Научная статья на тему 'РОЛ ХАРАКТЕРИ ВА ПЕРСОНАЖ ҲАРАКАТИНИНГ ОБРАЗДАГИ УЙҒУНЛИГИ'

РОЛ ХАРАКТЕРИ ВА ПЕРСОНАЖ ҲАРАКАТИНИНГ ОБРАЗДАГИ УЙҒУНЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
87
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
қўғирчоқ театри / актёр / қўғирчоқ / персонаж

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Дилдора Зокирова

Мақола, қўғирчоқ театрида рол характери ва персонаж харакатининг образдаги уйғунлиги хусусида.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РОЛ ХАРАКТЕРИ ВА ПЕРСОНАЖ ҲАРАКАТИНИНГ ОБРАЗДАГИ УЙҒУНЛИГИ»

РОЛ ХАРАКТЕРИ ВА ПЕРСОНАЖ ХДРАКАТИНИНГ ОБРАЗДАГИ

УЙГУНЛИГИ

Дилдора Зокирова Узбекистан давлат санъат ва маданият

Аннотация: Макола, кугирчок театрида рол характери ва персонаж харакатининг образдаги уйгунлиги хусусида.

Калит сузлар: кугирчок театри, актёр, кугирчок,персонаж.

ROLE OF CHARACTER AND CHARACTER ACTION IN IMAGE

Dildora Zokirova Uzbek state art and culture

Abstract: The article is about the role of character and character in a puppet show.

Keywords: puppet theater, actor, puppet, character.

Уйгунликнинг кугирчок театридаги ахамияти хакида гап кетар экан, бадиий киёфа яхлитлигига эътибор бермаслик асарда бадиий хакикат урнини сохталик, ижро махорати урнини схематизм каби холатларнинг юзага чикишига сабаб булади.

Уйгунлик санъатнинг барча турларида мавжуд. Мисол учун, тасвирий ва амалий санъатда - ранглар, шакл, нафосат ва дид, мусика санъатида - нота, ритм, тембр уйгунлиги, театрда - актёрлик махорати, режиссура, мусика, декорация, хор ва оркестрлар уйгунлиги асосий талаб хисобланади. Биз фикр юритмокчи булган кугирчок театрида хам драматургия, мусика, актёрлар ижоди, режиссура, рассом махорати ва энг мухими кугирчок усталари ижоди спектаклдаги уйгунлиги, уни хакикий санъат асари даражасига кутаради. Бу эса бевосита суз санъатига асосланган драматургиянинг кай даражада юксак савия ва махорат билан ёзилганлигига боглик. Кугирчок театрларида жамоавий ижод махсулининг актёрлар талкинидаги рол характери ва персонажлар образдаги уйгунлик бош масалага айланади.

Кугирчок театр санъати, бошка томоша санъати турларидан узига хос образ яратиш хусусияти билан фарк килади. Кугирчок театр актёри, режиссёри, рассом ва кугирчок устаси хамкорлигида яратган сахна асарига, кугирчокларга харакати оркали жон багишлайди. Актёр персонаж кугирчок образи оркали табиатга, она Ватанга булган мухаббатини, орзу-умидларини, ширма оркасидан туриб изхор этади. Ана шунда кугирчок театри сахнасида мужиза юз беради. Оддий предмет

ёки материал - кугирчок жонланади ва у хам инсон каби яшаётганлигига, фикрлаётганига, орзу килаётганига томошабин ишониб, персонаж кугирчо; билан бирга фикрлайди, йиглайди, кулади, кайгуради.

Кугирчокбоз узининг ички хаёт бойлигини куллари оркали кугирчо; персонажи харакатида курсатади. Актёр кулларига кийилган кугирчок оркали ташки хаёт билан алокага киришади. Хдётда инсонлар бажариши мумкин булган харакатларни актёр - кугирчокбоз кули пластикаси билан амалга оширади. Кугирчок театрининг яна узига хос, бетакрор томони шундаки, унда актёр кугирчоксиз, "ялангоч" куллари билан хам сахнавий образ ярата олади. Кугирчоксиз куллар оркали образ яратиш кадимги Хитой, Эронда ва бизнинг давримизда С.В.Образцов театрида француз актёри И.В.Жолиэ томонидан концерт номерларида фойданилган. Бу номерларда баъзан турли рангдаги кулкоплар ва бармокка кийиладиган шарчаларадан хам фойдаланилган. "Ялангоч" куллар оркали образлар яратиш, кугирчок ушлаб образ яратишдан олдинги жараён булиб, жуда мураккаб жараён хисобланади. Бу жараён талабалардан ута талабчанликни, маъсулиятни, бой тасаввурни ва кучли махоратни талаб килади. Бу талабни кунт билан бажара олганларга кугирчок билан харакат килиш, бирор образ яратишга рухсат берилади.

Масалан, актёрнинг харакатсиз кулига кучук боши тасвири кийдирилади. Х,озир у тасвирий акс эттириш вазифани бажаряпти. Бундай тасвирларни истаганча алмаштириб курсатиш мумкин. Лекин, бармоклар харакатга келиб, кучукнинг вовиллаётганини курсатди дейлик. Унинг огзи канчалик куп кимирласа - жахлдор кучуклиги маълум булади. Агар бу харакатларга товуш хам кушилса, образ янада кучлирок таъсир кучига эга булади. Тасвирнинг бу тури, тасвирий санъатнинг бошка турларидан нимаси билан фарк килади? - деган савол тугилади.

Санъат асари яратувчиларнинг хаммаси жонсиз материаллардан фойдаланадилар. Бу ерда эса, тирик инсон куллари тасвирни акс эттириб, шу билан бирга харакат килса, энди бу куллар харакатини уйгунлиги кичик актёрларга айланадилар. Демак, улар хам яратувчи, хам актёрга айланиб сахнавийобраз яратиш кудратига эга булади.

Куйида кул харакати билан яъни ялангоч куллар оркали бажарилиши мумкин булган машклар оркали томошага айланган баъзи этюдларга эътибор каратамиз. Машклар натижасида тугилган этюд «Озодлик» деб номланади. Талаба икки кулини бош бармокларига туташтиради. Колган бармоклар эса ургимчак оёкларини акс эттиради. Сахнада ургимчак тур тукимокда. Мана у тур тукиб булди. Энди, узини четга олиб улжа илиниши кутяпти. Сахнага икки бармоги туташиб, колган бармоклари канотларини акс эттирган капалак учиб чикади. У сахнада куллар ёрдамида акс эттирилган очилган гулларга куниб, яна

учмокда. Капалак эхтиётсизлик килиб ургимчак турига илиниб колади. У канотларини кокиб озодликка интилади. Лекин, бунинг иложи булмайди. Турга улжа илинганини курган ургимчак секин аста унга якинлаша бошлайди. Шу пайт каттик шамол кутарилади. Гуллар хар томонга чайкаладилар. Шамолнинг каттиклигидан ургимчак кочиб узини панага олади. У тукиган тур йиртилиб кетади ва туткинликдаги капалак озодликка чикади. Шамол тинади. Капалак яна гуллардан гулларга куниб яйрайди.

Бундай сюжетли этюдда гурух талабаларининг куллари фаол катнашиб, аник вазифаларни бажаради. Бу этюд мулокотга кириш сирларини узлаштириш оркали партёрни хис килиш, бир-бир билан мулокотга киришишни ургатади. Этюд янада жонли ва кизикарли чикиши учун хар хил товуш ва мусикалардан хам фойдаланилади. Чунки, мусика этюддаги вокеаларни таъсирчанлигини оширишга ёрдам беради.

Кулга кугирчок олиб, роль устида иш бошлашдан олдин, у хох профессионал актёр булсин, хох хаваскор булсин, актёр санъати табиати нимадан иборат эканлигини яхшилаб англаб олиш керак. Бунинг учун эса, албатта куллар, бармоклар пластикасини тарбиялайдиган манзаралар этюдлардан фойдаланиш зарур.

Этюд драматургия талабларига тулик жавоб бериши керак. Унда тугун, ривож, кульминация ва ечим булиши зарур. Дастлабки, бажариладиган этюдлар иложи борича сузсиз булиб, унда талаба эътиборини кул пластикасига эришиш учун килинадиган жисмоний хатти-харакатларнинг мантикий кетма-кетлигига каратиш зарур. Одатда кугирчок бошкараётган актёрларни томошабинлар курмайди. Чунки, улар ширма оркасида турадилар. Лекин шундай театрлар хам борки, масалан Японияда, кугирчокбозлар кора халатлар кийиб сахнада уз кугирчоклари билан пайдо буладилар. Уз навбатида томошабинлар актёрларни куриб турсаларда, уларни илгамасликка розилар. Сабаби, томошабинларнинг диккатини ранг-баранг кийинган ва максадли харакат килаётган кугирчоклар узига шунчалик тортадики, уларнинг хар бирини уч киши бошкарса хам, ижрочиларнинг махоратига махлиё буладилар. Кугирчок бошкаришдаги, уни олиб юришидаги юксак махорати томошабинларни спектаклда кугирчокбоз актёр иштирок этаётганини онгли равишда кабул килишга мажбур килади. Бу эса барча кугирчок театрларида ишлаётган кугирчокбоз актёрнинг юксак махоратидан далолат беради. Бундай махорат эвазига кугирчокнинг характери ва персонажи уйгунлигига эришилади.

Сахнада харакат килаётган хар кандай кугирчок персонаж реал тирик жонзодни акс эттиради. Оёклари билан ерга тиралиб юрадиган жонзодларда эластик пружина холати булиб, у керак вактда сакраб кетишга, чучиб кетишга, тисарилишга, илиб олишга, ушлаб колишга тайёр булади. Бунинг учун куйидаги

машкни бажариб куриш максадга мувофикдир. Тасаввур килингки, актёрнинг кугирчоги батут сеткасида сакраяпти. Актёр бу машкни бажараётганда елкаси, тирсаги ва билаги харакатланади.

Х,аракат техникасини ургангандан кейин бу харакатни кугирчок нима учун содир этганлиги хакида кичик вокеа уйлаб топиш мумкин. Бу эса актёр тасаввурни ривожланишига ёрдам беради. Шуни таъкидламокчиманки, машкларни бажариш учун аввалом бор хар бир элементни алохида бажариб, уларни секинлик билан мураккаблаштириб, уни онгли равишда кугирчокнинг хатти-харакатларида акс эттириш лозим.

Актёрлик санъатида персонаж киёфасига кира олиши махорат мезони хисобланади. Агар актёр сахнада бирон бир сиймо тимсолини яратар экан, аввало, уша сиймога хос булган хусусият ва хислатларни томошабин куз унгида, муайян макон ва замонда ярата олсагина, у яратган образ хакикий ижод намунаси сифатида кизикарли ва ишонарли булади. Демак, актёр рол характери ва персонаж образини уйгунлаши лозим.

Х,ар кандай рол характерсиз булмайди. Хдрактерсиз рол бошсиз танага ухшайди. Узига хос характерлар образ даражасига кутарилиши учун сахнанинг бир катор талабларига риоя этилиши лозим. Актёрнинг ижроси сахна талаблари асосида тахлилий узлаштиришдан бошланади. Бу ижодий жараён «актёр» персонажнинг рухий холатини ва образ талаб киладиган характерни англашга ёрдам беради.

Театр санъатида мавзунинг долзарблиги, асарнинг жанри,гоянинг умуминсонийлиги доим етакчи булиб келади. Услубдан катъи назар, рангбаранглик реалистик сахна талабларига зид келмайдиган, бадиий хакикат асосида акс эттирилаётган вокелик мохиятини хар жихатдан очиб беришга хизмат килган.

Х,ар бир ижодкор хаётда содир этиладиган маълум вокеа ва ходисаларга узгача ёндашади. Натижада, вокеликни тасвирлашда у уз услубига эга булади. Битта даврда бир хил вокеликдаги яшаётган асар персонажлари, уз характерли хусусиятига караб хар хил тасвирланган.

Муаллифнинг асар яратишда узига хос услуби булганидек , режиссёр, актёр ва кугирчок устасининг хам спектаклни тайёрлаш, образ яратиш жараёнида узига хос услуби булади. Шунинг учун сахнада яратиладиган хар бир ижодий иш узининг алохида хусусиятга эга булади. Кугирчок театрига мулжалланган асар хар бир алохида олинган театрда автор услубидан келиб чиккан холда айнан маълум театр ижодкорлари томонидан уз ечимига ва талкинига эга булади. Режиссёр Исо Ёкубов билан рассом-хайкалтарош Евгений Акудиннинг хамкорликда ишлаган кугирчок театр сахнасида яратган спектакллари узининг жозибадорлиги, рангларни тугри танлаганлиги, кугирчокларни усталик билан

ясалганлиги, сахнада бой, ранг-баранг анжомларнинг хар бири уз урнини топганлиги, томошада мусика, кушик, уйинларнинг куплиги ва уз урнида аник ишлатилиши, спектаклнинг ихчамлиги персонажларнинг томошабинлар билан купрок мулокотда булиши, бир суз билан айтганда, бадиий яхлитлиги билан алохида ажралиб туради. Евгений Шварцнинг «Золушка», Исфандиёрнинг «Темирчи ва малика хакида эртак», Х,.Олимжоннинг «Ойгул билан Бахтиёр», М.Халилнинг «Сирли най» ва бошка асарлар асосида ишланган спектакллар болалар эътиборни козонган. Режиссёр Шомурод Юсупов билан рассом Евгений Акудиннинг ижод йулига назар соладиган булсак, бу ижодкорларнинг биргаликда яратган «Бахт излаган Хдсан», «Оловуддининг сехрли чироги», «Алпомиш», «Чодир жамол» ва бошка спектакллари сахнада кенгликни талаб киладиган, сехр ва муъжизаларга бой хамда характерлар узига хосдир. Демак, образ яратиш жараёни - персонажларнинг характерига хос хусусиятлар вокеалар тизимида аста-секинлик билан очилиб, уларнинг характерлилиги,, фикрлаш тарзи, хаётда тутган урни, атрофдагиларга билдирган муносабати ва хар бирининг максадга эришиш йулида килган харакатлари асосида кечади. Уларнинг хулк-атвори, характери ва персонажлар образининг уйгунлашуви оркали очилади. Спектакль персонажлари томоша давомида узгариб яхши ва ёмон одамларга ажралиши холатини курсатиб бериш жараёни, персонажнинг ахамиятли хулосага келишида актёр персонаж оркали уз талкинига эга булади. Кугирчок образининг характери унинг ташки пластикаси хатти-харакати, кийиниши, фикрлаши ва максадга мувофик кураши оркали очилади. Образга топилган магиз (зерно) шу персонажнинг узига хос хусусиятларини хар томонлама очиб беришга олиб келади.

Демак, кугирчок театрида кугирчок персонажи спектаклнинг етакчи ифода воситасидир. Кугирчок театри сахнасида яратилган образларнинг тулаконли чикиши кугирчокларнинг характер талкинига богликлиги билан белгиланади. Спектаклнинг сифати эса кугирчок актёрининг махорати оркали аникланади.

Актёр образ яратиш жараёнида актёр кугирчок персонажининг ташки куриниши ва характерли хусусиятларидан келиб чиккан холда кугирчокка хос овоз хамда суз характеристикасини топиши хам мухим масаладир. Демак, образ яратиш жараёнида кугирчокнинг ташки пластик харакати канчалик зарур булса, овоз хамда суз характеристикаси хам шунчалик ахамият касб этади. Образ устида ишлаш жараёнида кугирчок -персонажининг никобидан, унинг ташки ва ички холатларидан келиб чиккан холда унга овоз жарангини топиш, уни берилган феълга нуткий характерини яратиш муракааб ижодий жараёндир. Актёр суз оркали образнинг ички мохиятини томошабинга айта олишга кодир булиши даркор. Спектаклнинг такдири хар бир образнинг тулаконли чикишига боглик. Улар кугирчок персонажини пластикаси, нутки, кийиниши жихатдан

ишонарли, таъсирли, максадга мувофик гапира билиш махоратига куп жихатдан богликдир. Спектакль яратиш жараёнида талаба сахна декорацияси, безаклари, нур, бутафория, мусика, шовкин, ширмадаги уч планлик хамда спектаклнинг бошка компонентлари билан уйгунлашганда тулаконли образга айланади. Спектакль яратиш жараёнида ижодий жамоанинг хам хамкорлиги бекиёсдир. Чунки улар бу жараёнда фаол иштирок этиши ва сахна конун-коидаларига амал килсагина бадиий яхлит спектакл яратилиши мумкин.

Хулоса килиб айтганда, кугирчок театрида образ яратиш жараёни узига хос талабларга эга булган холда бошка театр санъат турларидан узининг бетакрор услуби билан ажралиб туради. Бу услуб кугирчок характери ва персонаж харакатиниуйгунлаштириш оркали образ яратиш масаласидир.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ахмедов Ф. Оммавий байрамлар режиссураси асослари. - Тошкент: Алокачи, 2008.

2. Ашурова М. Кугирчок театр санъати актёрлик мактаби. - Тошкент: УзДСИ, 2007.

3. Ашурова М. Мехрдан яралган олам. - Тошкент: УзДСИ, 2018.

4. Баяндиев Т. Энг кадимий санъат. Театр журнали.2013. 2-сон.

5. Икромов X. Кугирчок театрининг илк кадамлари // Совет Узбекистони санъати. 1979. 9-сон.

6. Икромов Давр ва театр. - Тошкент: УзДСИ, 2009.

7. Икромов X,. Болалар талаби - истикбол талаби. // Узбекистон маданияти, 1980. 25 июль

8. Сперанский Е. Актёр театра кукол. - Москва: ВТО, 1965.

9. Усмонов Р. Режиссура. - Тошкент: Фан, 1997.

10. Юлдашев Т., Икромов X., Мухтаров И., Мухтарова М. Театр ва ёш авлод. - Тошкент: 2012.

11. Уринов Э. Кугирчок театри - тарбия маскани // Театр., 2011. 1-сон.

12. Кодиров М. Анъанавий театр драматургияси. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2006.

13. Кодиров М. Кугирчок театри тарихи. - Тошкент: Талкин, 2006.

14. Кодиров М. Томоша санъати утмишидан лавхалар. - Тошкент: Фан, 1993.

15. Шифрин Н. Художник в кукольном театре. - Москва: Наука, 1972.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.