Научная статья на тему 'РОЛЬ АДМИНИСТРАТИВНОГО АКТА В СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ ПРАВОВЫХ ОСНОВ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ПРОЦЕДУР В УЗБЕКИСТАНЕ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ'

РОЛЬ АДМИНИСТРАТИВНОГО АКТА В СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ ПРАВОВЫХ ОСНОВ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ПРОЦЕДУР В УЗБЕКИСТАНЕ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
120
40
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
административное право / административный акт / административное судопроизводство / действительность административного акта / прекращение действия административного акта / недействительность административного акта / отмена административного акта / отзыв административного акта / принцип соразмерности / процесс заслушивания / компенсация / защита доверия / процедура отмены административного акта / процедура отзыва административного акта / ограничения на отзыв административного акта. / administrative law / administrative act / administrative case litigation / the validity / termination / invalidity / revocation and recall of the administrative act / the principle of proportionality / hearing process / compensation / protection of trust / the procedure for revocation and recall of the administrative act / restrictions on recall of the administrative act.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Нематов Журабек

Данная статья представляет собой научно-теоретический анализ центрального института административного права – административного акта. Научно-теоретический анализ административного акта играет важную роль в дальнейшем совершенствовании системы административной юстиции в Узбекистане. Поэтому в данной статье автор дает краткий научно-теоретический анализ применения относительно малоизученной в Узбекистане теории административного акта. В статье представлен научно-теоретический анализ действительности административного акта, прекращение действия административного акта, недействительность административного акта, понятие и процедура отмены административного акта, отзыва административного акта, исходя из действующего законодательства. Критерии отмены и отзыва административного акта – новые концепции административного права Узбекистана. Соответственно, в судебной практике особенности и различия отзыва и отмены административного акта требуют формирования критериев, позволяющих отличить административный акт от его недействительности. В судебной практике Узбекистана важно, чтобы такие критерии формировались с истечением времени. В этой связи необходимо, чтобы созданная в октябре 2020 года межведомственная экспертная рабочая группа по разработке новой редакции Закона Республики Узбекистан «Об административных процедурах» должным образом учла рекомендации автора по совершенствованию правовой базы административных процедур в Узбекистане.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF ADMINISTRATIVE ACT IN IMPROVING THE LEGAL FRAMEWORK OF ADMINISTRATIVE PROCEDURES IN UZBEKISTAN: SCIENTIFIC AND THEORETICAL ANALYSIS

This article provides a scientific and theoretical analysis of the most central institution of administrative law the administrative act. The scientific-theoretical analysis of the administrative act plays an important role in further improving the administrative justice system in Uzbekistan. Therefore, in this article we give a brief scientific-theoretical analysis of the implementation of the relatively less studied theory on the administrative act in Uzbekistan. The article provides a scientific and theoretical analysis of the validity of the administrative act on the basis of the current legislation, the expiration of its validity, the invalidity of the administrative act, the revocation of the administrative act, the concept of recall of the administrative act, and its procedure. Criteria for revocation and recall of an administrative act are emerging concepts for the administrative law of Uzbekistan. Accordingly, in judicial practice, the features and differences of recall and revocation of an administrative act require the formation of criteria for distinguishing the administrative act from its invalidity. In the judicial practice of Uzbekistan, it is important that such criteria are formed over time. In this regard, I hope that the interagency Expert Working Group on the development of a new version of the Law of the Republic of Uzbekistan «On Administrative Procedures», established in October 2020, will adequately take into account the recommendations in this article on improving the legal framework of administrative procedures in Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «РОЛЬ АДМИНИСТРАТИВНОГО АКТА В СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ ПРАВОВЫХ ОСНОВ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ПРОЦЕДУР В УЗБЕКИСТАНЕ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ»

UDC: 342.9 (042)(575.1)

Нематов Журабек

Тошкент давлат юридик университети кафедра доценти, юридик фанлар доктори E-mail: jura0404uzb@mail.ru

УЗБЕКИСТОНДА МАЪМУРИЙ ТАРТИБ-ТАОМИЛЛАРНИНГ

^УЦУЦИЙ АСОСЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА МАЪМУРИЙ АКТНИНГ УРНИ: ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ ТА^ЛИЛ

Аннотация. Мазкур мацолада маъмурий ууцуцнинг энг марказий институти - маъмурий актнинг илмий-назарий таулили амалга оширилган. Узбекистонда маъмурий судловни бундан кейин уам такомиллаштиришда маъмурий актнинг илмий-назарий таулили мууим ауамият касб этади. Шундай экан, мазкур мацолада Узбекистонда нисбатан кам урганилган маъмурий актнинг амал цилишига доир масалаларнинг цисцача илмий-назарий таулилини келтириб утамиз. Мацолада амалдаги цонун уужжатлари асосида маъмурий акт амал цилиши, амал цилишининг тугаши, маъмурий актнинг уациций эмаслиги, маъмурий актни бекор цилиш, маъмурий актни чацириб олиш тушунчаси, процедураси илмий-назарий таулил цилинган. Маъмурий актни бекор цилиш ва чацириб олишга оид мезонлар Узбекистон маъмурий ууцуци учун янги шаклланаётган тушунчалар уисобланади. Шунга кура, суд амалиётида маъмурий актни бекор цилиш ва чацириб олиш хусусиятлари ва фарцлари, маъмурий акт уациций эмаслигини ажратиш мезонлари шаклланиши талаб этилади. Узбекистон суд амалиётида уам бу каби мезонлар вацт утиши билан шаклланиб бориши мууим ауамият касб этади. Бу борада "Маъмурий тартиб-таомиллар тугрисида"ги цонуннингянги таурири лойиуасини ишлаб чициш буйича 2020 йил октябрда тузилган идоралараро эксперт ишчи гурууи Узбекистон Республикасида маъмурий тартиб-таомилларнинг ууцуций асосларини такомиллаштиришга оид мазкур мацолада билдирилган таклиф ва тавсияларни етарли даражада инобатга олишига умид циламиз.

Калит сузлар: маъмурий ууцуц, маъмурий акт, маъмурий суд иш юритуви, маъмурий акт амал цилиши, маъмурий акт амал цилишининг тугаши, маъмурий актнинг уациций эмаслиги, маъмурий актни бекор цилиш, маъмурий актни чацириб олиш, мутаносиблик принципи, тинглаш жараёни, компенсация, ишончнинг уимоя цилиниши, маъмурий актни бекор цилиш процедураси, маъмурий актни чацириб олиш процедураси, маъмурий актни чацириб олишдаги чекловлар.

Нематов Журабек

доктор юридических наук, доцент кафедры Ташкентского государственного юридического университета

РОЛЬ АДМИНИСТРАТИВНОГО АКТА В СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ ПРАВОВЫХ ОСНОВ АДМИНИСТРАТИВНЫХ ПРОЦЕДУР В УЗБЕКИСТАНЕ: НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ

Аннотация. Данная статья представляет собой научно-теоретический анализ центрального института административного права - административного акта. Научно-теоретический анализ

административного акта играет важную роль в дальнейшем совершенствовании системы административной юстиции в Узбекистане. Поэтому в данной статье автор дает краткий научно-теоретический анализ применения относительно малоизученной в Узбекистане теории административного акта. В статье представлен научно-теоретический анализ действительности административного акта, прекращение действия административного акта, недействительность административного акта, понятие и процедура отмены административного акта, отзыва административного акта, исходя из действующего законодательства. Критерии отмены и отзыва административного акта - новые концепции административного права Узбекистана. Соответственно, в судебной практике особенности и различия отзыва и отмены административного акта требуют формирования критериев, позволяющих отличить административный акт от его недействительности. В судебной практике Узбекистана важно, чтобы такие критерии формировались с истечением времени. В этой связи необходимо, чтобы созданная в октябре 2020 года межведомственная экспертная рабочая группа по разработке новой редакции Закона Республики Узбекистан «Об административных процедурах» должным образом учла рекомендации автора по совершенствованию правовой базы административных процедур в Узбекистане.

Ключевые слова: административное право, административный акт, административное судопроизводство, действительность административного акта, прекращение действия административного акта, недействительность административного акта, отмена административного акта, отзыв административного акта, принцип соразмерности, процесс заслушивания, компенсация, защита доверия, процедура отмены административного акта, процедура отзыва административного акта, ограничения на отзыв административного акта.

Nematov Jurabek

Associate Professor, Tashkent State University of Law, Doctor of Sciences in Law

THE ROLE OF ADMINISTRATIVE ACT IN IMPROVING THE LEGAL FRAMEWORK OF ADMINISTRATIVE PROCEDURES IN UZBEKISTAN: SCIENTIFIC AND THEORETICAL ANALYSIS

Ab&ract. This article provides a scientific and theoretical analysis of the motf central institution of administrative law - the administrative act. The scientific-theoretical analysis of the administrative act plays an important role in further improving the administrative juStice syStem in Uzbekistan. Therefore, in this article we give a brief scientific-theoretical analysis of the implementation of the relatively less Studied theory on the administrative act in Uzbekistan. The article provides a scientific and theoretical analysis of the validity of the administrative act on the basis of the current legislation, the expiration of its validity, the invalidity of the administrative act, the revocation of the administrative act, the concept of recall of the administrative act, and its procedure. Criteria for revocation and recall of an administrative act are emerging concepts for the administrative law of UzbekiSan. Accordingly, in judicial practice, the features and differences of recall and revocation of an administrative act require the formation of criteria for distinguishing the administrative act from its invalidity. In the judicial practice of Uzbekistan, it is important that such criteria are formed over time. In this regard, I hope that the interagency Expert Working Group on the development of a new version of the Law of the Republic of Uzbekistan «On Administrative Procedures», eSablished in October 2020, will adequately take into account the recommendations in this article on improving the legal framework of administrative procedures in Uzbekistan.

Keywords: administrative law, administrative act, administrative case litigation, the validity, termination, invalidity, revocation and recall of the administrative act, the principle of proportionality, hearing process, compensation, protection of trutf, the procedure for revocation and recall of the administrative act, restrictions on recall of the administrative act.

2017 йил 1 июндан Узбекистон тарихида би-ринчи маротаба фукаролик, жиноят ва иктисодий судлардан алохида булган маъмурий судларнинг жорий этилиши, 2018 йил 8 январда Узбекистон Республикасининг "Маъмурий тартиб-таомиллар тугрисида'ги конунининг (кейинги уринларда - МТТтК [1]), шунингдек, 2018 йил 25 январда Маъмурий суд ишларини юритиш тугрисидаги кодекс (МСИЮтК)нинг кабул кили-ниши билан мамлакат маъмурий хукук сохасида янги давр бошланди, десак хеч муболага килма-ган буламиз. Чунки ушбу янгиликлар ривожлан-ган хорижий давлатлар стандартлари даражасида хамда миллий конунчиликнинг узига хос жихат-ларини инобатга олган холда, маъмурий орган-лар билан муносабатларда конун устуворлигини, жисмоний ва юридик шахсларнинг хукуклари ва конуний манфаатларини таъминлашнинг энг за-монавий коидаларини жорий этди.

Янги жорий этилган маъмурий судлар, уз нав-батида, назарий ва амалий жихатдан янги муаммо ва узгаришларни хам юзага келтирди [2]. Жум-ладан, судга тааллуклилик масаласи юзасидан фукаролик ишлари буйича судлар ва иктисодий судларнинг маъмурий судлардан узаро фаркли жихатларини аниклаш ва бунда ягона мезонларни ишлаб чикиш мухим масала хисобланади. Таъкид-лаш жоизки, суд тизимидаги ислохотлар бундан кейин хам давом эттирилиши ва келгусида их-тисослаштирилган суд хайъатлари ташкил этиш оркали ягона судлар ташкил этиш хам кузда ту-тилмокда.

Шунингдек, Узбекистонда 2021 йил 1 январ-дан бошлаб маъмурий хукукбузарликлар тугрисидаги ишларни куриб чикиш ваколатини маъмурий судлардан жиноят ишлари буйича судларга утка-зиш назарда тутилган. Шундай булса-да, келгусида умумий юрисдикция судларидан алохида ва мустакил маъмурий судлар тизимининг саклаб колиниши янги Узбекистонда бундан кейин хам маъмурий хукук такомиллашиш ва ривожланиш-нинг эътибор марказида булишини англатади, дейиш мумкин [3].

Маъмурий судлар тизимининг бундан кейин хам такомиллашиб боришига Узбекистон Прези-дентининг мамлакатимизда суд-хукук ислохот-ларни мутлако янги боскичга олиб чикиш ва мав-жуд муаммолар ечимини максад килган "Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил суд-

лов самарадорлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида'ги фармони хам асос булиб хизмат килмокда [4].

Узбекистонда маъмурий судловни янада тако-миллаштиришда маъмурий актнинг илмий-наза-рий тахлили мухим ахамият касб этади. Шундай экан, мазкур маколада Узбекистонда нисбатан кам урганилган маъмурий актнинг амал килишига доир масалаларнинг кискача илмий-назарий тах-лилини келтириб утамиз.

Маъмурий акт оркали конунларда урнатил-ган мавхум хукук ва мажбуриятлар аник (индивидуал) холатда кайси шарт ва холатлар асоси-да вужудга келиши, узгариши ва бекор булиши аниклашади. Аниклашган ушбу шарт ва холатлар маъмурий акт воситасида хусусий шахсларга муа-йян хукукий кафолат ва башоратни такдим этса, маъмурий органни маъмурий акт доирасидагина харакатланиш, маъмурий актнинг шарт ва холат-ларини инобатга олиш, хисоблашишга мажбур килади. Шу маънода, маъмурий акт нафакат маъмурий тартиб-таомилларнинг, балки, кенг маъно-да, маъмурий хукукнинг хам энг мухим, марказий тушунчаси хисобланади.

Маъмурий акт факат когоз (хужжат) курини-шида булмайди, чунки ёзмадан ташкари унинг огзаки, электрон, белгили каби шакллари хам мавжуд. Бундан ташкари, маъмурий акт маъму-рий органнинг ички идоравий муносабатлари эмас, балки ташки субъектларга йуналтирилган муносабатларига нисбатан чикарилиши, жазолаш ва норматив хусусиятга эга булмаслиги, тартибга солиш (регулятив) хусусиятига эга булишини хам таъкидлаб утиш лозим.

Маъмурий актнинг шакли турли куринишлар-да булиши мумкин. Энг асосийси, "ууцуций оци-бат юзага келиши" талаб килинади. Бу борада Узбекистон Республикаси Олий суди Пленуми-нинг 2019 йил 24 декабрдаги 24-карори 5-бандига кура, "Карор деганда, маъмурий орган ёки унинг мансабдор шахси томонидан якка ёки коллегиал тарзда цабул цилинган ва муайян ууцуций оцибат тугдирувчи уужжат тушунилади. Бунда шуни назарда тутиш лозимки, царорлар белгиланган шаклда (масалан, жойлардаги ижро уокимияти органлари царорлари) ёки эркин тарзда (масалан, фуцаронинг мурожаатини цаноатлантиришни рад этиш тугрисидаги ёзма хабар) цабул цилини-ши мумкин".

Шунга кура, МТТтК^нинг бир катор меъёрла-рида рус тилидаги тахрирда келган "документ" ва "акт" сузлари узбек тилида бир хилда "хужжат" тарзида келтирилганини куриш мумкин. Бу эса маъмурий актнинг маъноси нотугри тушунили-шига олиб келмокда. Шунга кура, МТТтК^нинг узбек тилидаги тахририда "маъмурий хужжат" ата-масини "маъмурий акт" деб узгартириш таклиф этилади.

Хакикий хисобланган ва адресатига тегишли тарзда хабардор килинган маъмурий акт конун-да урнатилган тартибда маъмурий орган томо-нидан бекор килинган ёки чакириб олинмагунга кадар ёхуд маъмурий акт амал килиши тугама-гунча кучда булади. Маъмурий акт амал килиши-нинг тугаши хакидаги айрим истисноли холатлар МТТт^нинг 58-моддасида урнатилганини куриш мумкин. Маъмурий акт амалда булганда унинг конуний кучи маъмурий орган ва адресат, шу-нингдек, маъмурий акт кабул килинишига жалб этилган учинчи шахслар учун хам мажбурий хи-собланади. Маъмурий акт уз маъноси ва мазму-нига кура ижро этилиши нафакат адресат, балки маъмурий орган учун хам мажбурий хужжатдир. Мазкур субъектлар маъмурий актни инкор ки-лишга ёки уни айланиб утишга хакли эмас. Унинг мазмуни токи конунда урнатилган тартибда бекор килинмас ёки чакириб олинмас экан, бошка дав-лат органлари ва хаттоки суд учун хам конуний кучга эга булади. Хатто маъмурий орган хам узи томонидан кабул килинган маъмурий актни эр-кин тарзда инкор эта олмайди. Шунинг учун хам маъмурий-хукукий муносабатлардан юзага кела-диган низоларда ишда маъмурий актнинг мавжуд ёки мавжуд эмаслигини аниклаш мухим ахамият касб этади. Маъмурий акт мавжуд булган холлар-да мазкур акт билан хисоблашишга тугри келади.

Маъмурий акт амал килишининг тугаши. Маъмурий акт амал килишининг тугаши юзаси-дан МТТт^нинг 58-моддасида туртта асос келти-риб утилганини куриш мумкин:

1) Маъмурий актнинг, жумладан, лицензия ва рухсатномаларнинг маълум бир муддатга берили-ши ушбу муддат утиши билан лицензиянинг амал килиши тугашини англатади.

2) Маъмурий актнинг тугашига аник бир муддат эмас, балки кандайдир шартнинг юзага келиши хам сабаб булиши мумкин. Мисол учун, Узбекистан Республикасининг 2000 йил 25 май-

даги "Фаолиятнинг айрим турларини лицензия-лаш тугрисида"ги цонуни 16-моддасига кура, агар лицензиат унга лицензия бериш тугрисидаги царор цабул цилингани щцидаги хабарнома юбо-рилган (топширилган) пайтдан эътиборан уч ой ичида лицензияловчи органга лицензия берганлик учун давлат божи туланганлигини тасдицловчи уужжатни тацдим этмаган ёки лицензия шарт-номасини имзоламаган булса, лицензияловчи орган мазкур лицензияни бекор цилишга уацли [5]. Бундай холларда маъмурий орган адресат ишончи химоясини инобатга олмасдан лицензияни бекор цилиши мумкин.

3) МТТтКда курсатилган холларда маъмурий актнинг бекор цилиниши хам унинг амал цилиши-ни тугатади.

4) Маъмурий акт тартибга солиш предмети-нинг бархам топиши хам унинг амал цилиши тугашига олиб келади. Жумладан, автомашинанинг техник курикдан утганини тасдицловчи хужжат мазкур автомашина ёниб кетган холларда амал цилишини тугатади. Бино-иншоотга берилган тегишли кадастр хужжатлари хам мазкур бино цан-дайдир табиий офат натижасида буткул бузилиб кетган холларда амал цилишини тугатади.

Таъкидлаш жоизки, маъмурий акт амал цили-шининг тугашида маъмурий актни бекор цилиш маъмурий органнинг алохида маъмурий акт цабул цилиши орцали амалга оширилади. МТТтК^нинг 58-моддасида келтирилган цолган уч холатда эса маъмурий акт уз-узидан кучини йуцотади.

Маъмурий актнинг ^ак;ик;ий эмаслиги. Маъмурий акт хациций эмаслиги хацида фикр юритар эканмиз, аввало, хато назариясини тушу-нишимиз лозим булади. Мазкур назарияга кура, маъмурий актдаги хатолар икки хил булиши мумкин.

Биринчидан, шундай хатолар буладики, улар маъмурий актнинг уз-узидан хациций эмаслигига сабаб булади (маъмурий актнинг хациций эмаслиги - der nichtige Verwaltungsakt). Бундай хатолар жуда цупол ва яццоллиги билан ажралиб туради. Бундай хатолик барча томонидан шак-шубхасиз бир хилда цабул цилиниши билан, улар юзасидан судга мурожаат цилиш цисца муддатлар билан чекланмаслиги билан ажралиб туради.

Иккинчидан, шундай хатолар буладики, улар маъмурий актнинг гайрицонунийлиги ва кейин-чалик адресат ёки учинчи шахс ёхуд маъмурий

орган ташаббуси билан маъмурий ёки суд тарти-бида бекор цилиниши мумкин (маъмурий актнинг бекор цилиниши - der anfechtbare Verwaltungsakt). Бундай х,олларда хатонинг келиб чициши турли низоли холатлар билан боглиц булади. Хато жуда цупол ва яццол булмайди. Шунга кура, бундай хатолар асосидаги маъмурий акт низоли маъму-рий акт хисобланади. Низоли маъмурий акт эса цонунда урнатилган тартибда бекор цилинмагун-га цадар хациций хисобланади ва цонуний кучга эга булади. Мана шу холат маъмурий актнинг цонуний кучини англатади. Бунда низоли маъмурий акт юзасидан цисца муддатларда, жумладан, МСИЮтК 186-моддасига кура, 3 ойлик муддатда судга шикоят цилиниши мумкинлигини хам эъти-борга олиш лозим.

Л.Б. Хван маъмурий актнинг бекор цилиниши ва хациций эмаслиги юзасидан Европа давлатла-ри цонунчилигини тахлил цилиш асосида купроц маъмурий актнинг бекор цилиниши мисоллари кузатилишини таъкидлаган [6].

И.М. Цай хам уз-узидан хациций булмаган ва низоли маъмурий акт мавжудлигини эътироф этади. Уз-узидан хациций булмаган маъмурий акт деганда хациций эмаслиги хеч цандай хуцуций тартиб-таомилсиз хам эътироф этиладиган хуж-жатлар тушунилади. Бундай хужжат давлат хоки-миятини ифодалаш сифатида мавжуд эмас ва хеч цачон мавжуд булмаган, деб хисобланади. Бундай хужжатларга турли шаклий ва мазмуний кам-чиликларига кура ваколатли давлат органи хуж-жати сифатида эътироф этиб булмаслиги яццол куриниб турган хужжатлар киради. Мисол учун, исм, расмий цогоз (бланк) мансабдор шахс имзо-си, маъмурий орган мухрининг мавжуд эмаслиги кабилар хужжатнинг хациций эмаслигига яццол ишора цилиши мумкин. Бундан ташцари, матни-да мазмунсиз гаплар ёки конституциявий тузумга, давлатдаги оммавий тартибга зидлиги аниц бул-ган талаблар келтирилган хужжатлар хам, шубха-сиз, хациций эмас деб хисобланади. Бошца майда (нозик) масалаларни куриб чициш тегишли давлат органлари ваколатига киритилиши лозим. Маъ-мурий актнинг хациций эмаслиги фацат радикал холатлардаги номувофицликлар мавжуд булган холатларга, маъмурий актнинг бекор цилиниши эса цолган низоли холатларга татбиц этилишини назарда тутиш лозим. И.М. Цайнинг фикрича, маъмурий актда унинг мантиций цисмларидан

бири, яъни тавсиф, асослантирувчи, хулоса цисми мавжуд булмаган холатларда хам маъмурий акт хациций эмас деб хисобланиши лозимлигини на-зарда тутиш керак [7].

И.М. Цайнинг юцоридаги фикрларига цушил-ган холда шуни айтиш мумкинки, маъмурий акт-нинг хациций эмаслиги маъмурий актни ижро этиш, уни суд ёки маъмурий тартибда бекор цил-дириш шарт эмаслигини хам англатади. Чунки бундай маъмурий акт уз-узидан хациций хисоб-ланмайди.

Бироц МТТтК^нинг 59-моддасида "маъмурий жужжат цонунда белгиланган тартибда суд то-монидан щкиций эмас деб топилиши мумкин ', деб белгиланган. Аслида эса суд хациций хисоб-ланмайдиган маъмурий актнинг хациций эмасли-гини шунчаки эътироф этади, холос.

Албатта, бу борада Германия, Япония ва бош-ца хорижий давлатлар тажрибаси асосида Узбе-кистонда нафацат МТТт^нинг узига узгартириш киритиш, балки маъмурий хуцуц назариясида хам тегишли илмий-назарий ёндашувларни шакллан-тириш талаб этилади.

Жумладан, хорижий давлатлар цонунчили-гини урганиш асносида амалга оширилган тах-лиллардан келиб чиццан холда айтиш мумкинки, маъмурий актнинг хациций эмаслиги маъмурий актнинг уз-узидан хациций эмаслиги билан бог-лиц булади. Бунда маъмурий орган уз царорида очицдан-очиц уз ваколатидан ташцарига чициб кетиши ёки тегишли ваколатга эга булмаган холда царор цабул цилиши, ушбу царор хуцуцца хилоф харакатларни содир этиш мазмунида эканлиги каби оддий киши кузи билан цараганда хам маъ-мурий актнинг очиц-ойдин ва жуда цупол тарзда цонун талабларини бузиши орцали унинг ноцо-нунийлиги аён булиб турган холлардагина юзага келади. Шунинг учун хам бундай маъмурий акт-лар хациций эмас деб хисобланади, хеч цандай хуцуций оцибат юзага келтирмайди, уларни ижро этиш хам талаб этилмайди. Хациций булмаган маъмурий акт давлат органлари ёки исталган ху-сусий шахс томонидан хам уз царори асосида тан олиниши мумкин. Маъмурий актнинг уз-узидан хациций эмаслиги унинг суд ёки маъмурий орган томонидан бекор цилинишини зарур шарт сифа-тида келтириб чицармайди. Суд мазкур хациций эмасликни шунчаки эътироф этиши мумкин, холос.

Таъкидлаш жоизки, жуда купол ва яккол ха-толар тушунчаси хам муайян маънода нисбатан умумий тушунча хисобланади. Шунга кура, суд амалиётида бу каби хатолар хусусиятлари ва улар-ни бошка хатолардан ажратиш мезонлари шакл-ланиши талаб этилади. Узбекистон суд амалиёти-да хам бу каби мезонлар вакт утиши билан шакл-ланиб боришига умид киламиз.

Маъмурий актни бекор к;илиш. Хукукка зид маъмурий акт шахсга етказилган ва конуний кучга кирганидан сунг унинг ноконунийлиги сабабидан бекор килиш маъмурий хукукда маъмурий актни бекор цилиш деб номланади. Конуний чикарилган маъмурий акт карор йуналтирилган шахс (адре-сат)га етказилиб, конуний кучга кирганидан сунг кандайдир сабаб ва асосларга кура бекор килини-ши маъмурий хукукда маъмурий актни чакириб олиш деб номланади.

Бирок Узбекистон МТТтКда бу икки тушунча фаркланмаган ва умумий килиб "маъмурий ууж-жатни бекор цилиш" деб номланган.

Таъкидлаш жоизки, И.М. Цай маъмурий хуж-жатни бекор килиш тугрисида МТТтК кабул ки-лингунга кадар бир катор фикрларини келтириб утган. Жумладан, маъмурий актнинг адресат (манфаатдор шахс) фойдасига ёки зарарига кабул килиниши холатларини фарклаш лозимлиги, юко-ри турувчи маъмурий орган томонидан маъмурий акт бекор килинганида расмий тинглаш жараёни утказилиши, ишончнинг химоя килинишига асос-ланиб булмайдиган холатлар, конуний маъмурий акт манфаатдор шахс зарарига бекор килиниши мумкин булган холатлар таъкидлаб утилганини куриш мумкин [7].

Албатта, И.М. Цайнинг мазкур илмий карашла-ри эътирофга молик. Бирок унда МТТтК асосидаги маъмурий актни бекор килишнинг айрим жихатла-ри назарда тутилмаган. Мазкур жихатлар тугриси-да МТТтК хамда юкорида зикр этилган хорижий давлатлар тажрибаси асосидаги тахлилимизни баён этишни уринли деб хисоблаймиз.

Узбекистон МТТтКда маъмурий актни бекор килиш тугрисида куйидаги процессуал коидалар келтирилган.

Аввало, маъмурий актни бекор килишда а) маъмурий акт кабул килинган пайтда конунга зид булган ёки б) муайян сабаб ва вазият узгаришига кура маъмурий актни бекор килиш зарурати юзага келадиган холатларни келтириб утиш мумкин.

Аввалги холатда маъмурий акт икки сабабга кура ноконуний булиши мумкин: биринчидан, маъмурий орган айби билан конун хужжатлари-нинг турли нормаларини бузган ёки уларга риоя этмаган холда ноконуний маъмурий акт кабул килиниши; иккинчидан, маъмурий актнинг нокону-нийлиги адресатнинг айби билан юзага келиши.

Биринчи уолатда факат маъмурий орган ха-тоси асосида хамда адресатнинг айби булмаган холда маъмурий актнинг ноконунийлиги келиб чикади. Аммо худди шундай мазмундаги маъмурий уужжатни такроран цабул цилиш учун бош-ца асослар мавжуд булган уолларда маъмурий уужжатни тегишли асосларда бекор цилишга ёки узгартиришга йул цуйилмайди (МТТтКнинг 59-моддаси).

Мазкур холатда икки жихатни, яъни бекор ки-линадиган маъмурий акт исталган ёки исталмаган маъмурий акт эканлиги хамда адресат ишончи-нинг конуний химоясини (МТТтК 16-моддаси ва 59-моддаси) эътиборга олиш лозим булади.

Fайриконунийлиги сабабли бекор килинган маъмурий акт адресат учун исталмаган маъмурий акт буладиган булса, бунда адресатнинг ишончи-ни химоя килиш, жумладан, маъмурий акт бекор килиниши билан адресатга нисбатан кандайдир компенсацияни амалга ошириш ва тинглаш жараё-нини утказишга зарурат юзага келмайди. Шунга кура, МТТтК 60-моддаси 1-кисмига кура, маъмурий уужжатни манфаатдор шахс фойдасига бекор цилиш мажлис утказмасдан амалга ошири-лиши мумкин.

Fайриконунийлиги сабабли бекор килинган маъмурий акт адресат учун исталган маъмурий акт буладиган булса, бунда адресатнинг ишончи-ни химоя килиш, жумладан, маъмурий акт бекор килиниши билан адресатга нисбатан кандайдир компенсацияни амалга ошириш ва тинглаш жа-раёнини утказишга зарурат юзага келади. Шунга кура, МТТтК 60-моддаси 2-кисмига кура, маъ-мурий уужжатни манфаатдор шахс манфаат-ларига зид равишда бекор цилиш, агар цонунда бошцача цоида назарда тутилмаган булса, уни мажлисда цайта куриб чициш орцали амал-га оширилади. Шунингдек, МТТтК 59-моддаси 10-кисмига кура, манфаатдор шахсга маъмурий уужжатнинг цонуний кучига ишониш сабабли ке-либ чиццан ёки муцаррар булган мулкий зарарнинг урни цопланади.

Худди шу цоидалар асосида маъмурий орган томонидан учинчи шахслар манфаати хам ино-батга олиниши талаб этилади. Жумладан, МТТт^ 60-моддаси 3-цисмига кура, агар маъмурий ууж-жатни бекор цилиш бир манфаатдор шахс фой-дасига, аммо бошца манфаатдор шахснинг ман-фаатларига зид равишда амалга оширилаётган булса, ушбу модданинг иккинчи цисмида назарда тутилган цоидалар цулланилади.

Иккинчи уолатда маъмурий актнинг ноцону-нийлиги адресатнинг айби билан юзага келиши мумкин. Жумладан, манфаатдор шахс маъмурий уужжатнинг гайриууцуцийлигини билган ёки уз айбига кура бу уацда билмаган булса; маъмурий жужжат алдаш, таудидлар ёки маъмурий орган-га бошцача тарзда гайрщуцуций таъсир курса-тиш оцибатида цабул цилинган булса (МТТт^-нинг 59-моддаси) маъмурий актнинг ноцонуний-лиги адресатнинг айби билан юзага келган, деб айтиш мумкин.

Мисол учун, 2000 йил 25 майдаги "Фаолият-нинг айрим турларини лицензиялаш тугрисида"-ги цонуннинг 24-моддасига кура, лицензия сохта хужжатлардан фойдаланилган холда олинганли-ги факти аницланганда, маъмурий орган адресат ишончи химоясини инобатга олмасдан лицензия-ни бекор цилиши мумкин.

Маъмурий актни чакириб олиш. Крнуний чицарилган маъмурий акт царор йуналтирилган шахс (адресат)га етказилиб, цонуний кучга кир-ганидан сунг цандайдир сабаб ва асосларга кура бекор цилиниши маъмурий хуцукда маъмурий актни чацириб олиш деб номланади.

Таъкидлаш жоизки, аввалида цонунга муво-фиц цабул цилинган маъмурий акт муайян вази-ят узгариши оцибатида маъмурий органнинг хам, адресатнинг хам айби булмаган холда маъмурий актнинг амалдаги цонун хужжатларига зидлиги ёки жамият манфаатига зарар, тахдид юзага кел-тириш холати келиб чициши мумкин. Бундай хол-ларда хам маъмурий орган мутаносиблик прин-ципи асосида зарарни цоплаб бериши ёки зарар суммаси маъмурий актни бекор цилиш натижа-сида олдини олиш режалаштирилаётган жамият манфаатларига етказиладиган зарардан ошиб ке-тадиган булса, маъмурий актни чацириб олмасли-ги мумкин. Бироц бунда манфаатдор шахснинг ишончидан цатъи назар, цонун уужжатларига мувофиц эмас деб топилган маъмурий уужжат,

агар унинг сацлаб цолиниши жамият манфаатларига таудид солаётган булса, маъмурий орган томонидан бекор цилиниши мумкин (МТТт^-нинг 59-моддаси) деган цоидани хам эътиборга олиш лозим булади. Бундай холларда манфаатдор шахсга етказиладиган зарар суммаси тулиц цопла-нади.

Маъмурий актни чакириб олиш ваколати-даги чекловлар ва чакириб олиш процедура-

си. Таъкидлаш жоизки, маъмурий актни чацириб олиш маъмурий орган хохишига кура хар цандай холатда амалга оширилиши мумкин эмас. Бу бо-рада цонунда чеклов урнатилган. МТТтК^нинг 59-моддасида мазкур холатлар юзасидан цуйида-ги процедуравий цоидалар келтириб утилган.

Цонун уужжатларига мувофиц цабул цилинган маъмурий уужжат цуйидаги уолларда маъмурий орган томонидан бекор цилиниши ёки уз-гартирилиши мумкин:

цонун талабларига мувофиц ёки бундай имко-ният бевосита маъмурий уужжатнинг узида назарда тутилган булса;

агар кейинчалик узгарган уациций уолатлар туфайли ёки цонун уужжатларидаги узгартиш-лар асосида жамоат манфаатларига зарар ети-шининг олдини олиш мацсадида маъмурий ууж-жатни бекор цилиш зарур булса;

агар маъмурий уужжатни бекор цилиш ёки узгартириш ушбу уужжат юборилган манфаатдор шахс фойдасига амалга оширилса ва бунда бошца манфаатдор шахсларга цийинчилик тугилмаса.

Худди шундай мазмундаги маъмурий уужжатни такроран цабул цилиш учун бошца асос-лар мавжуд булган уолларда, маъмурий уужжатни тегишли асосларда бекор цилишга ёки узгар-тиришга йул цуйилмайди.

Цонун уужжатларига мувофиц цабул цилинган маъмурий уужжат фацатушбу моддаун иккинчи цисмининг иккинчи, туртинчи ва бешинчи хатбо-шиларида назарда тутилган уолларда, уни бекор цилиш учун аниц пайтни белгилаш орцали, орцага цайтиш кучи билан бекор цилиниши мумкин.

Адресатнинг айби булмаган холларда маъму-рий актни чацириб олишда икки жихатни, яъни чацириб олинадиган маъмурий акт исталган ёки исталмаган маъмурий акт эканлиги хамда адресат ишончининг цонуний химоясини (МТТтК 16-моддаси ва 59-моддаси) эътиборга олиш лозим булади.

Чакириб олинадиган маъмурий акт адресат учун исталмаган маъмурий акт буладиган бул-са, бунда адресатнинг ишончини химоя килиш, жумладан, маъмурий акт чакириб олиниши би-лан адресатга нисбатан кандайдир компенсация-ни амалга ошириш ва тинглаш жараёнини ут-казишга зарурат юзага келмайди. Шунга кура, МТТтК 60-моддаси 1-кисмига кура, маъмурий уужжатни манфаатдор шахс фойдасига бекор цилиш мажлис утказмасдан амалга оширилиши мумкин.

Чакириб олинадиган маъмурий акт адресат учун исталган маъмурий акт буладиган булса, бунда адресатнинг ишончини химоя килиш, жум-ладан, маъмурий акт бекор килиниши билан адре-сатга нисбатан кандайдир компенсацияни амалга ошириш ва тинглаш жараёнини утказишга зару-рат юзага келади. Шунга кура, МТТтК 60-моддаси 2-кисмига кура, маъмурий уужжатни манфаат-дор шахс манфаатларига зид равишда бекор цилиш, агар цонунда бошцача цоида назарда тутилмаган булса, уни мажлисда цайта куриб чициш орцали амалга оширилади. Шунингдек, МТТтК 59-моддаси 10-кисмига кура, манфаатдор шахсга маъмурий уужжатнинг цонуний кучига ишониш сабабли келиб чиццан ёки муцаррар булган мулкий зарарнинг урни цопланади.

Бирок маъмурий актни чакириб олиш бораси-да яна шундай холлар хам буладики, маъмурий актнинг кушимча шартлари адресат томонидан уз айбига кура бажарилмайди. Шунингдек, маъ-мурий акт кабул килингандан кейин маъмурий акт юзасидан риоя килиниши лозим булган конун хужжатларига адресат томонидан амал килинмас-лик хам маъмурий актни чакириб олишга асос булиши мумкин. Бундай холларда адресатнинг ишончини химоя килиш талаб этилмайди. Жум-ладан, МТТтК 59-моддасига кура,

Манфаатдор шахснинг ишончи цуйидаги уолларда уимоя цилинмайди, агар:

манфаатдор шахс маъмурий уужжат билан боглиц булган цушимча мажбуриятларини ба-жармаган булса;

манфаатдор шахс узига маъмурий уужжат асосида тацдим етилган пул маблагларидан, буюм-дан ёки ууцуцдан мацсадли фойдаланмаган булса;

цонун манфаатдор шахслар ишончининг уи-моясини уисобга олмаган уолда маъмурий уужжатни бекор цилишни талаб этса.

Фикримизча, маъмурий актни чакириб олишда адресат ишончи химоя килинмайдиган бундай холларда, МТТтК 60-моддасига кура, маъмурий уужжатни манфаатдор шахс манфаатларига зид равишда бекор цилиш, агар цонунда бошцача цоида назарда тутилмаган булса, уни мажлисда цайта куриб чициш орцали амалга оширилади. Агар маъмурий уужжатни бекор цилиш бир манфаатдор шахс фойдасига, аммо бошца манфаатдор шахснинг манфаатларига зид равишда амалга оширилаётган булса, ушбу модданинг иккинчи цисмида назарда тутилган цоидалар цулланилади.

Маъмурий актни бекор килиш ва чакириб олиш-га оид мезонлар Узбекистон маъмурий хукуки учун янги шаклланаётган тушунчалар хисобланади. Шунга кура, суд амалиётида маъмурий актни бекор килиш ва чакириб олиш хусусиятлари ва фарклари, маъмурий акт хакикий эмаслигидан ажратиш мезон-лари шаклланиши талаб этилади. Узбекистон суд амалиётида хам бу каби мезонлар вакт утиши билан шаклланиб бориши мухим ахамият касб этади.

Хулоса урнида таъкидлаш жоизки, аввалги ил-мий изланишларимизда маъмурий акт тушунчаси, маъмурий тартиб-таомиллар принциплари, тинг-лаш жараёни ва маъмурий суд ишларини юритиш билан боглик жихатларга оид таклиф-тавсиялари-мизни хам келтириб утган эдик [8]. "Маъмурий тартиб-таомиллар тугрисида'ги конуннинг янги тахрири лойихасини ишлаб чикиш буйича 2020 йил октябрда тузилган идоралараро эксперт ишчи гурухи таркибига мазкур макола муаллифи кири-тилмагани боис, Узбекистон Республикасида маъ-мурий тартиб-таомилларнинг хукукий асосларини такомиллаштиришга оид билдирилган юкоридаги таклиф-тавсиялар МТТтККга киритилиши режа-лаштирилаётган кушимча ва узгартишларда етар-ли даражада инобатга олинишига умид киламиз.

12.00.02 - конституциявий ху;у;. МАЪМУРИЙ ху;у;. молия ВА БОЖХОНА ХУЦУЦН

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Маъмурий тартиб-таомиллар тугрисид:а Узбекистон Республикасининг 2018 йил 8 январдаги цонуни // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.01.2018. - 03/18/457/0525-сон (кучга кириш санаси 10.01.2019).

2. Нематов Ж. Узбекистон Республикасида маъмурий тартиб-таомилларнинг хуцуций асосларини такомиллаштириш (циёсий-хуцуций тахлил). Юридик фанлар доктори (DSc) диссертацияси авторефе-рати. - Т., 2019. - 1-30 б. - URL: http://Hbrary.ziyonet.uz/^tic/Hb/reader-pdf/web/viewer.html?file=http:// library.ziyonet.uz/uploads/books/251467/5d5a51e0db041.pdf

3. Nematov J. Transformation of Soviet admini^rative law: Uzbeki^an's case &udy in judicial review over admini^rative acts // Admini^rative law and process. - 2020. - № 1 (28). - P. 105-125. - DOI https://doi. org/10.17721/2227-796X.2020.1.08

4. Судлар фаолиятини янада такомиллаштириш ва одил судлов самарадорлигини оширишга доир цушимча чора-тадбирлар тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 июлдаги фармони // Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 24.07.2020 й., 06/20/6034/1103-сон.

5. Фаолиятнинг айрим турларини лицензиялаш тугрисида: Узбекистон Республикасининг 2000 йил 25 майдаги цонуни // Олий Мажлис Ахборотномаси. - 2000. - 5-6-сон. - 142-модда.

6. Хван Л.Б. Правовые новации в административном правосудии стран Европейского Союза: возможности применения в странах Центральной Азии // Ежегодник публичного права 2015: Административный процесс. - М.: Инфотропик Медиа, 2015. - C. 108-109.

7. Хамедов И.А., Хван Л.Б., Цай И.М. Административное право Республики Узбекистан. Общая часть. - Т.: Консаудитинформ-Нашр, 2012. - C. 277, 287-288.

8. Нематов Ж. Некоторые вопросы применения принципов соразмерности и возможности быть выслушанным в административных процедурах Республики Узбекистан // Правосудие. - 2020. -№ 5. - Б. 61-66.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.