Научная статья на тему 'ПРАВОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТРАНСГРАНИЧНОГО НАСЛЕДОВАНИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ'

ПРАВОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТРАНСГРАНИЧНОГО НАСЛЕДОВАНИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
245
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
интеллектуальная собственность / трансграничное наследование / правовая система / наследование / наследник / завещание / открытие наследства. / intellectual property / transboundary inheritance / the legal system / inheritance / heir / will / testament / place of inheritance / the opening of inheritance.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Мамараимова Гулрух

В статье рассматриваются правовые вопросы трансграничного наследования интеллектуальной собственности. В частности, было выявлено, что трансграничные проблемы наследования интеллектуальной собственности связаны не только с существованием разных моделей наследственного права, но и с существованием национальных правовых систем с различной правовой защитой интеллектуальной собственности. Анализируются правила выбора законодательства страны при решении вопросов трансграничного наследия интеллектуальной собственности. Также анализируется роль завещания в трансграничном наследовании. Утверждается, что отсутствует опыт и механизм получения информации о завещании, составленном в одной стране, правоохранительными органами других стран. Кроме того, закон о возможности лишения наследства пар, которые не живут вместе, существует в иностранном законодательстве, но такой институт не предусмотрен в законодательстве о наследовании нашей страны, влияние данной ситуации на трансграничное наследование. В то же время в статье анализируется специфика наследственного законодательства Германии, Италии, США, Канады, Франции, Грузии. В статье показано, что позитивные аспекты наследственного законодательства этих стран имплементированы в национальное законодательство, что приводит к сближению национального законодательства с международным правом и законодательством других стран, что, в свою очередь, имеет положительный характер в решении проблемы трансграничного наследования интеллектуальной собственности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEGAL PROBLEMS OF THE TRANSBOUNDARY INHERITANCE OF INTELLECTUAL PROPERTY

This article examines the problems and solutions regarding the transboundary inheritance of intellectual property. In particular, it is revealed that the transboundary problems of intellectual property inheritance are related not only to the existence of different models of inheritance law but also to the existence of national legal systems with different legal protection of intellectual property. The rules of selection of the country’s law in addressing the issues of the transboundary inheritance of intellectual property are analyzed. The role of wills in transboundary succession is also discussed. It is pointed out that there is no experience and mechanism for law enforcement agencies in other countries to obtain information about a will made in one country. In addition, there is a law on the possibility of deprivation of inheritance to couples who do not live together in practice under foreign law, but such an institution is not provided for in the legislation of our country on inheritance and the impact of this situation on transboundary inheritance is considered. At the same time, this article analyzes the specifics of the inheritance legislation of Germany, Italy, the USA, Canada, France and Georgia. Furthermore, it reveals the positive aspects of implementing the inheritance legislation of these countries into national legislation, resulting in the convergence of national legislation with international law and the legislation of other countries, which in turn has a positive character in addressing transboundary inheritance of intellectual property.

Текст научной работы на тему «ПРАВОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТРАНСГРАНИЧНОГО НАСЛЕДОВАНИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ»

UDC: 347.7 (042)(575.1)

Мамараимова Гулрух

Тошкент давлат юридик университети "Фукаролик процессуал ва иктисодий процессуал хукуки" кафедраси катта укитувчиси E-mail: g.mamaraimova@tsul.uz. ID: 0000-0002-2325-1350

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ МУЛККА ТРАНСЧЕГАРАВИЙ ВОРИСЛИКНИНГ ^УЦУЦИЙ МУАММОЛАРИ

Аннотация. Мазкур мацолада интеллектуал мулкка трансчегаравий ворисликнинг ууцуций муам-молари ёритилган. Хусусан, интеллектуал мулк объектларига ворисликнинг трансчегаравий муам-молари нафацат ворислик ууцуцининг турли моделлари, балки уларнинг ууцуций мууофазаси турлича булган миллий цонунчилик тизимлари мавжудлиги билан уам боглицлиги очиб берилган. Интеллектуал мулк объектларига трансчегаравий ворислик масалаларини уал цилишда мамлакат цонунини танлаш цоидалари тащил цилинган. Шунингдек, трансчегаравий ворисликда васиятномаларнингролига эъти-бор царатилган. Васиятнома тугрисида бир мамлакатда тузилган маълумотларни бошца мамлакат-лар ууцуцни цулловчи субъектлари томонидан олиш тажрибаси ва механизмининг мавжуд эмаслиги курсатиб берилган. Чунончи, чет мамлакатлар цонунчилигида амалда бирга яшамайдиган эр-хотин-ларнинг ворисликдан маурум цилиниши мумкинлиги тугрисида цонунлар борлиги, бироц бундай институт мамлакатимиз ворислик цонунчилигида назарда тутилмагани, ушбу уолатнинг трансчегаравий ворислик масалаларига цай даражада таъсир этиши урганилган. Шу билан бирга, мацолада Германия, Италия, АКЩ, Канада, Франция, Грузия ворислик цонунчилигининг узига хос хусусиятлари таулил цилинган. Ушбу мамлакатларнинг ворисликка оид цонунчилигининг ижобий жиуатларини миллий цонун-чиликка имплементация цилиш, шу орцали миллий цонунчиликни халцаро ууцуц ва бошца мамлакатлар цонунчилигига яцинлаштириш, уз навбатида, интеллектуал мулк объектларига трансчегаравий ворислик масалаларини уал цилишда ижобий характер касб этиши очиб берилган.

Калит сузлар: интеллектуал мулк, трансчегаравий ворислик, ууцуций тизим, ворислик, васиятнома, мерос очилган жой, мерос очилган вацт.

Мамараимова Гулрух

старший преподаватель кафедры «Гражданское процессуальное и экономическое процессуальное право» Ташкентского государственного юридического университета

ПРАВОВЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТРАНСГРАНИЧНОГО НАСЛЕДОВАНИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ

Аннотация. В статье рассматриваются правовые вопросы трансграничного наследования интеллектуальной собственности. В частности, было выявлено, что трансграничные проблемы наследования интеллектуальной собственности связаны не только с существованием разных моделей наследственного права, но и с существованием национальных правовых систем с различной правовой защитой интеллектуальной собственности. Анализируются правила выбора законодательства страны при решении вопросов трансграничного наследия интеллектуальной собственности. Также анали-

зируется роль завещания в трансграничном наследовании. Утверждается, что отсутствует опыт и механизм получения информации о завещании, составленном в одной стране, правоохранительными органами других стран. Кроме того, закон о возможности лишения наследства пар, которые не живут вместе, существует в иностранном законодательстве, но такой институт не предусмотрен в законодательстве о наследовании нашей страны, влияние данной ситуации на трансграничное наследование. В то же время в статье анализируется специфика наследственного законодательства Германии, Италии, США, Канады, Франции, Грузии. В статье показано, что позитивные аспекты наследственного законодательства этих стран имплементированы в национальное законодательство, что приводит к сближению национального законодательства с международным правом и законодательством других стран, что, в свою очередь, имеет положительный характер в решении проблемы трансграничного наследования интеллектуальной собственности.

Ключевые слова: интеллектуальная собственность, трансграничное наследование, правовая система, наследование, наследник, завещание,открытие наследства.

Mamaraimova Gulrukh

Senior Lecturer of the Department Civil Procedural and Economic Procedural Law, Tashkent State University of Law

LEGAL PROBLEMS OF THE TRANSBOUNDARY INHERITANCE OF INTELLECTUAL

PROPERTY

Ab&ract. This article examines the problems and solutions regarding the transboundary inheritance of intellectual property. In particular, it is revealed that the transboundary problems of intellectual property inheritance are related not only to the exigence of different models of inheritance law but also to the exigence of national legal systems with different legal protection of intellectual property. The rules of selection of the country s law in addressing the issues of the transboundary inheritance of intellectual property are analyzed. The role of wills in transboundary succession is also discussed. It is pointed out that there is no experience and mechanism for law enforcement agencies in other countries to obtain information about a will made in one country. In addition, there is a law on the possibility of deprivation of inheritance to couples who do not live together in practice under foreign law, but such an institution is not provided for in the legislation of our country on inheritance and the impact of this situation on transboundary inheritance is considered. At the same time, this article analyzes the specifics of the inheritance legislation of Germany, Italy, the USA, Canada, France and Georgia. Furthermore, it reveals the positive aspects of implementing the inheritance legislation of these countries into national legislation, resulting in the convergence of national legislation with international law and the legislation of other countries, which in turn has a positive character in addressing transboundary inheritance of intellectual property.

Keywords: intellectual property, transboundary inheritance, the legal system, inheritance, heir, will, testament, place of inheritance, the opening of inheritance.

Давлатлараро муносабатлар ривожланган бу-гунги даврда ху^у^ий муносабатларда хам тран-счегаравий муаммолар юзага кела бошлади. Турли ху^у^ тизимлари кесишишини та^озо ^иладиган трансчегаравий ху^у^ий масалаларга бахо бериш ушбу йуналишларда тад^щотларни кучайтириш-ни талаб ^илмовда.

Мерос ху^у^ида хам трансчегаравий ворис-лик муаммолари мавжуд. Жахон амалиёти-да мероснинг ху^у^ий мохиятини тушунишга

асосланган икки ху^у^ий модель мавжуд. Мероснинг биринчи ху^у^ий модели континен-тал ху^у^ий тизимга эга булган мамлакатларга хосдир. Бу мамлакатлар мерос ^онунчилигига Рим ху^у^и уз таъсирини курсатган ва улар универсал ху^у^ий ворисликка асосланган. Мазкур ху^у^ий модель бизнинг мамлакатимизга хам тааллу^лидир. Унга кура, мерос ^олдирувчининг мероси хеч ^андай узгаришларсиз (меросдан ^арзларни ва бош^а харажатларни ундиришни

истисно килганда), тулалигича ва бутунлигича ворисларга утади. Меросхур мерос колдирувчи шахснинг хукукий жихатдан давомчиси сифати-да эътироф этилади.

Англо-саксон хукукий тизимига кирувчи АКШ, Буюк Британия, Хиндистон, Канада, Австралия ва бошка бир катор мамлакатларда во-рислик хукукининг концепцияси континентал хукукий тизим моделидан бироз фарк килади. Яъни ушбу мамлакатлар конунчилигига кура, мерос колдирувчининг мол-мулки ликвидация ки-линади хамда соф колдикка нисбатан ворислик амалга оширилади.

Интеллектуал мулк объектлари меросининг транчегаравий муаммолари нафакат ворислик хукукининг турли моделлари, балки интеллектуал мулк объектларининг хукукий мухофазаси турлича булган миллий конунчилик тизимлари мавжудли-ги билан хам богликдир. Хусусан, англо-саксон ва континентал хукукий тизимлардаги муаллифлик хукуки концепциясидаги фарклар уларни мерос килиб олишдаги фаркларни янада кучайтиради.

Трансчегаравий интеллектуал мулк объектла-рига ворислик чет эл элементи билан мураккаб-лашган интеллектуал мулкка нисбатан ворислик булиб, бунда бир неча мамлакатнинг миллий ко-нунчилигига мурожаат килишга тугри келади. Амалдаги Фукаролик кодексига кура, бу масала халкаро хусусий хукук нормаларини фукаролик муносабатларига нисбатан татбик килишдир. Аслида биз буни трансчегаравий хукукий ма-сала, десак хам булади. Сабаби, икки мамлакат конунчилиги кулланиладиган барча масалалар хам халкаро хукук билан тартибга солинмайди. Бу ерда факат икки ёки бир неча мамлакатнинг хукукига мурожаат килиш билан чекланиш мум-кин. Биз трансчегаравий мерос ишларини тушу-ниб олишимиз учун мерос муносабатларининг чет эл элементлари билан мураккаблашган холат-ларини тахлил килиб чикишимиз керак.

Кайси холларда мерос ишлари чет эл элемен-ти билан мураккаблашади? Бунда мерос колди-рувчи ёки мерос объекти мамлакат ташкарисида булиши мумкин. Демак, учта холат буйича мерос хукуки чет эл элементи билан мураккаблашади.

Биринчи холатни куриб чикамиз. Интеллектуал мулк объектив шаклда Узбекистон худудида жойлашган. Бу холатда куйидаги вариантлар мав-жуд:

биринчидан, мерос колдирувчи (муаллиф ёки хукук эгаси булган бошка шахс) чет эл фукароси Узбекистон худудида доимий истикомат килади;

иккинчидан, мерос колдирувчи (муаллиф ёки хукук эгаси булган бошка шахс) чет эл фукароси Узбекистон худудидан ташкарида яшайди;

учинчидан, мерос колдирувчи (муаллиф ёки интеллектуал мулк объектига нисбатан мулкий/ мутлак хукук эгаси булган бошка шахс) Узбекис-тон фукароси ёки фукаролиги булмаган, бирок Узбекистонда яшаш гувохномасига эга булган шахс ва у мамлакат ташкарисида доимий истико-мат килади.

Иккинчи холатда эса интеллектуал мулк объ-екти объектив равишда Узбекистон худудидан ташкарида жойлашган, мерос колдирувчи (муал-лиф ёки хукук эгаси булган бошка шахс) Узбекис-тонда доимий яшовчи Узбекистон фукароси.

Учинчи холатда Узбекистонда доимий яшов-чи Узбекистон фукароси булган мерос колдирув-чи (муаллиф ёки хукук эгаси булган бошка шахс) объектив равишда Узбекистон худудида жойлаш-ган интеллектуал мулк объектини васият килиб колдирган ва васиятномада меросни эгаллаш ко-идалари сифатида чет эл конунини танлаган бу-лиши мумкин.

Мамлакатимизда интеллектуал мулк объект-ларига трансчегаравий ворислик масалалари-га нисбатан ворислик хукуки ва халкаро хусусий хукук нормаларининг фукаролик хукукий му-носабатларга нисбатан татбик килинишига оид нормалар кулланилади. Албатта, чет эл элементи кесишган мамлакат конуни хам кулланилишини истисно этмаган холдаэнг мухими чет эл элементи билан мураккаблашган ворислик муносабатларини хукукий тартибга солишда уларга нисбатан татбик килинадиган конунни аниклашдир. Мазкур масала Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси-нинг VI булим еттинчи параграфи билан тартибга солинади. Бу нормалар трансчегаравий мерос ма-салаларига нисбатан кайси мамлакатнинг конуни кулланишини аниклаб беради. Хусусан, Фукаро-лик кодексининг 1197-моддасида ворисликка доир муносабатлар, мерос колдирувчи васиятномада узи фукароси булган мамлакатнинг хукукини танлаган булмаса, мерос колдирувчи охирги доимий турар жойга эга булган мамлакатнинг хукуки буйича белгиланиши курсатилган. Яъни, бу ворисликка нисбатан мерос очилган жой (мерос колдирувчи

охирги доимий турар жойга эга булган) мамлакат цонуни цулланилишига оид классик ёндашувни узида ифода этган норма. Бироц бу норма агар мерос таркибида кучмас мулк мавжуд булса, татбиц цилинмайди. Кучмас мулкка нисбатан ворислик доим мазкур кучмас мулк жойлашган мамлакат цо-нуни билан белгиланади[1].

Шунингдек, ушбу параграфда васиятнома-нинг шаклига нисбатан трансчегаравий мерос му-носабатларида цайси мамлакат цонунини цуллаш буйича норма белгилаб цуйилган. Яъни шахснинг васиятнома тузиш ва уни бекор цилиш лаёцати, шунингдек, васиятноманинг ва уни бекор цилиш ^ужжатининг шакли, агар мерос цолдирувчи ва-сиятномада узи фуцароси булган мамлакатнинг ^уцуцини танлаган булмаса, жужжат тузилаётган пайтда мерос цолдирувчи доимий турар жойга эга булган мамлакатнинг ^уцуци буйича аницланади. Бироц васиятнома ёки унинг бекор цилиниши, агар шакл жужжат тузилган жойнинг ёки Узбекистан Республикасининг ^уцуци талабларини цаноатлантирса, шаклга риоя этилмагани натижа-сида хдциций эмас деб топилмайди.

Барча мамлакатларнинг миллий цонунчилигида трансчегаравий мерос масалаларини х,ал цилишда цайси цонун цулланилиши белгилаб цу-йилган. Бироц халцаро хусусий хуцуц доктрина-сида ворислик масаласида ягона ёндашув мавжуд эмас. Сабаби, мамлакатлар узларининг ворислик тугрисидаги цонунчилигини белгилашда мамла-катдаги анъаналар ва одатларни, менталитетни х,ам инобатга олади. Шундай цилиб, ворисликка оид миллий цонунчилигимиз бошца давлатлар цо-нунчилигидан сезиларли даражада фарц цилади. Шу сабабли х,ам трансчегаравий мерос масалаларини х,ал цилишда цулланиладиган цонунни тугри танлаш мух,им босцич х,исобланади.

Трансчегаравий мерос масалаларини ечишда татбиц цилинадиган цонунни танлаш цонунни цулловчидан махсус билим талаб цилади. Трансчегаравий мерос масаласини биз муайян мисол орцали куриб чицамиз.

Масалан, Узбекистонда уй-жойга ва бошца мол-мулкларга эга булган фуцаро Италияга до-имий яшаш учун кучиб кетди ва у ерда уйла-ниб оила цурди, фарзандли булди. Италияга ку-чиб утгунга цадар у Узбекистон ^удудида пайти "Кацнус" номли асар ёзган ва чоп цилган. Италияга кучиб утганидан сунг х,ам бир неча асарлар

яратган ва мол-мулклар сотиб олган. Орадан бир мунча вацт утиб фуцаро Италияда вафот этди. Бу вазиятда трансчегаравий мерос масаласини ^ал цилиш учун цулланиладиган цонунни аницлаш керак.

Мамлакатимиз цонунчилигига кура, мерос объектларига нисбатан 3 хил режим цулланилади, яъни:

- кучар мулкларга нисбатан мерос очилган жой цонуни,

- кучмас мулкларга нисбатан кучмас мулк жойлашган жой цонуни,

Узбекистон Республикасининг реестрида цайд цилинган мол-мулкларга нисбатан Узбекис-тон цонуни амал цилади [2].

Колаверса, фуцаро васиятномада бирор-бир мамлакатнинг цонунини белгилаши х,ам мумкин.

Бизнинг цонунчиликдан фарцли улароц, Италия Фуцаролик кодексига асосан, бутун меросга нисбатан ягона цонун цулланилади. Бу давлатнинг 1995 йилдаги "Халцаро хусусий хуцуц тугриси-да"ги цонуни 46-моддасига асосан, мерос очилган вацтда мар^ум цайси мамлакатнинг фуцароси булса ёхуд цайси мамлакатда истицомат цилаётган булса, уша мамлакат цонуни цулланилади.

Колаверса, мазкур цонуннинг 50-моддаси-да меросга нисбатан Италия цонунчилиги цачон цулланилиши мумкин булган ^олатлар келтириб утилган. Унга кура,

- мар^ум вафот этган вацтда Италия фуцароси булса;

- мерос Италияда очилган булса;

- мероснинг ицтисодий категория жихдтидан куп цисми Италияда жойлашган булса;

- мар^ум Италияда доимий истицомат цил-са ва унинг резиденти х,исобланса ёхуд Италия ^уцуцини танлаган булса, Италия ташцарисида жойлашган кучмас мулклар бундан мустасно;

- агар мурожаат Италияда жойлашган актив-ларга оид булса [3], Италия цонунчилиги цулла-нилади.

Умумий цоидага кура, мерос Италияда очил-са, мар^умнинг фуцаролиги булган мамлакат ёки у доимий яшаган мамлакат цонуни бутун мерос мол-мулкига нисбатан цулланилади. Агар фуцаролик буйича мамлакат цонуни танланганда Узбекистонда жойлашган кучмас мулклар ва Узбекистон Республикаси ягона реестрига ки-ритилган мол-мулклардан бошца мол-мулклар-

га нисбатан Италия хукуки кулланилади. Агар мархумнинг охирги яшаш жойи конуни танлана-диган булса, бутун меросга нисбатан Италия ко-нуни кулланилади. Узбекистондаги кучмас мулк-лар ва реестрдаги мулкларга нисбатан Италия хукуки кулланилиши мамлакатимизда тан олина-дими ёки йуклиги масаласи хам очик колмокда.

Трансчегаравий мерос буйича иккинчи масала бошка мамлакатда тузилган васиятнома бор ёки йуклигини текширишдир.

Мамлакатимизда нотариат сохаси анча ислох килиниб, куплаб маълумотлар электронлашти-рилди. Илгари васиятномаларнинг алифбо кито-би юритиларди. Хар бир округ буйича биттадан китоб юритилган ва нотариус мархум васиятнома колдирган-колдирмаганини аниклаш учун бутун Узбекистон буйича барча округдаги китобни юри-тувчи нотариал идораларга суровнома юбориши керак булган. Мархумнинг яшаган манзиллари ёки фаолият юритган манзиллари буйича суров юборилган булиши мумкин.

Мамлакатимизда нотариал фаолият электрон-лаштирилгани сабабли бу муаммо хал булган. Бирок процессуал нормаларда судлар томонидан мерос ишлари курилганда нотариуснинг электрон базасидан маълумотларни текширишга оид-курсатмалар мавжуд эмас. Нотариуснинг мазкур электрон базаси судларга интеграция килинган булиши керак. Колаверса, трансчегаравий мерос масалаларида давлатлараро реестрдан маълумотларни кидириш тартиби буйича келишув йук. Бундан ташкари, васиятнома махфийлиги деган принцип мавжуд, мазкур реестрлардан маълу-мотлар олиниш тартибини хам васиятноманинг махфийлик принципини бузмаган холда амалга ошириш механизмлари ишлаб чикилиши лозим. Шунингдек, нотариал харакатларни амалга оши-риш тартибини белгиловчи йурикномага трансчегаравий мерос ишларини куришда мархум бул-ган ва яшаган мамлакатда нотариал фаолиятга рахбарлик килувчига мархум томонидан васият-нома ёзиб колдирилган-колдирилмагани тугри-сида маълумот сураб мурожаат килиш лозимлиги ва мазкур ёзишмаларни амалга ошириш тартиби тугрисидаги норма киритилиши керак. Колавер-са, Нотариал палатамиз бошка мамлакатлар би-лан маълумотлар алмашинишнинг соддалашган тартиби тугрисида келишувларга эришиши тав-сия этилади.

1961 йилдаёк Канаданинг Квебек вилоятида биринчи марта васиятномалар реести тузилган. Унда васият килувчи, васиятнома буйича уни уз-гартириш ва бекор килиш хакидаги актлар хамда васиятномани тасдиклаган нотариус тугрисидаги маълумотлар киритилган. Хозирга келиб ду-нёнинг барча мамлакатларида васиятномалар-нинг электрон реестри юритилади. Бу, албатта, турли низоларнинг олди олинишига хизмат килади.

Васиятнома шакли буйича нормаларга кела-диган булсак, Узбекистон худудида очилган ме-рос ишига чет элда тузилган васият асос булса, васиятноманинг шакли унда курсатилган мамла-кат конуни буйича, у танланмаган булса, васият-нома тузилган мамлакат конуни буйича васиятно-ма шаклига куйилган ёхуд мамлакатимиз конун-чилиги талабини каноатлантирса, шаклига риоя килинмаганлик туфайли хакикий эмас деб топи-лиши мумкин эмас. Бундай вазиятларда васият-номанинг мамлакатимизда легал хисобланиши учун муайян талаблар мавжуд. Агар у 2002 йилда-ги Фукаролик, оилавий ва жиноий ишлар буйича хукукий ёрдам ва хукукий муносабатлар тугрисидаги конвенцияга (Кишинёв, 2002 йил 7 октябрь) аъзо мамлакатлар юрисдикциясида тузилган бул-са, тугридан-тугри легал хисобланади ва нотариал идорада тил билан боглик муаммо булса, таржима килиниши лозим [4]. Агар васиятнома 1961 йил-даги Хорижий расмий хужжатларни легаллашти-риш талабини бекор килувчи Гаага конвенцияси [5] га аъзо мамлакатлар юрисдикцияси доирасида тузилган булса, унга апостиль куйилган ва тар-жима килинган булиши керак. Кишинёв ва Гаага конвенцияларига аъзо булмаган давлатлар юрис-дикциясида тузилган булса, васиятнома легализация килиниши шарт. Колаверса, васиятноманинг шакли буйича низо келиб чикканда суднинг хал килув карори талаб килинади.

Кейинги муаммо трансчегаравий ворислик масалаларида мерос субъектлари уртасидаги та-фовутдир. Дунёнинг айрим мамлакатлари конун-чилиги буйича шахс узига тегишли мол-мулкни хайвонларга мерос килиб колдириши мумкин. Хусусан, АКЩнинг айрим штатлари конунчили-гихайвонларга мерос васият килиб колдирилишга изн беради. 2009 йилда АКЩнинг Массачусетс штати конунчилигига шундай мазмундаги коида киритилган. Бизнинг конунчиликка кура, жисмо-

ний шахс, юридик шахс ва давлатгина ворис були-ши мумкин [6].

Трансчегаравий мерос масалаларида ворис-лар таркиби билан боглиц кейинги муаммо бир жинсли никохлар уртасида тирик цолган томон-нинг ворислиги масаласи. Бундай никохга дунё-нинг айрим мамлакатлари (Дания, Нидерландия, Исландия)да рухсат берилган. Бундай никохлар Узбекистон фуцароси булмаган шахслар томони-дан тузилган булса, Оила кодексининг 235-модда-си иккинчи цисмига асосан мамлакатимизда хам хациций деб эътироф этилади. Яъни Узбекистон Республикасидан ташцарида чет эл фуцаролари уртасида бошца давлат худудида уша давлатнинг цонун хужжатларига риоя цилинган холда тузилган никохдар Узбекистон Республикасида хациций деб эътироф этилади. Демак, чет эл фуцаросининг трансчегаравий мероси масаласи Узбекистон ху-дудида мамлакатимиз хуцуци цулланилган холда куриб чицилаётган булса, мархумнинг бир жинсли никохи тан олинади. Бироц у меросга ким сифати-да чацирилади, шуниси номаълум. Чунки бундай никохларда улар эр-хотин деб аталмайди.

Ворислар таркиби билан боглиц кейинги муаммо бирга яшовчиларга оиддир. Куп мамлакат-ларда цонуний никохдан утмасдан бирга яшов-чилардан бири вафот этса, иккинчисининг мерос олиш хуцуци мавжуд. Мазкур норма Германия, Италия, Япония, Грузия цонунчилигида назарда тутилган.

Яна бир муаммо шуки, куплаб мамлакат-лар цонунчилиги буйича мерос очилишидан ол-дин эр-хотиннинг бирга яшамаслиги ва хужалик юритмаслиги (хизмат сафари, уциш учун бошца жойга кетиш, озодликдан махрум цилиш ва бош-цалар бундан мустасно) тирик цолган томонни суд царори асосида меросдан махрум цилишга асос булади.

Мисол учун, Германия Фуцаролик кодексининг 1933-моддасида эр-хотиннинг меросдан олиш хуцуцини истисно цилиш асослари белги-лаб цуйилган. Унга кура, агар мерос цолдирувчи вафот этганида ажрашиш учун шартлар бажарил-ган булса ва мархум ажрашиш учун ариза ёхуд ро-зилик берган булса, тирик эр ёки хотиннинг мерос олиш хуцуци истисно цилинади. Шунингдек, ме-рос цолдирувчи никохни хациций эмас деб топиш тугрисида ариза бериш хуцуцига эга булса ва уни берган такдирда хам мазкур цоида цулланилади

[6]. Германия цонунчилигидан куриниб турибди-ки, хацицатда эр-хотиннинг мерос олиш хуцуцини истисно цилувчи холатлар мавжуд булиб, буларни яхшироц тушуниш учун Германиянинг никохдан ажрашиш тугрисидаги цонунчилигини хам тах-лил цилишимизга тугри келади. Германия Фуцаролик кодексининг 1564-моддасига мувофиц, ни-кохдан суднинг царори билан эр-хотиндан хар ик-каласининг ёки бирининг аризасига асосан ажра-тилиш мумкин. Германия Фуцаролик кодексининг никохдан ажрашишга оид 1564-1568-моддалари тахлилига кура, эр-хотиндан бирининг аризасига кура никохдан ажрашишга улар бир йилдан кам булмаган вацт давомида бирга яшамаётган булса ва эр-хотиннинг иккаласи хам ажрашишга ариза берса ёхуд улардан бири ариза берган тацдирда иккинчиси розилик берса, йул цуйилади. Шунинг-дек, эр-хотин уч йилдан кам булмаган муддат давомида бирга яшамаётган булса, бу холда хам никох бузилган деб хисобланиши мумкин. Яъни ажрашишга асос булиши мумкин.

Агар эр-хотин бир йилдан кам вацт давомида алохида-алохида яшаган булса, бунда агар ни-кохни давом эттириш бошца тарафнинг шахсия-ти билан боглиц сабабларга кура ариза берувчига нисбатан чидаб булмас даражада шавцатсиз бул-ган тацдирда йул цуйилади. Германиянинг никохдан ажрашиш тугрисидаги нормалари мазмуни эр-хотиннинг алохида-алохида яшашини ажра-шиш учун мухим омиллардан деб хисоблайди.

Бундан хулоса шуки, бир йилдан кам булма-ган муддат давомида бирга яшамаган эр ва хотин никохдан ажрашишга ариза берган ёхуд улардан бири ариза берган ва иккинчиси розилик берган хамда шу вацт оралигида улардан бири вафот этган тацдирда тирик цолган эр ёки хотин вафот этган хотин ёки эрнинг меросидан улуш олиш хуцуцини йуцотади. Худди шунингдек, никохни хациций эмас деб топиш асослари мавжуд бул-ган холларда, ушбу холатлар буйича судга ариза берган эр ёки хотин вафот этган тацдирда, тирик цолган иккинчи тараф хам ворис булиш хуцуцини йуцотади.

Грузия Фуцаролик кодексининг 1341-моддаси-да мерос очилишидан олдин амалда бирга яшама-ган эр-хотин бирининг вафотидан сунг меросдан махрум цилиниши мумкин. Яъни мерос очилиши-дан камида уч йил олдин никох хацицатда амалда тугатилгани ва эр-хотиннинг бир-биридан алохи-

да яшагани тасдикланса, суд карорига мувофик иккинчи тараф конун буйича мерос олиш хукуки-дан махрум килиниши мумкин [7].

Шунингдек, Франция Фукаролик кодексига кура хам мерос колдирувчи билан бирга амалда оилавий муносабатларини тугатган ва алохида-алохида яшаган тирик колган турмуш уртокнинг ворисликдан махрум килиниш масаласи суд томо-нидан куриб чикилади [8].

Мамлакатимизда конунчилигидаги эр-хотин конуний никохдан ажрашмаган холда узок йил-лар бирга яшамаган холда тирик колган меросга нисбатан ворис булиши тугрисидаги коидани кайта куриб чикиш лозим. Биринчидан, бу адо-латнинг конунда акс этишини таъминласа, иккин-чидан, чет эл конунчилигининг ижобий тажриба-си конунчилигимизга имплементация килиниши оркали ворислик конунларимиз бошка мамлакат-лар конунчилиги билан унификациялашади. Бу, уз навбатида, трансчегаравий мерос ишларини куриб чикишда уз ижобий натижасини беради.

Шунга оид бир фукаролик ишини куриб чиксак. Эр-хотин конуний никохдан ажрашмаган холда йигир-ма йил давомида бирга яшамаган ва эри вафот этган-дан сунг унинг конун буйича биринчи навбатдаги во-рисларидан бири сифатида хотини хам мерос олишга чакирилган. Амалда эр-хотинлик муносабатларининг мавжуд эмаслиги жорий конунчиликка кура эрнинг ёки хотиннинг мерос олувчи сифатидаги хукукларига умуман таъсир килмайди.

Ушбу холат бошка мамлакатлар конунчили-гида кандай хал килинганини куриб чиккамиз. Эр-хотинларнинг узок йиллар давомида бирга яшамаса-да, конуний никохлари бекор килинма-гани холатлари буйича аник статистикани кел-тириш бироз мушкул. Лекин узок йиллар бирга яшамасдан, кейин никохдан ажрашишга ариза берилган холатлар буйича статистик маълумот-лар мавжуд. Хусусан, Адлия вазирлиги хузури-даги Давлат хизматлари агентлиги томонидан 2017 йилги ажримларнинг сабаблари урганил-ган. 2017 йидда ФХДЁ органлари томонидан эр-хотиннинг биргаликдаги аризасига кура 8011 та никохдан ажрашиш холати кайд этилган булса, шулардан 133 та холатда (1,6 % ) ажрашиш саба-би эр-хотиннинг узок вакт давомида бирга яша-маслигидир. Шунингдек, 2017 йилда судлар томонидан никохдан ажрашиш буйича 23919 та ариза каноатлантирилган. Судлар томонидан курилган

мазкур ажрим ишларининг 695 таси буйича ажра-шиш сабаби эр-хотиннинг узок вактдан бери бир-га яшамаслиги булган [9].

2019 йилда Вазирлар Махкамаси хузуридаги Оила илмий-амалий тадкикот маркази респуб-ликада фаолият юритаётган фукаролик ишлари буйича судьялар уртасида суровнома утказган. Мазкур суровномада улар томонидан курилган никохдан ажрашишга оид ишларда ажримлар са-баблари урганилган хамда 1,8 % холатда никох-дан ажрашишга эр-хотиннинг узок вакт давомида бирга яшамаслиги асос килиб келтирилган.

Мазкур ракамлардан куринадики, конуний никохни бекор килмаган холда эр-хотин узок вакт давомида бирга яшамаслиги амалиётда мавжуд. Амалда оилавий муносабатларни хакикатда ту-гатган эр-хотиннинг ворисликка чакирилиши ма-салаларини кайта куриб чикиш лозим.

Иккинчидан, эр ва хотин конуний никохи бе-кор килинмасдан туриб амалда бошка оилавий муносабатни бошлаб юборган холларни хам ку-плаб кузатамиз. Бу буйича хам реал ва тулик ста-тистикани кулга киритиш мушкулрок. Лекин мав-жуд статистикадан унумли фойдаланишга харакат киламиз. Хусусан, 2017 йилда мамлакатимизда 31 930 та никохдан ажрашиш кайд килинган бул-са, шундан 1629 холатда бу ажримларга эр-хо-тиндан бирининг ёхуд хар иккаласининг амалда бошка шахс билан оила куриб яшаётгани сабаб булган [10]. 2019 йилда судлар томонидан ажрим ишлари буйича каноатлантирилган аризаларнинг 2,6 %ида никохдан ажрашишга эр-хотиннинг хар иккаласи ёки бирининг шаръий никохдан утиб бошка шахс билан амалда оилавий муносабатлар-ни бошлагани сабаб килиб курсатилган. Демак, конуний никохдан ажрашмасдан туриб эр-хотин амалда бошка шахс билан оилавий муносабат-ларни бошлаб юбориши холлари учраб туради. Бундай вазиятда амалда оилавий муносабатлар тугаган хисобланади. Амалда оилавий муноса-батлари тугаган шахсларнинг фактик никохи мав-жудлиги учун улар бир-бирига нисбатан мерос-хур хисобланади. Конунчилигимиздаги мазкур нормаларни кайта куриб чикишимиз лозим, деб хисоблаймиз. Бу борада бошка мамлакатларнинг конунчилигида, хусусан, Германияда эр-хотин-нинг бошка шахс билан амалда оилавий муноса-батларни бошлаб юборгани бошка шахснинг ни-кохдан ажрашишга ариза бериш хукукини вужуд-

га келтиради ва у бундай аризани берган булса, бироц хали ажрим иши куриб чицилмасдан вафот этса, амалда оилавий муносабатларни бошлаб юборган бошца тараф суд царори билан меросдан улуш олишдан махрум цилиниши мумкин [11].

Шу уринда биз Узбекистон Республикаси Фуцаролик кодексига эр-хотиннинг мерос олиш хуцуцини истисно цилиш тугрисидаги норма ки-ритилишини таклиф циламиз. Бугунги кунда маз-кур кодекснинг янги лойихаси тайёрланмоцда. Таклиф цилаётган нормамиз ворислик булими-нинг цонун буйича ворисликка оид цоидалари цаторига киритилса, мацсадга мувофиц булади. Зеро, Узбекистон цонунчилигига кура, мархум-нинг эри ёки хотини унинг биринчи навбатдаги меросхури хисобланади.

Таклиф цилаётган нормамиз мазмуни: Суд царорига асосан цуйидаги холларда амалда оилавий муносабатларини тугатган тирик цолган эр ёки хотин вафот этган эр ёки хотин-нинг меросига нисбатан цонун буйича ворислик хуцуцини йуцотган деб топилиши мумкин:

мерос очилишидан олдин узлуксиз уч йилдан кам булмаган муддат давомида амалда бирга бир хужалик булиб яшамаган булса;

амалда бирга бир хужалик булиб яшамаган хамда бошца шахс билан амалда бир хужалик-да яшай бошлаган булса.

Шунингдек, интеллектуал мулк объектлари-нинг хуцуций мухофазасини амалга оширишда уларни электронлаштириш ва бу жараёнга блок-чейн технологиялар татбиц цилиниши таклифини илгари сурамиз.

Умуман олганда, АКЩнинг 32 та штати цо-нунчилигида блокчейн технология асосида яра-тилган шартнома, битим ва бошца хужжатлар суд-лар томонидан мацбул далил сифатида бахолани-ши белгиланган.

Блокчейн файл ёки объект билан бажарилади-ган харакатларни файлга хос булган кодга шифр-лашга ёрдам берадиган технологиядир. Ушбу шифрлашни учириб, узгартириб ёки айланиб бул-майди.

Шу боис хам хорижий давлатлар цонунчили-гида блокчейн технологияга асосланган шартно-малар кенг жорий этилмоцда.

Хитой Халц Республикасида 2018 йил июнь ойида Гуанжо интернет суди ташкил этилди. Шунингдек, 2018 йилда Хитой Олий суди блок-

чейн технологияга асосланган далиллар судларда мацбул далил сифатида бахоланишини белгилади.

2018 йилда Озарбайжон Адлия вазирлиги мам-лакатда электрон нотариат, электрон суд, электрон хизматлар жорий этилишини эълон цилди. Озар-байжонда мобил нотариат орцали нотариал ха-ракатлар блокчейн технологияга асосан фаолият юритишга утишга тайёргарлик курмоцда [12].

Узбекистон Адлия вазирлиги хам нотариат сохасини электронлаштириш буйича сезаларли ишларни амалга оширди. Интеллектуал мулк объ-ектларининг электрон реестрларига блокчейн тех-нологияларнинг жорий цилиниши уларнинг хавф-сизлиги таъминланишига хизмат цилади.

Хулоса цилиб айтганда, агло-саксон ва конти-нентал хуцуций тизимларга тегишли булган тур-ли давлатларда интеллектуал мулк хуцуцларининг мерос институти, биринчи навбатда, интеллектуал хуцуцларни хуцуций тартибга солишда турли доктринавий ёндашувлар, кейин эса ворислик хуцуцининг турли моделлари мавжудлиги билан ифодаланади.

Иккинчидан, трансчегаравий фуцаролик муомаласининг жадал ривожланиши шароити-да интеллектуал мулк объектларига нисбатан хуцуцларга экстерриториал мерос масалалари долзарб булиб, бу сохада ижобий ечимга ёнда-шувларни яцинлаштириш хамда уларни миллий цонунчиликка уйгунлаштириш орцали эришили-ши мумкин.

Учинчидан, васиятномаларнинг электрон ре-естридаги маълумотлардан нафацат трансчегара-вий мерос ишларини, балки хар цандай мерос иши-ни куришда бутун дунёда ворислик масалаларини куриб чицувчи субъектлар фойдаланиши имкония-ти яратилиши лозим. Интеллектуал мулк объект-ларининг WIPO томонидан юритиладиган реестри каби васиятномаларнинг дунё буйича реестри юри-тиладиган вацт келди ва бу таклиф халцаро хамкор-ликларда илгари сурилишини тавсия циламиз.

Туртинчидан, мерос цолдирувчи билан цону-ний никохи бекор цилинмаган, бироц улимидан олдин амалда оилавий муносабатларни тугатиб, узоц йиллар давомида бирга яшамаган ёхуд бош-ца шахс билан амалда оилавий муносабатларини бошлаган тирик цолган эр ёки хотиннинг суд ца-рори билан мерос хуцуцидан махрум цилиниши меросга оид цонунчилик такомиллашиши хамда амалда оилавий муносабатларни тугатган ва ке-

йинчалик вафот этган турмуш уртогининг меро- келадиган амалиётдаги хакли эътирозларнинг сига меросхур сифатида чакирилганда вужудга олди олинишига хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 1199-моддаси // Узбекистан Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 й., 11-12-сон, 1-модда.

2. Riforma del si^emaitaliano di dirittointernazionaleprivate // Электрон манба. - URL: https://www. altalex.com/documents/codici-altalex/2014/07/09/riforma-del-si^;ema-italiano-di-diritto-internazionale-privato-ed-luglio-2014#art46

3. Фукаролик, оилавий ва жиноий ишлар буйича хукукий ёрдам ва хукукий муносабатлар тугриси-даги конвенцияга (Кишинёв, 2002 йил 7 октябрь) Узбекистон Республикасининг кушилиши хакидаги конун // Крнун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 26.08.2019 й., 03/19/554/3648-сон.

4. Хорижий расмий хужжатларни легаллаштириш талабини бекор килувчи Гаага конвенцияси // Электрон манба URL: https://lex.uz/docs/2683556

5. Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) // Электрон манба URL:http: //www.gesetze-im-internet.de/bgb/ index.html

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6. Грузия Фукаролик кодекси // Электрон манба URL:https://matsne.gov.ge/ru/document download/31 702/75/ru/pdf

7. Civil Code of Franch // Электрон манба URL:http://www.fd.ulisboa.pt/wp-content/uploads/2014/12/ Codigo-Civil-Frances-French-Civil-Code-english-version.pdf

8. Насимов Х., Мамараимова Г. Никох: миллий ва хорижий тажриба. Ахборот-тахлилий материал. - Тошкент, 2019.

9. О. Пирматов. Фукаролик суд ишларини ракамлаштиришда электрон далилларни блокчейн дас-турига солишнинг зарурати. - Хукукий тадкикотлар журнали. 10-сон. 2020 йил. 27 б. // Электрон манба URL:http://dx.doi.org/10/26739-2181-9130-2020-10-5

UDC: 347.471 (042)(575.1)

Шаякубов Шомансур

кандидат исторических наук, старший преподаватель кафедры «Общеобразовательные дисциплины» Ташкентского государственного юридического университета

КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ПОДХОДЫ К ФОРМИРОВАНИЮ НАЦИОНАЛЬНОЙ МОДЕЛИ РАЗВИТИЯ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА

Аннотация. В данной статье изучена потребность в разработке четкого определения соответствующей научно-методической и юридической терминологии в сфере формирования и развития гражданского общества, критическом анализе существующих теоретических концепций сущности гражданского общества и закономерностей его развития и разработке на этой основе концептуально-теоретических подходов к формированию национальной модели развития гражданского общества в Узбекистане. При этом предлагается разработать концептуально-теоретические подходы к определению целей, задач и места институтов гражданского общества в демократическом правовом государстве и принципов взаимодействия государства и гражданского общества.

Ключевые слова: концепция, гражданское общество, институты гражданского общества, законодательство, трехсекторная модель, социальное партнерство, общественный контроль.

Шаякубов Шомансур

Тошкент давлат юридик университети "Умумтаълим фанлари" кафедраси катта уцитувчиси, тарих фанлари номзоди

ФУЦАРОЛИК ЖАМИЯТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ МИЛЛИЙ МОДЕЛИНИ ШАКЛЛАНТИРИШГА ОИД КОНЦЕПТУАЛ

ЁНДАШУВЛАР

Аннотация. Ушбу мацолада фуцаролик жамиятини шакллантириш ва ривожлантириш соуасидаги тегишли илмий, услубий ва ууцуций терминологиянинг аниц таърифини ишлаб чициш зарурлиги, фуцаролик жамияти моуиятининг мавжуд назарий тушунчалари ва унинг ривожланишининг миллий моделини шакллантиришнинг концептуал ва назарий ёндашувлари асосида танцидий таулил цилинмаслиги урганилган. Узбекистонда фуцаролик жамиятини ривожлантириш, шу билан бирга демократик ууцуций давлатда фуцаролик жамияти институтларининг мацсадлари, вазифалари ва урнини уамда давлат ва фуцаролик жамиятининг узаро таъсир тамойилларини белгилаш буйича концептуал ва назарий ёндашувларни ишлаб чициш таклиф этилмоцда.

Калит сузлар: концепция, фуцаролик жамияти, фуцаролик жамияти институтлари, цонунчилик, уч секторли модель, ижтимоий шериклик, жамоатчилик назорати.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.