надоштанд, сарчашмахо иттилоъ медиханд(32,167). Аз ин бармеояд, ки гарчанде онхо худ чорводор буданд, аммо аз нозукихои касби худ бехабар будаанд.Дар "Мехмонномаи Бухоро"-и Фазлуллохи Рузбехони Исфахонй зикр шудааст, ки киргиз-кайсакхо зиндагии шахрнишиниро барои худ як хабси хонагй мехисобиданд ва дар даштхо будан барои онхо аз хамаи неъматхо боло будааст( 33,63).
Ба Русия пайвастани Осиёи Миёна ва Казокистон чанбахои пешравандагй ва тараккихохонаи мардумро дар якчоягй боз хам фаъол намуд."Танхо дар якчоягй ва муттахид шудани кавму миллатхои гуногун, метавон бар зидди зулму истисмори амирон ва хокимон мубориза бурд"(22,14). Аммо бархе аз мухаккикин оид ба дилу нияти русхо нисбат ба халкхои Осиёи Миёна, акидаи дигар доштанд: "Максади асосии шохигарии рус, гулом гардонидани халкхои Осиёи Миёна буд. Хокимони рус халкхои Осиёи Миёнаро хамчун афроди бегона мехисобиданд ва хар як бедоршавии фархангхои миллиро дар ин халкхо тез бугй мекарданд"(8,65). Халкхои Осиёи Миёна дар ботлоки пурчушу хуруши хочагии капиталистй фуру рафта буданд ва онхо низ хохони хар чй зудтар шиносо гардидан бо фархангу иктисоди пешрафтаи Русия шуда буданд.Дар хонигарихои Осиёи Миёна дар мухити феодалии асримиёнагй, мехнаткашон берахмона истисмор мешуданд.Аз ин чо ру овардан ба корхонахои саноатии рус дар нимаи дуюми асри XIX аз чониби мехнаткашони Бухорои Шаркй ва хонии Хива низ авч гирифт.Мухаккикон зиндагии душвор ва мехнати токатфарсо дар корхонахои(асосан пахтатозакунй ва рохиохансозй) Русияро аз мехнати бемузди заминхои амлокии Бухоро ва Хева афзалтар медонистанд.
Дар самти шарк, душмани Жузхои калонй, миёна ва хурдй хонигарии Чунгар буд. Калмикхои сохили Волга, казокхои Яитск ва бошкирдхо аз хар су ба киргиз-кайсакхо хамлавар шуда, онхоро хонахароб мекарданд. Ба казокхо аз чануб хонхои Хива ва Бухоро низ тахдид мекарданд. Аммо дар муносиботи харчонибаи хонигарихои Осиёи Миёна ва кишвархои хамсоя, бахусус дар масъалаи аз байн бурдани тахрибкорй ва рохзанй ба корвони точирон Русия накши мухим дошт. Барои аз хучуми рохзанони киргиз -кайсакхо начот додани точирону корвониён, дар ин самт танхо хукумати Русия тавонистааст, ки бо роххои гуногун горатгаронро тарс дихад. Бештари рохзанон киргизхои дашти Кипчоки Осиёи Марказй ва Сибири гарбй буданд, ки русхо тавонистаанд, ки онхоро «ром» намоянд( 26,53). Албатта, рохзанихое, ки киргиз-кайсакхо дар биёбонхои Осиёи Марказй анчом медоданд дар мукобили забткорихои абаркудратхои вакт ночиз буданд. Дар сатхи минтака нооромихои сиёсй ва чангхои кудратталабонаи султонхо ва хонхои саркаш, ба рохзанхо илхом дода, таъсири манфии худро мерасонд. Худи русхо низ кабл аз сохибдавлат шудан дар дуздиву горатгарй ва одамрабой дар савохили бахри Хазар, Сиёх ва кисматхои шимолии Эрони имруза аз рохзанони киргиз-кайсак камй надоштаанд. Ахбори таърихии сарчашманигори маъруфи форсу точик Мухаммад Авфй дар китоби
"Ч,омеъ-ул-хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт" аввалин маълумотномаи таърихй, дар бораи русхо ва пешвои онхо Владимир будааст: "Русхо сокинони чазирае хастанд, ки арзу тули он серуза рох аст. Эшон пайваста дуздй кунанд ва зиндагониву касби худ дар шамшер донанд..."
Муаррих ва шаркшинос В.Бартолд сабабхои ба мусулмонй гаравидани бархе аз славянхоро аз навиштахои муаррих Хомер чунин меорад: "...гараз аз мусулмон шудани эшон дар он буд, ки ганимат(моли дуздй-С.С.) бар эшон халол шавад" (19,22). Ё ин ки сайёх Одам Олеарий дар бораи бехатар набудани рохи сафар тавассути Москва то Нижний Новгород, тавассути дарёи Волга ва аз он чо то Форсро чунин васф мекунад: "...рохдои он чоро бехад хатарнок тавсиф намуданд. Бахусус моро таъкид намуданд, ки казакхои рохзан дар он самт бисёранд..."( 4, введ.). Дашти Кипчок, ки макони киргизу казок ва калмикхои рохзан буд ва онхо ба хонхои Куканд кам итоат мекарданд. Ин сабаб гардид, ки дар замони хукмронии Умархон дар соли 1821 хокими Намангон Саидкулбек барои тарсондан ва горат кардани кипчокхо - киргизхо фиристода шуд. Саидкулбек ин вазифаро бо сари баланд ичро кард ва дар бозгашт аз Умархон тухфахои зиёд гирифта буд. Рохзанони киргиз, саргахи Хафтрудро то поёноби Сирдарё назорат мекарданд. Онхо дар огоз хонигарихои Осиёи Миёнаро тобеият доштанд ва дар рохи корвонгарди самти Бухоро, Хива, Тошкент то Оренбург рохзанхои асосй ба хисоб мерафтанд. Хукуматдорони рус, борхо ба хамтоёни Бухорой, Кукандй махсусан ба хонхои Хива барои халли ин масъалаи хассос, сафирони худро барои гуфтушунид фиристода буданд. Масалан, барои омухтани роххо ва бозори дохилии Осиёи Миёна экспедитсияи русхо бо сарварии Яков Петрович Гавердовский аз 12- ноябри соли 1802 ба Бухоро фиристода шуд. Рохзанихои бардавом аз чониби киргиз - кайсакхо русхоро мачбур кард, ки бо корвони тичоратй, куввахои харбии химоявиро низ, бо сардории Я.П. Гавердовский фиристанд, аммо эъзомия то охир нарафта баргашт. Аз чумлаи дигар масоили байнидавлатй, эъзомия мебоист дар хусуси бехатарии роххо дар дашти киргизу казок маълумот тахия менамуд. Хамон тавре ки Я. П. Гавердовский зикр кардааст,"...бадбахтие, ки дар рох ба сари мо омад, орзухои моро бо худ бурд..."( 12,124).
Дар бораи хамин вокеа, муаллифи дигари асари таърихй А.Медведев чунин менигорад: "... мохи июли соли 1803, эъзомия аз Оренбург ба рох мебароянд ва дар таърихи 21 сентябри хамон сол, онхо дар наздикихои Хоча Бергани дашти казок ба хамлаи рохзанон дучор меоянд. Я. П. Гавердовский тавонистааст, ки аз эъзомия чудо шуда, худро бо якчанд нафар аз хайати он ба дидбонгохи Орск расонад( 24,164). Бархе муаллифони осори таърихй, зикр менамоянд, ки на танхо киргиз кайсакхо, балки аз чониби хонхо ва феодалони Осиёи Миёна ба киргиз-кайсакхо, тазйику фишор ворид мешудааст( 6,387). Касдгирихо аз хар ду чониб хам аз чониби киргиз -кайсакхо ва хам аз чониби аскарони хонигарихои Куканд ва Хива, мутадовим тули асрхо такрор ёфтааст. Норизогии точирон аз рохзанхо, хусусан аз киргизхои кавми Сарибагиш, дар хусуси халал расондан ба корвонхои точирони самти Кошгар ва баргашт аз он чоро ба эътибор гирифта, Умархон(Хони Куканд) як отряди харбиро бо сарварии Назарбий барои чазо додани киргизхо мефиристад. Назарбий бо куштори зиёди зану кудакони киргизхо ва ганимат гирифтани чорвои зиёди киргизхо бармегардад( 25,54). Дар огози асри XIX дар замини киргиз-кайсакхо(имруза сарзамини казокхо ва киргизхо) чунин иттиходи кабилавй зиндагй мекарданд: -уйсун, аргун, найман, кипчок, жетир ва алчин. Ба ин иттиходия, 112 кавму кабила дохил мешуданд. Узбекхо ва казокхои аз чихати этникй омезишёфта "курама" ном мегирифтанд ва онхо то холо дар атрофи шахри Тошканд зиндагй мекунанд. Муаллифи рисолаи «Казокистони чанубй ва хонигарии Хуканд дар асри XVIII ва миёнахои асри XIX " С. Елшибаев дуруст кайд кардааст, ки хайати этникии минтакаи шимолу шаркии Осиёи Миёна, бахусус водии Фаргона ва гирду атрофи он бештар аз омезиши точикон ва кавму кабилахои туркнажоди дашти Кипчок иборат будаанд. Аз соли 1849-50 - киргизхои дар тобеияти русхо бударо Хукандихо хам ба асиргирй шуруъ карданд. Сайёхи рус А. Севертсов менависад, ки сарбозони Хукандй уро дар мохи апрели соли 1858 дар шахри Туркистон асир мегиранд. Дар хамон вакт дар Туркистон ва Яна фургон ахолй бар зидди зулми хукандихо ба шуриш бархоста буд. Дар огози асри Х1Х, туркманхои Манкишлок хам дар табааи Русия буданро афзалтар донистанд. Алббата, сабаби хамаи ин амалхо мардумро мачбур менамуд, ки аз Осиёи Миёна ру ба гурез ниханд ва аз чабру зулми хокимон дида дар орзуи гузаронидани лахзае вакти хуш буданд. Сайёхи рус Н.И. Потанин дар хусуси чи тавр ба самти Русия гурехтани казокхо ва киргизхоро дар асараш менигорад: «Ба Мирзочул нарасида, тахминан 600 верст аз Семипалатинск, дар наздикии дарёчаи Чуйск киргизхоро вохурдем, ки аз вилояти Кунгурот, аз дасти хокимони Хуканд мегурехтанд. Онхо ба округи Каракалини Русия барои паноханда шудан ва ба табааи ин вилоят кабул шуданро мехостанд ва чунин хам шуд»(28,198). Яке аз сабабхои муваффакият пайдо кардани хучуми катъии русхо дар с.1860 - 62 бар зидди артиши хони Хуканд низ, хамин буд. Яъне гурух - гурух ба артиши русхо хамрохшавй ва бар зидди артиши хонхои Осиёи Миёна чангидани киргизхо(казокхо) ва карокалпокхои сохили
Сирдарё дар ин вакт ба мушохида расидааст( 28, 201). Аз чониби русхо дар чануб, соли 1854 калъаи мудофиавй бо номи "Верный" сохта шуд, ки минбаъд номи Алмааторо гирифт.Ин истехкоми харбй дар химояи киргиз-кайсакхо аз хучуми артиши хонхои Хуканду Бухоро накши калон бозидааст.Хохиши ба Русия пайвастани казокхо ва карокалпокхои поёноби Сирдарё, хангоми юриши русхо дар соли 1873 бар зидди хонии Хива хам ба амал омада буд. Халкиятхои номбурда, низоми дар вилояти Сирдарёи генерал-губернатории Туркистонро меписандиданд ва мехостанд, ки дар онхо низ чунин низом бошад. Ф.Энгелс, зикр намуда буд, ки режимхои сиёсии дар Шарк мавчуд буда, хеч гох бо низоми сармоядорй созгор буда наметавонанд. У дар бораи нафси бади корчаллонхо ва корфармоён ва бо унсурхои капиталистй созгор набудани низоми тичорат ва нархгузорихоро хатто дар мамлакати каме пешрафтаи Шарки наздик- Туркияи усмонй зикр карда буд, кучо расад ба хонигарихое, чун Бухоро ё Хеваю Куканд(21,22). Бесаводии амирхо ва хонхои Осиёи Миёна дар давлатдорй барало ба назар мерасид. Дар ин бора П.И.Неболсин чунин менигорад: "Хукумати хар як кишвари шаркй аз руи дуруягй ва надоштани саводи хукуки байналмилалй,... танхо тавассути берахмй ва фиреб пойдор аст. Аз ин ру, бо онхо амалй сохтани муносиботи дучонибаи судманди байналмилалй, имзо кардани муохадахо, конвенсияхо ва трактатхо гайримумкин аст..."(26,65). Аз чабру зулми корфармоёни махаллй мардум бештар рохи гурезро аз минтака медиданд, ё харакатхои зиддидавлатиро созмон медоданд.
Накши киргиз-кайсакхо дар самти муносибатхои байнидавлатй ва робитахои дипломативу тичоратии хонигарихои Осиёи Миёна бо Темуриёни Хинд ва Сафавихои Эрон зиёд ба назар мерасад. Албатта, сарзамини хонигарихои Осиёи Миёна барои убуру мурури эъзомияхо ва точирони кишвархои хамсоя, аз чумла киргиз-кайсакхо кулай ва барои хар ду чониб муфид арзёбй шудааст. Бо зухури хонигарии Хуканд ва аз чониби онхо забт шудани сарзамини киргиз-кайсакхо муносиботи дучонибаи кавму кабилахои туркии кисматхои шимолии Осиёи Миёна бо хонигарии Хива ва Аморати Бухоро катъ нагардидааст. Мисоли равшани онро мо пас аз ворид шудан ба хайати Генерал-губернатории Туркистон, дар робитахои байнидавлатии вилояти Фаргона бо кишвархои хамчавор, мисли Аморати Бухоро, хонигарии Хева, Афгонистон, Эрон, Хинди Британия ва Туркияи усмонй мушохида карда метавонем. Албатта, муносибот баъд аз соли 1876 миёни вилояти Фаргона, ки субъекти Русияи подшохй гардида буд, бо мамолики хамчавор, бо ичозати ожонсии махсуси русхо, ки кароргохаш дар Бухорои нав буд, амалй мегардид. Тичорати русхо бо Чин тавассути водии Фаргона амалй мегардид. Пас аз забт шудани водии Фаргона аз чониби русхо, ягона гузаргохе, ки хамчун рохи тичоратии кисмати шаркии водии мазкурро бо давлати Чин мепайваст, ин гузаргохи Иркаштам буд. Ин гузаргох нисбат ба дигар гузаргоххо камбарф ва дар рохи корвонгузари байни шахрхои калони водй, аз чумла шахри Уш мегузашт. Пас аз 12 сол, дар соли 1887 дар ин чо, русхо нуктаи мухими тичоратй барои чамъоварии маблаги гумрукиро созмон доданд. Гардиши мол дар ин гузаргох, ки аз Кошгар ворид шудааст, дар с.1888 ба микдори 36- хазор ва дар соли 1898 бошад 102 хазор пуд мол шудааст, ки он сол аз сол афзоиш кардааст ..."( 29, 146).
ПАЙНАВИШТ:
1. Алекторов, А. История Оренбургской губернии Оренбург/А. Алекторов.- Оренбург: Тип. Б. Бреслина, 1883.- 128 с.
2. Апполова, Н.Г. Присоединение Казахстана к России /Н.Г.Апполова. Присоединение Казахстана к России. Алма-Ата, 1948.-256 с.
3. Аполлова, Н.Г.Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХУШ -Х1Хвв/Н.Г.Апполова.- М.,1960.- 256с.
4. Адам, Олеарий. Описание путешествия в Московию и через Московию в Персию и обратно. Введение, перевод, примечания и указатель А.М.Ловягина/Олеарий Адам.- СПб.1905.
5. АВПР, ф. Киргыз кайсацкие дела, оп.122/1,1730 - 1731 д.б/н л.45.
6. Бартольд, В.В. История культурной жизни Туркестана. /В.В. Бартольд,ч.1У : Монгольское владычество. Л.,1927
7. Басин, В.Я. Казахстан в системе внешней политики России в первой половине ХVШ в. /В.Я.Басин. -Алма-ата, 1971г
8. Брагинский, И. Исследование по таджикской культуре/И.С.Брагинский. М.,1977.-228с.
9. Вяткин, М.П. Очерки по истории Казахской ССР / М.П. Вяткин,(с древнейших времен по 1870 г.) Т.1. М.,Л.,1941.С.122
10.Веселовский, Н. И. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящего / Н. И Веселовский - СПб., 1877
11.Венюков, М. Путешествие по окраинам русской Азии и записок о них. /М Венюков. СПб., 1868,С.165
12. Гавердовский, Я. П.. Обозрение Киргиз-кайсакской степи,ч.1 или Дневние записки в степи Киргиз-кайсакской 1803-1804 годов // Ист.Казахстана в русских источниках XVI-XX - вв. I.V. Первая половина XIX века. Алматы 2007г.
13.Бобурнама или Записки Султана Бабера. [Издание в подл. Тексте Н.И. Ильминским]Казань, 1857
14. Добромыслов, А. Материалы по истории России. //А.Добромыслов. «Сборник указов и других документов, касающихся управления и устройства Оренбургского края 1734г.»,т.1. Оренбург,1900г.
15.Дубовицкий, В.В. Россия в Среднеазиатском регионе: три века в зеркале геополитики/В.В. Дубовицкий //История и современность.- 2009.-№ 1.- С.190-222.
16.Записки Восточного отделения императорского обшества.Т.15. //"Мухаммад ал Авфй" Сборник анекдотов и собрание блестящих рассказов". - СПб., 1904
17.Камол, Х. История вторжения кочевых племён Дашт-и Кипчака в Мавераннахр и Хорасана(XVIв.)/Х.Камол.- Душанбе,2012.-278с.
18. Кириллов, И.К. Цветущее состояние Всероссийского государства./И.К. Кириллов, кн. 1-2, М. 1831
19.Ч,амолзода, Сайид Мухаммад. Таърихи равобити Рус ва Эрон /С.М.Ч,амолзода. -Техрон,
1348х.189а
20.Marx, K. Secret diplomatik history of the ХVIII c. / K. Marx. L.1899 P.87
21.Маркс, К. Сочинение, т ХГУ ч. II /К .Маркс, Ф.Энгельс,М.,1969.-394с.
22.Маджлисов, А. К вопросу о феодальных отшошениях в Каратегинском бекстве накануне установления Советской власти//А.Маджлисов. Автореф. М.,1952 г.-26с.
23.Материалы по истории России. Сборник указов и других документов, касающихся управления и устройства Оренбургского края 1734г.,т.1. Оренбург,1900 г.
24.Медведев, А. Война империй. Тайная история борьбы Англии против России/А.Медведев. -Москва. 2016.-798с.
25.Наливкин, В. Краткая история Кокандского ханства / В.Наливкин. Краткая история Кокандского ханства/В.Наливкин. -Казань, 1886
26.Небольсин, П.И. Очерки торговли России съ Средней Азией //Ход ташкентских и хивинских караванов/П.И. Небольсин. -М.:1865,-321с.
27.Обозрение Киргиз-кайсакской степи,ч.1 или Дневние записки в степи Киргиз-кайсакской 1803-1804 годов //Ист.Казахстана в русских источниках XVI-XX- вв. I. V. Первая половина XIX в. - Алматы, 2007
28.Потанин Н.И. Киргизские степи и Кокандское ханство в начале Х1Х в. по описанию хорунжего Н.И. Потанина / Омск, 1916. С.205
29.Межов, В.И.(составитель) Туркестанский сборник сочинений и статей, относящихся до Средней Азии вообще, Туркестанского края в осебенности Н.Корытов/В.И.Межов.-Ташкент, 1902
30.Тевкелев, М. Из журнала переводчика, ездившего в Малый Жуз для переговоров о подданстве казахов: АВПР, ф. 122, 1733 г., д. 1 // Казахско-русские отношения в XVI-XVIII вв.:(Сб. документов и материалов)/М.Тевкелев.- Алма-Ата, 1961.-198с.
31. "Временник императорского общества истории и древностей Российских" КН.13.1852 //"Разные бумаги ген.майора Тевкелева об Оренбургском крае и киргиз - кайсацких ордах"
32.Терентьев, М.А. История завоевания Средней Азии / М.А.Терентьев. История завоевания Средней Азии. СПб.1906.-380с.
33. Фазлуллохи, Рузбехонии Исфахонй. Мехмонномаи Бухоро/ Р.И.Фазлуллох.- Техрон,1341.-494с
REFERENCES:
1. Alektorov, A. History of the Orenburg Province / A. Alektorov.- Orenburg: Type. B. Breslin, 1883. - 128 p.
2. Appolova, N.G. Joining Kazakhstan to Russia / N.G. Appolova. Joining Kazakhstan to Russia. Alma-Ata, 1948. - 256 p.
3. Apollova, N.G. Economic and Political Relations between Kazakhstan with Russia Referring to the ХVШ-th -the ХГС-th Centuries / N.G. Appolova.- М., 1960. - 256 p.
4. Adam, Oleariy. Description of the Journey to Moscow and through Moscow to Persia and Returning: introduction, translation, notes and index by A.M.Lovyagina /O. Adam. - SPb., 1905.
5. // AVR, f. Kirgiz Kaysatsky Affairs, op. 122 / 1,1730 - 1731 d.b / nl. 45.
6. Bartold, V.V. The History of Cultural Life of Turkestan. / V.V. Bartold, Part IV: Mongol Dominion. L., 1927
7. Basin, V.Ya. Kazakhstan in the System of Foreign Policy of Russia Referring to the first Half of the XVIII-th Century. / V.Ya. Basin. - Alma-ata, 1971.
8. Braginsky, I.S. An Exploration Beset with Tajik Culture / I.S. Braginsky. - M., 1977
9. Vyatkin, M.P. Essays on the History of the Kazakh SSR / M.P. Vyatkin, (from the ancient times to 1870) -V. 1. -M.-L., 1941. - P. 122.
10.Veselovsky, N.I. The Essay on Historical and Geographical Information Concerned with the Khiva Khanate from the Ancient Times up to Now / N.I. Veselovsky. - St. Petersburg, 1877.
11.Venyukov, M. Traveling on the Outskirts of Russian Asia and Notes on them. / M. Venyukov. -SPb., 1868, - 165 p.
12.Gaverdovsky, Ya.P. Review of the Kyrgyz-Kaysak Steppe, part 1 or Day Notes in the Steppes of the Kyrgyz-Kaisak Referring to 1803-1804-ies // Kazakhstan in Russian Sources Referring to the XVI-th - the XX-th Centuries. I.V. the first Half of the XIX-th Century. - Almaty, 2007.
13."Bobur-Name" Notes by Sulton Bobur. - Kazan, 1857.
14.Dobromyslov, A. Materials on the History of Russia. // A. Dobromyslov. "Collection of Decrees and other Documents Relating to the Management and Organization of the Orenburg Territory in 1734", - V.1. - Orenburg, 1900.
15.Dubovitsky, V.V. Russia in the Central Asian Region: three Centuries in the Mirror of Geopolitics / V.V. Dubovitsky // History and Present. - 2009. -No 1.- P.190-222.
16.Notes of the Eastern Branch of the Imperial Society. -V. 15. // "Muhammad al Avfi" Collection of Jokes and Collection of Brilliant Stories " - St. Petersburg, 1904.
17.Kamol, Kh. The History of Invasion of the Nomadic Tribes Dasht-i Kipchak in Maverannahr and Khorasan (XVI)/Kh.Kamol.- Dushanbe, 2012.
18. Kirillov, I.K. Flourishing State of the All-Russian State. / I.K. Kirillov, Books 1-2, - M., 1831.
19.Jamolzoda, Sayid Muhammad. The History of Relations between Russia with Iran./ S.M. Jamolzoda. - Tehran, - 1348 hijra. - 189 p.
20.Marx, K. Secret Diplomatic History of the XVIII-th c. / K. Marx. L.1899. - P. 87.
21.Marx, K. Composition, -V. XIV. - P. II / K. Marx, F. Engels, - M., 1969.
22. Majlisov, A. On the Issue Concerned with Feudal Deviations in the Karategin Beks on the Eve of the Establishment of Soviet Power: synopsis of candidate dissertation in history // A. Majlisov. - M., 1952.
23.Materials on the History of Russia. Collection of Decrees and other Documents Relating to the Management and Organization of the Orenburg Territory of 1734, -V. 1. - Orenburg, 1900.
24.Medvedev, A. War of Empires. The Secret History of the Struggle of England against Russia / A.Medvedev. -M., 2016. - 798 p.
25.Nalivkin, V. A Brief History of the Kokand Khanate / V.Nalivkin. A Brief History of the Kokand Khanate / V.Nalivkin. -Kazan, 1886
26.Nebolsin, P.I. Essays on the Trade of Russia with Central Asia // The Course of Tashkent and Khiva Caravans / P.I. Nebolsin. -M.: 1865, - 321 p.
27.Review of the Kyrgyz-Kaysak Steppe, Part 1 or Day Notes in the Steppes of the Kyrgyz-Kaisak 1803-1804 // History of Kazakhstan in Russian Sources of Referring to the XVI-th -the XX-th Centuries. I. V. the first Half of the XIX Century. - Almaty, 2007.
28.Potanin N.I. Kyrgyz Steppes and the Kokand Khanate in the Beginning of the XIX-th Century According to the Description of the Cornet / N.I. Potanin. - Omsk, 1916 - 205 p.
29.Mezhov, V.I. (compiler) Turkestan Collection of essays and articles relating to Compositions and Articles Beset with Central Asia in General, the Turkestan Territory especially N.Korytov /V.I. Mezhov. - Tashkent, 1902.
30. Tevkelev, M. From the Journal of a Translator Who Traveled to Maly Zhuz to Negotiate Kazakh Citizenship: AVPR, f. 122, 1733, d. 1 // Kazakh-Russian Relations Referring to the XVI-th - the XVIII-th Centuries. :( Collection of documents and materials) / M.Tevkelev. - Alma-Ata, 1961.
31. "Temporary of the Imperial Society of Russian History and Antiquities" KN.13.1852 // "Various Papers of General Major Tevkelev about the Orenburg Territory and the Kirghiz-Kaisatsky Hordes"
32.Terentyev, M.A. The History of Conquest of Central Asia / M.A. Terentyev. The History of Conquest of Central Asia. - SPb., 1906, - 380 p.
33.Fazlullohi, Ruzbehonii Isfahoni. Hospitality in Bukhara/ R.I. Fazlulloh. - Tehran, 1341 hijra. -32 p.
