Научная статья на тему 'РОБИТАИ МУТАҚОБИЛАИ УРБАНИЗАТСИЯ ВА ТАРАҚҚИЁТИ ИҶТИМОИЮ ИҚТИСОДИИ МИНТАҚА'

РОБИТАИ МУТАҚОБИЛАИ УРБАНИЗАТСИЯ ВА ТАРАҚҚИЁТИ ИҶТИМОИЮ ИҚТИСОДИИ МИНТАҚА Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
243
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
вилояти Суғд / сатҳи урбанизатсия / урбанизатсияи минтақа / инфрасохтори иҷтимоӣ / вазъи иҷтимою иқтисодӣ / сокинони шаҳру деҳот / Sughd region / level of urbanization / regional urbanization / social infrastructure / socio-economic situation / urban and rural residents

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Охунова Дилфуза Уктамовна, Исматов Хушруз Хасанович

Ҷанбаҳои назариявию методии урбанизатсия ҳамчун категорияи иқтисодӣ баррасӣ шудааст. Дар чаҳорчӯбаи таҳқиқи мундариҷаи иқтисодии урбанизатсия таърифи муаллифӣ таҳия гардидааст. Алоқамандии урбанизатсия ва инфрасохтори иҷтимоии минтақа аз нигоҳи таъсири мусбат ва манфии онҳо ба тараққиёти ҳудудҳо шарҳ дода шудааст. Урбанизатсия чун унсури муҳимми тараққиёти иҷтимоию иқтисодии минтақа баррасӣ гардида, омилҳои ба раванди он таъсиррасон таҳқиқ шудаанд. Вазъи муосири сатҳи урбанизатсия дар вилояти Суғди Ҷумҳурии Тоҷикистон тавассути амсилаҳои мавҷуда ва такмилдиҳии муаллифии онҳо арзёбӣ шудааст. Дар доираи таҳқиқ нуқсонҳои мавҷуда дар раванди урбанизатсия дар минтақа муайян гардида, ҷиҳати пешгирӣ ва ё аз байн бурдани онҳо тавсияҳо пешниҳод шудаанд. Дар асоси таҳқиқ ҷиҳати идоракунии раванди урбанизатсия дар вилояти Суғди Ҷумҳурии Тоҷикистон бо мақсади тарақиёти иҷтимоию иқтисодии минтақа тадбирҳо пешниҳод гардидаанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE RELATIONSHIP BETWEEN URBANIZATION AND THE SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE REGION

The article reviews the theoretical and methodological aspects of urbanization as an economic category. The author's definition of the economic content of this category is developed in the course of its study. The connection between urbanization and the social infrastructure of the region is explained in terms of their positive and negative impact on the development of the region; the factors influencing its process are studied. Through existing models, the current state of urbanization in the settlements of Sughd region of the Republic of Tajikistan is assessed and its improvement is proposed. The existing defects in the process of urbanization of the region are identified and recommendations for their prevention or elimination are given. The urbanization process management measures to be taken to improve the socio-economic development in Sughd region of the Republic of Tajikistan are given.

Текст научной работы на тему «РОБИТАИ МУТАҚОБИЛАИ УРБАНИЗАТСИЯ ВА ТАРАҚҚИЁТИ ИҶТИМОИЮ ИҚТИСОДИИ МИНТАҚА»

УДК 332

Охунова Дилфуза Уктамовна, ассистент кафедры финансов и кредита ТГУПБП; Исматов ХушрузХасанович, канд. экон. наук, и.о. доцента кафедры финансов и кредита ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)

Охунова Дилфуза Уктамовна ассистенти кафедраи молия ва царзи ДДХБСТ; Исматов ХушрузХасанович, н.и.и., и.в. дотсенти кафедраи молия ва царзи ДДХБСТ (Хуцанд, Тоцикистон)

Okhunova Dilfuza Uktamovna, assistant of Finance and Credit Department of TSULBP; Ismatov Khushruz Khasanovich candidate of economic sciences., Associtate Professor of Finance and Credit Department of TSULBP (Khujand, Tajikistan) E-MAIL: Khushruz_1987@mail.ru

Цанбауои назариявию методии урбанизатсия уамчун категорияи ицтисодй баррасй шудааст. Дар чауорчубаи тауцици мундарицаи ицтисодии урбанизатсия таърифи муаллифй тауия гардидааст. Алоцамандии урбанизатсия ва инфрасохтори ицтимоии минтаца аз нигоуи таъсири мусбат ва манфии онуо ба тарацциёти уудудуо шару дода шудааст. Урбанизатсия чун унсури мууимми тарацциёти ицтимоию ицтисодии минтаца баррасй гардида, омилуои ба раванди он таъсиррасон тауциц шудаанд. Вазъи муосири сатуи урбанизатсия дар вилояти Сугди Цумуурии Тоцикистон тавассути амсилауои мавцуда ва такмилдиуии муаллифии онуо арзёбй шудааст. Дар доираи тауциц нуцсонуои мавцуда дар раванди урбанизатсия дар минтаца муайян гардида, циуати пешгирй ва ё аз байн бурдани онуо тавсияуо пешниуод шудаанд. Дар асоси тауциц циуати идоракунии раванди урбанизатсия дар вилояти Сугди Цумуурии Тоцикистон бо мацсади тарациёти ицтимоию ицтисодии минтаца тадбируо пешниуод гардидаанд.

Калидвожа: вилояти Сугд, сатуи урбанизатсия, урбанизатсияи минтаца, инфрасохтори ицтимой, вазъи ицтимою ицтисодй, сокинони шауру деуот

Рассматриваются теоретико-методологические аспекты урбанизации как экономической категории. В ходе исследования экономического содержания данной категории разработано авторское определение. Связь между урбанизацией и социальной инфраструктурой региона объясняется с точки зрения их положительного и отрицательного влияния на развитие регионов. Урбанизация рассмотрена как важный элемент социально-экономического развития региона, изучены факторы, влияющие на ее процесс. Через существующие модели оценено современное состояние урбанизации в населенных пунктах Согдийской области Республики Таджикистан и предложено их усовершенствование. Выявлены существующие дефекты в процессе урбанизации региона и предложены рекомендации по их предотвращению или устранению. Предлагаются меры по управлению процессом урбанизации в Согдийской области Республики Таджикистан в целях её социально-экономического развития.

Ключевые слова: Согдийская область, уровень урбанизации, региональная урбанизация, социальная инфраструктура, социально-экономическая ситуация, городские и сельские жители

DOI 10.24412/2411-1945-2023-1-80-91 POEHTAH MyTAROEHMAH yPEAHHSATCHX BA TAPAKRHETH H^THMOHW HKJHCOflHH MHHTAKA

B3AHMOCBH3E yPEAHH3AU,HH H СOЦHAMEHO-ЭКOHOMHHEСКOГO PA3BHTHH PErHOHA

THE RELA TIONSHIP BETWEEN URBANIZATION AND THE SOCIO-ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE REGION

The article reviews the theoretical and methodological aspects of urbanization as an economic category. The author's definition of the economic content of this category is developed in the course of its study. The connection between urbanization and the social infrastructure of the region is explained in terms of their positive and negative impact on the development of the region; the factors influencing its process are studied. Through existing models, the current state of urbanization in the settlements of Sughd region of the Republic of Tajikistan is assessed and its improvement is proposed. The existing defects in the process of urbanization of the region are identified and recommendations for their prevention or elimination are given. The urbanization process management measures to be taken to improve the socio-economic development in Sughd region of the Republic of Tajikistan are given.

Keywords: Sughd region, level of urbanization, regional urbanization, social infrastructure, socioeconomic situation, urban and rural residents

Тара;;иёти ичтимоию и;тисодии минта;а тавассути афзору усулхо ва нишондихандахои зиёд арзёбй мегардад, ки чанбахои назариявию методии он дар доираи як ;атор тах;и;оти мо баррасй шудаанд [5, с.57-64; 6, с.32-38]. Инчунин, ба тара;;иёти ичтимоию и;тисодии минта;а омилхои гуногуни молиявию ташкилй таъсир мерасонанд, ки мавриди назари олимони ватанй Бобочонов Д.Д. [1, с. 48] ва Маъмуров А.М. [8, с. 54] ;арор гирифтаанд. Вале дар чахорчубаи тах;и;оти олимони ватанй масъалаи урбанизатсия чун натичаи тара;;иёти минта;а ва шахрхои он ба таври кофй баррасй нашудааст.

Сатхи урбанизатсияи ахолй яке аз нишондихандахои асосии тара;;иёти ичтимоию и;тисодии минта;а ва худудхои маъмурии он, инчунин дар мачмуъ давлати алохида мебошад. Урбанизатсия раванди афзоиши хиссаи ахолии шахрхоро нисбат ба дехот дар минта;а ва ё худуди муайян ифода менамояд, ки бо афзоиши ахаммияти и;тисодй, сиёсй ва фархангй вобаста аст. Дар аксари кишвархои чахон тамоюли устувори урбанизатсия мушохида мешавад, ки ин натичаи табий ва ангезандаи рушди и;тисод буда, аз даврахои саноатикунонй ва пасо саноатикунонй мегузарад [2].

Мафхуми «урбанизатсия» аз калимаи лотинии «urbanus» - шахрй, «urbs» - шахр гирифта шудааст. Дар илми и;дисоди муосир мохияти ин мафхум гуногун шарх дода шудааст. Аз ин лихоз, мундаричаи онро дар чахорчубаи тах;и;оти муха;;и;они мухталиф мавриди баррасй ;арор медихем.

В.С. Степина мундаричаи урбанизатсияро чунин шарх медихад: «Урбанизатсия «чараёни таърихии» афзоиш ёфтани на;ши шахрхо дар рушди чамъият мебошад, ки боиси тагйирёбии сохтори ахолй аз чихати ичтимоию демографй гардида, ба маданият, тарзи хаёт ва психологияи он таъсири бевоситаи худро мерасонад. Нишондихандаи асосии ифодакунандаи урбанизатсия зиёд шудани хиссаи ахолии шахр нисбати сокинони дехот мебошад» [12].

Ба назари мо таърифи мазкур мундаричаи категорияи урбанизатсияро ифода менамояд, вале дар он вазифаю унсурхои ин категория пурра инъикос наёфтаанд.

Дар меъёрхои Бонки умумичахонй ба урбанизатсия таърифи зерин пешниход шудааст: «Урбанизатсия афзоиши шахрхо дар натичаи кучбандии ахолй аз дехот ба шахр барои дарёфти кори бехтар ва шароитхои бехтари хаёт мебошад» [11].

Зикр кардан зарур аст, ки Бонки умумичахонй дар муайян кардани мундаричаи урбанизатсия бештар омилхои ба ин падида таъсиррасонро мавриди назар ;арор дода аст. Бинобар ин, дар таърифи мазкур низ вазифа ва дигар унсурхои мухимми ин зухуроти и;тисодию ичтимой ба таври ами; баррасй нашудааст.

Мухавдщ Э.С. Демиденко таърифи фишурдаи мундаричаи урбанизатсияро пешниход кардааст. Ба авдцаи у, урбанизатсия чун раванди тамаркузи худудию шахрии истехсолот ва ахолй дар зери таъсири як ^атор омилхои ичтимоию и^тисодй амал мекунад [4, с. 263]. Дар ин таъриф бештар чанбахои истехсолии раванди урбанизатсия ва вобастагии он аз вазъи чойи кор мавриди баррасй ^арор гирифтаанд.

Храмин тари^, рушди урбанизатсия бевосита аз таравдиёти шахрхо вобаста аст. Яке аз мухавдщони муаммои урбанизатсия ва таравдиёти шахрхо Ф.Бродел навиштааст, ки «шахр ва пул олами муосирро ба дунё овард», онхо «хам мухаррик ва хам нишондихандаи рушд мебошанд. ... дигаргунихоро ба вучуд меоваранд ва ба онхо ишора мекунанд. Аммо, дар баробари ин шахр ва пул низ о^ибати дигаргунихо мебошанд» [3, с.21].

Классикони марксизм собит кардаанд, ки инкишофи капитализм раванди таравдиёти шахрро тагйир медихад. «Шахр, - ^айд мекунанд К. Маркс ва Ф. Энгельс, - аллакай далели тамаркузи ахолй, афзори истехсолот, сармоя, эхтиёчот мебошад, хол он ки дар дехот далели му^обил - номуттахидию парокандагй вучуд дорад [7, с. 48].

Муайянкунии мухавдщону олимони болозикр дар шароити муосир низ бахсталаб намебошад. Урбанизатсия дар шароити муосир ба таври интенсивй ё экстенсивй сурат мегирад. Урбанизатсияи экстенсивй дар шароити афзоиши ахолии шахрхо зери таъсири тавсеъаи худуди онхо ба амал меояд. Урбанизатсияи интенсивй бошад дар холати афзоиши зичии ахолии шахрхо мушохида мешавад. Аз ин лихоз ин хусусиятхои урбанизатсия низ бояд мавриди тах^и^ ^арор гирад.

Зикр кардан зарур аст, ки бо назардошти хусусиятхои демографй, ичтимой, и^тисодй ва чугрофии кишвар, раванди урбанизатсия метавонад чунин сурат гирад:

- раванди экстенсивии урбанизатсия, яъне ва^те, ки афзоиши назарраси ахолии шахрхо фаро мерасад, шахрхои калон васеъ гардида, худуди махал ва шахрхои хамсояро ишгол мекунанд;

- раванди интенсивии урбанизатсия, яъне шаклхои сокиншавй дар дохили шахр мураккаб мешаванд, вале худуди махалхои хамсоя ишгол карда намешавад. Дар ин шакли таравдиёт дар шахрхо зичии ахолй зиёд мешавад.

Ба назари мо, урбанизатсия зухуроти объективие мебошад, ки зери таъсири омилхои ичтимоию и^тисодй ба вучуд омада, шароити заруриро барои таравдиёти инфрасохтори и^тисодию ичтимоии худудхо фарохам меоварад ва боиси афзоиши и^тидорхо дар шахрхо ва кохиши и^тидорхо дар махалхои гайришахрй гардида, ба сатхи некуахволии ахолй таъсир мерасонад.

Ч,анбаи и^тисодии раванди урбанизатсия дар асархои мухавдщон Г.М. Лаппо, А.И. Трейвиш, Т.Г. Нефедова, Ж.А. Зайончковская, Н.В. Зубаревич, С.С. Артоболевский ва дигарон бештар баррасй карда шудааст (ниг. ба чадвали 1).

Цадвали 1.

Цанба^ои^гуногуни омузиши раванди урбанизатсия_

Олимон-му^аккикон Самти назарияхо / консепсия^о

Г. М. Лаппо Омузиши омилхое, ки равандхои агломератсияро бозмедоранд

А. И. Трейвиш Назарияи урбанизатсияи дифференсиалй нисбат ба минта^ахои бузурги Русия

Ж. А. Зайончковская Омузиши харакати мухочирати ахолй ва минта^аи чалби шахрхои калон дар асоси тад^и^оти ичтимой

В. Н. Лексин Урбанизатсия уамчун омили иловагии бештар ташаннуч ёфтани нобаробарии минта;авй тавассути раванди тамаркузи захирахои маъмурй дар «пойтахти минта;авй»

Н. В. Зубаревич Тахлили динамикаи рушди и;тисодии шахрхои калон

В. Н. Медведева, АН. Харланова Арзёбии на;ши урбанизатсия дар и;тисодиёт

Д. А. Зарипова Таъсири урбанизатсия ба сохтори и;тисодиёт

Е.Г.Андреева, Е.Д. Филиппова, Г.А. Буданов, И. Н. Юдина, ВВ. Ивантер ва дигарон Робитаи байни ми;ёси урбанизатсия ва рушди и;тисодй

О. Перерва, Ю. Тучина Тагйир додани фазои и;тисодии и;тисоди чахонй дар асоси омузиши механизмхои фаъолияти шахрхои калон

З. Галич Мегаполизатсия дар кишвархои Шар; ва Fарб

З. А. Коломак Омузиши тамоюлхои чахонй ва хусусиятхои рушди урбанизатсия, муайян кардани манбаьхо, омилуои махдудкунандаи рушди урбанизатсия

Ю. Л. Пивоваров Муайян кардани намунахое, ки рушди шахрхои минта;ахои гуногуни чахонро пешакй муайян кардаанд

В. Н. Лексин Тамаркузи и;тидори и;тисодй ва ичтимой дар марказхои маьмурии субьектхои Федератсияи Русия ва якчанд шахрхои калон

Сарчашма: [10, с. 242].

Урбанизатсия метавонад ба рушди ичтимоию ицтисодй хам таъсири манфй ва хам мусбат расонад. Ташаккули ;ишри камбизоати ахолй, тара;;иёти сусти ичтимоию ицтисодй хусусиятхои хоси шахрхои бузурги кишвархои ру ба тара;;й мебошанд, аммо дар асри саноатй хеч кишвар бидуни ин раванд ба рушди назарраси ицтисодй ноил шуда наметавонад. Аз ин лихоз, давлатхо барои пешгирии о;ибатхои манфии урбанизатсия кушиш мекунанд, ки дар ин самт сиёсати ма;саднокеро коркард намоянд, ки ба рушди устувори ичтимоию ицтисодй мусоидат мекунад [10, с.244].

Алхол урбанизатсия яке аз тамоюлхои асосии рушдёбанда дар чахон мебошад, ки дар заминаи он тадричан шумораи ахолии шахрхо ;иёсан ба ахолии дехот зиёд шудааст. Зикр кардан зарур аст, ки ин падидаи ичтимоию ицтисодй без аз пеш та;вият ёфта истодааст. Мушохидаю тахлилхо дарак медиханд, ки дар мамлакатхои тара;;икарда аз чор се хиссаи ахолй аллакай дар шахрхо зиндагй мекунад. Сатхи урбанизатсия тамоюли рузафзун дошта, дар Британияи Кабир ба 82,3 фоиз, дар ИМА ба 81,4 фоиз, дар Фаронса ба 79,3 фоиз, дар Олмон ба 75,1 фоиз мерасад. Тиб;и пешгуии СММ то соли 2050 дар шахрхо 6,2 миллиард нафар ахолии кураи замин зиндагй хоханд кард, ки 66 дарсади ахолии чахонро ташкил медихад.

Урбанизатсия омили мухимми рушди давлат махсуб меёбад, зеро байни урбанизатсия ва афзоиши ММД робитаи муста;им мавчуд аст. Агар ба мундаричаи му;аррарот ва тахлилхои СММ такя намоем, собит мегардад, ки ба хисоби миёна 5 фоиз афзудани шумораи сокинони шахрнишии мамлакат боиси 10 фоиз зиёд шудани фаъолияти и;тисодй ба хар сари ахолй мегардад.

Тиб^и гузориши Бонки yмyмичaхонй «Дaстгирии рушди и^тидори Точикистон» дaр кишвaр yрбaнизaтсия дaр сaтхи нисбaтaн тст ^рор дорaд. Аз ин лихоз мyтaхaссисони Бонки yмyмичaхонй зикр мекутанд, ки aхолии Точикистон aсосaн дехотнишин мебошaнд Ba тaнхо 27 фоизи aхолии кишвaр дaр шaхрхо зиндaгй мекyнaнд. Зикр кaрдaн зaрyр aCT, ки Чумхурии Точикистон дaр бaйни кишвaрхои Осиёи Maркaзй дaр сaмти yрбaнизaтсия дaр сaтхи нисбaтaн пгст ^рор дорaд. Дaр чунин в&зъ мyrçоисaи Точикистон бо кишвaрхои дигари ИДМ Ba нишондихaндaхои миёнaи кишвaрхое, ки сaтхи дaромaди миёнa Ba пaсттaр дорaнд, низ бa шфъи он нaхохaд буд.

Созмонхои бaйнaлмилaлй тaъкид мекyнaнд, ки хaрчaнд беш &з 53 дaрсaди aхолии добили мехгат дaр сохaи кишовaрзй мaшFyли кор мебошaндy чaхоряки ММД-и кишвaр as ин бaхш тaшaккyл меёбaд, тaнхо 7 дaрсaди зaминхои Точикистон обёришaвaндa мебошaнд. Зиёдa aз 70%-и aхолии кишвaр дaр дехот зиндaгй мекyнaнд, ки дaр он чо ягонa кори музднок aксaрaн кори мaвсимй aст.

Дaр aсоси мaълyмоти Депaртaменти СММ оид бa мaсъaлaхои и^тисодй Ba ичтимой доир бa хиссaи aхолии шaхрхо нисбaт бa шyморaи умумии aхолй, ки соли 2020 шшр шyдaaст, дaр бaйни 195 дaвлaти дунё Точикистон дaр рaдaбaндй мaвrçеи 172-ро бо хисоби 27,3 фоиз сохиб шyдaaст [9].

Дaр шaроити муосир тaкомyли yрбaнизaтсия aрзёбию тaхлилхои aмиrçро тarçозо мешмояд. Бa нaзaри мо дaр рaвaнди тaхлил бa мaдди нaзaр гирифтaни вижaгихои хоси и^тисодию ичтимоии Чумхурии Точикистон Ba худудхои мaъмyрии он, ки хусусиятхои сохaхоро инъикос мекутанд, зaрyр aст.

Бaрои aрзёбии чaнбaхои мyсбaтy мaнфии yрбaнизaтсия дaр кишвaр Ba минтarçaхои он SWOT - тaхлил дaр чaдвaли 2 овaрдa шyдaaст. Faйр aз ин дaр чaдвaл имкониятхою хaтaрхои тaхдидкyнaндaи рaвaнди мaзкyр низомбaндй шyдaaнд.

Цадвали 2.

SWOT тахлили вазъи урбанизатсия дар в. Сугди Цумхурии Тоцикистон

Чщат^ои кави Чщат^ои заиф

- Ч,ойгиршавии баланди ахолй - Афзоиши мухочирати ахолй - Мавчудияти иктидори баланди мехнатй - Мавчудияти махалхо дар наздикии шахру шахракхо - Мавчудияти сарчашмахои кофии истехсолй - Сохаи саноати тараккикардаистода - Шохроххои накдиётй ва роххои автомобилгарди ташаккулёфта - Мавчудияти заминхои озоди гайрикишоварзй дар атрофи шахрхо - Мавкеи мусоиди чугрофй - Афзоиши чойх,ои корй - Кохишёбии сатхи бехатарии экологй - Афзоиши чиноят - Авч гирифтани нобаробарй дар ободонию азнавсозии инфрасохтори худудхо - Ракобатпазирии нокифояи иктисоди минтака - Якранг набудани сатхи рушди ичтимоию иктисодии махалхо, ки ба агломератсия дохил мешаванд - Fайрканоатбахш гаштани вазъи роххои автомобилгарди ахаммияти махалй - Инкишофи сусти инфрасохторхои иктисодиву ичтимой дар худудхо - Хдроси минтакахо дар бобати аз даст додани мустакилияти худ - Нуксонхо дар механизми хамохангсозии карорхои идоракунй - Мутобик набудани дурнамои тараккиёти минтакахо ба ваъи муосир

Имконият^о Хатар^о

- Ташаккули фазои ягонаи иттилоотй - Вусьат додани ободонию сохтмони шахрхо вобаста ба мавчуд будани заминхои бекорхобида дар атрофи шахрхо - Имконияти васеъ кардани худуди шахракхо - Имконияти баланд бардоштани ракобатпазирй ва чаззобияти сармоягузорй дар иктисодиёти минтака - Истифодаи самараноки захирахои худудй (замин, амволи гайриманкул) - Имкониятхои истифодаи бартарихои мавкеи чугрофй, шароити табий ва худудй (ба даст овардани дастгирии давлатй барои татбики лоихахои бузурги инфрасохторй дар минтака) - Имкониятхои хамкории байниминтакавй (амалй кардани лоихахои бузурги иктисодй бо минтакахои хамсоя) - Имкониятхои рушди демографй (чалб намудани коргарони ;обили мехнат ва сохибихтисос) - Бакайдгирии да;и;и махалли зист дар омор бо сабаби риоя нашудани талаботи ивази махалли зист - Ташаккули корхонахои калони сохаи кишоварзй - Номукаммалии конунгузории давлатй - Номукаммалии заминаи меъёрй дар сохаи хамкории байниминтакавй - Тафовути чиддии сифат ва тарзи зисту зиндагонии ахолии марказ ва худуду махалхо - Ноустувории сиёсй - Бухронхои иктисодию ичтимой - Аз даст додани иктидори истехсолоти кишоварзй дар давраи миёнамухлат - Рушди нобаробари инфрасохтори ичтимой дар худудхо ва махалхо - Тагйирёбии меьёрхои арзёбии рушди ичтимоию иктисодии махалхо - Аз байн рафтани институтхои гайрирасмй (анъанахои миллй ва урфу одатхо)

Сарчашма: такими муаллифон

Аз маълумоти дар чадвали 2 низомбандишуда аён мегардад, ки барои рушди урбанизатсия дар вилояти Сугди Чумхурии Точикистон имкониятхои назаррас мавчуд мебошанд. Аз ин лихоз, бо назардошти аз байн бурдан ва ё та^вият додани чанбахои заифи чойдошта мутаносибан имкони тавсеаи ин зухуроти ичтимоию и^тисодй мавчуд аст. Вале тахдидхои мавчуда дар раванди урбанизатсия та^озо менамоянд, ки ба мадди назар гирифтани онхо низ мухим аст. Тахдидхои мавчуда метавонанд дар раванди таравдиёти урбанизатсия ба рушди ичтимоию и^тисодии кишвар таъсири манфй низ расонанд, ки боиси аз даст додани арзишхои миллй мегардад. Махз ин арзишхо та^озо менамоянд, ки ба раванди урбанизатсия ва омилхои ба он таъсиррасон эътибори хоса зохир гардад.

Аз ин лихоз, зарур мешуморем, ки ма^омоти ваколатдори давлатй бояд тахдидхои ба вазъи ичтимоию и^тисодии минта^а таъсиркунандаро мавриди тах^и^и ами^ ^арор дода, дар оянда хангоми рушди урбанизатсия дар кишвар барои дар холати зарурй нигох доштан чорахои дахлдорро амалй гардонанд. Ин холат та^озо менамояд, ки дар сатхи кишвар ва худуду махалхои он чихати танзими давлатии сатхи урбанизатсия барномаю стратегияхои гуногун тахия ва татби^ карда шаванд.

Тахлили сатхи урбанизатсия бештар дар асоси индекси пешниходнамудаи мухавдщи соха Е.А. Ефимова хисоб карда мешавад:

lurb _ - х

U , S niwi

(1),

р Ъщ

Iurb - индекси урбанизатсияи минта^а;

U - шумораи ахолии шахр дар минта^а;

Р - шумораи умумии ахолии минтакд;

щ - мивдори шахрхое, ки шумораи ахолиашон мувофики вилоят мебошанд;

Wj «вазн»-и шахр вобаста ба мивдори ахолй (ахолии шахр).

Барои хисоби индекси урбанизатсия дар минта^а дар давраи муайян нишондихандахои вазни ^иёсии хиссаи ахолии шахрро нисбат ба шумораи умумии ахолии минта^а, ки таносуби (U/P) - ро ифода мекунад, истифода бурдан мумкин аст. Бо назардошти афзалияти индекси Е.А. Ефимова дар арзёбии сатхи урбанизатсия нисбат ба дигар усулхои арзёбй зарур мешуморем, ки дар асоси индекси мазкур бо чалби нишондихандахои в. Сугд тахлил анчом дода шавад (чадвали 3).

Цадвали 3.

Номгуи шахру мо\ия\о 1991 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2021 Соли 2021 нисбат ба соли 1991

мут. мис.

Х,амагй дар вилоят 1673,7 1763,6 1901,8 2047,9 2247,6 2511,1 2783,0 2823,9 1150,2 1,7

м. Аймй 57,0 61,7 65,5 69,2 72,0 78,2 90,2 91,2 34,2 1,6

м. Ашт 90,3 99,7 113,5 122,9 136,3 155,2 173,5 176,3 86 1,9

м.Б.Еафуров 222,4 236,0 262,3 286,1 318,1 355,0 383,4 388,6 166,2 1,7

ш.Бустом 36,9 28,4 24,6 24,5 28,6 33,5 37,1 38,4 1,5 1,1

ш. Гулистом 43,9 39,4 35,4 37,1 40,6 45,1 49,8 50,2 6,3 1,2

м.Деваштич 91,0 101,0 113,9 124,8 139,6 158,3 178,9 182,1 91,1 2

м.Зафаробод 44,6 46,8 49,3 55,1 60,9 69,2 75,9 77,4 32,8 1,7

ш. Истицлол 21,3 15,4 12,0 12,3 14,4 16,4 18,3 18,7 -2,6 0,9

ш.Истаравшан 147,0 160,2 183,9 203,9 223,8 251,4 282,2 288,1 141,1 1,9

ш. Исфара 168,5 180,8 199,7 212,8 232,1 256,3 283,3 285,0 116,5 1,7

ш. Конибодом 138,4 151,4 161,4 170,9 182,1 199,5 218,0 219,9 81,5 1,6

н. К.Мастчох - - 16,9 19,4 21,1 23,1 24,0 24,4 24,4 1

н. Мастчох 88,6 95,6 85,9 92,5 102,0 117,0 129,7 132,5 43,9 1,5

ш. Панчакент 162,2 181,4 204,3 223,0 247,1 278,4 307,5 312,4 150,2 1,9

н. Спитамен 84,2 90,8 98,4 105,1 116,8 131,7 147,3 149,7 65,5 1,8

ш. Хучанд 165,3 154,2 147,8 153,6 163,4 175,4 196,8 198,7 33,4 1,2

н.Ч,.Расулов 86,7 93,0 98,6 103,8 113,9 127,9 142,0 144,1 57,4 1,6

н. Шахристон 25,4 27,8 28,4 30,9 34,8 39,5 45,1 46,2 20,8 1,8

Сарчашма. Аз цониби муаллифон мутобици сарчашмаи зерин тщия гардидааст: Омори солонаи вилояти Сугд / Сарраёсати Агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон. - Хуцанд, 2022. - С.23-24.

Тавре аз додахои чадвали 3 мушохида мегардад, дар 30 соли охир дар худуди вилоят шумораи ахолй 1150,2 хазор нафар афзоиш ёфтааст. Агар дар соли 1991 шумораи ахолии вилоят 1673,7 хазор нафарро ташкил дода бошад, соли 2021 ба 2823,9 хазор нафар расидааст, ки 1,7 маротиба зиёд мебошад. Чунин тагйирёбй аз афзоиши назарраси шумораи ахолй дар вилояти Сугд дарак медихад. Зикр кардан зарур аст, ки дар махалхои вилоят низ шумораи ахолй тамоюли ру ба афзоиш дорад, вале он дар хамаи шахру нохияхо якхела нест. Дар шахру нохияхои Айнй, Деваштич, Зафаробод, Истаравшан, Б.Fафуров, Панчакент, Спитамен ва Шахристон суръати афзоиши шумораи ахолй нисбат ба сурати афзоиш дар вилоят зиёд мебошад. Дар дигар шахру нохияхои вилоят афзоиши нисбатан пасти шумораи ахолй ба назар мерасад. Афзоиши аз хама кам дар шахрхои Хучанд, Бустон ва Гулистон ба мушохида мерасад. Дар давраи мавриди тахлил танхо дар шахри Истиклол новобаста ба тамоюли афзоянда доштани нишондихандаи мазкур кохишёбии шумораи ахолй мушохида мегардад.

Аз тахлили мазкур муайян мегардад, ки тагйирёбии шумораи ахолй новобаста аз вазъи инфрасохтори ичтимой дар махалхо ташаккул меёбад. Зеро дар нохияхое, ки тараккиёти инфрасохтрои ичтимоии онхо нисбат ба шахрхо пасттар аст, суръати баланди афзоиши ахолй ба мушохида мерасад, дар шахрхо бошад холат баръакс аст. Аз ин лихоз дар раванди афзоиши ахолй ва урбанизатсияи махалхои вилояти Сугд холати мутанокиз ба мушохида мерасад.

Дар рафти тахлили тамоюли сатхи урбанизатсия дар минтака дар алохидагй баррасй кардани тагйироти шумораи ахолии шахрхо ва шумораи умумии ахолии минтака дар давраи тахкикшаванда хеле мухим аст. Дар акси хол доир ба хисоби сатхи урбанизатсия дар минтака натичаи сахех ба даст овардан гайриимкон мегардад. Дар чадвали 4 нишондихандахои тавсифкунандаи рушди урбанизатсияро дар худуди вилояти Сугд мавриди тахлил карор медихем.

Цадвали 4.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Нишондихандахои тавсифии рушди урбанизатсия дар вилояти Сугд дар солхои 1991-

2021 (хазор нафар)

Нишондихандахо 1991 2021 ТаFЙирёби

Мутлак Нисби

Шумораи ахолии вилоят 1673,7 2823,9 1150,2 1,7

Шумораи ахолии шахр 883,5 1411,4 527,9 1,6

Шумораи ахолии дехнишин 790,2 1412,5 622,3 1,8

Тагйирёбии шумораи ахолй дар вилоят аз хисоби мухочират, аз чумла: -4305 -1542 - -

Шумораи кучидаомадахо 20010 7683 -12327 0,4

Шумораи кучбастагон 24315 9225 -15090 0,4

Тагйирёбии шумораи ахолии шахр аз хисоби мухочират, аз чумла: -2215 -1726 - -

Шумораи кучидаомадахо 13129 4297 -8832 0,3

Шумораи кучбастагон 15344 6023 -9321 0,4

Тагйирёбии шумораи ахолии дехот аз хисоби мухочират -2090 +184 - -

Шумораи кучидаомадахо 6881 3386 -3495 0,5

Шумораи кучбастагон 8971 3202 -5769 0,4

Шумораи ахолии шахрхое, ки зиёда аз 100 хазор нафар ахолй зиндагй мекунанд 781,4 1304,1 -522,7 1,7

Сарчашма. Аз цониби муаллифон мутобици сарчашмаи зерин тащя гардидааст: Омори солонаи вилояти Сугд / Сарраёсати Агентии омори назди Президенти Цумхурии Тоцикистон. - Хуцанд, 2022. - С.23-24; 39-47.

Аз додахои чадвали 4 маълум мегардад, ки новобаста аз сатхи пасти афзоиши ахолии як катор шахрхои вилояти Сугд дар 30 соли охир зери таъсири урбанизатсия ахолии шахрхои минтака 1,6 маротиба зиёд шудааст. Зикр кардан зарур аст, ки шумораи ахолии шахрхои нисбатан калон, ки зиёда аз 100 хазор нафар ахолй доранд, дар давраи мавриди тахлил 1,7 маротиба зиёд шудааст, ки ин нишондиханда аз нишондихандаи вилоят дар давраи мавриди баррасй бештар аст. Вале, бо сабаби зиёд будани микдори таваллуд дар дехот шумораи ахолй 1,8 маротиба афзоиш ёфтааст.

Агар ба тагйирёбии шумораи ахолии шахрхои вилоят зери таъсири мухочират назар намоем, кучбандй тадричан кохиш ёфтааст. Зеро агар шумораи ахолии кучидаомада ба шахрхои вилоят дар соли 1991 ба 13129 хазор нафар баробар бошад, соли 2021 ин нишондиханда 4297 хазор нафарро ташкил кардааст, ки бештар аз 3 маротиба камтар аст. Чунин вазъ дар теъдоди кучбастагон аз шахрхои вилоят низ мушохида мегардад ва киёсан аз кучидаомадахо зиёд мебошад. Вале, мо наметавонем дар асоси ин нишондихандахо хулосаи дакик барорем, зеро дар омори расмй дар бораи шумораи ахолии аз дехоти вилоят ба шахрхои он кучбаста маълумот дода нашудааст. Мушохидахо дарак медиханд, ки дар солхои охир бо сабаби тараккиёти инфрасохтори ичтимой дар шахрхои калони вилоят теъдоди ахолии ба шахрхо аз дехот кучбаста зиёд гардидааст.

Дар асоси усули барои арзёбии индекси урбанизатсия тахиякардаи Е.А. Ефимова хисоби индексро дар мисоли вилояти Сугд анчом медихем. Барои арзёбии нишондихандаи Wj бояд вазни шахр вобаста ба шумораи ахолй низомбандй карда шаванд, ки натичаи хисоби он дар чадвали 5 оварда шудааст.

Чадвали 5.

Шумораи ахолии доими, ^азор нафар Вазни шахр, Wj

1991 2021

ш.Бустон 3,9 4,07

ш.Гулистон 1,57 1,8

ш.Истиклол 1,55 1,36

ш.Истаравшан 0,16 0,32

ш.Исфара 0,2 0,34

ш.Конибодом 0,17 0,26

ш.Панчакент 0,44 0,84

ш.Хучанд 0,58 0,69

Сарчашма: тауияи муаллифон

Аз чадвали 5 маьлум мегардад, ки аз соли 1991 то 2021 ба истиснои шахри Истиклол дар дигар шахрхои вилоят афзоиши мушохида мешавад. Бо вучуди ин аз лихози вазни шартй шахри Истиклол баьди шахрхои пешсаф Бустону Гулистон дар чои сеюм аст. Зарур мешуморем, ки индекси урбанизатсияро дар шахрхои вилояти Сугд дар асоси амсилаи Е.А. Ефимова ва маьлумоти чадвали 5 дар солхои 1991 ва 2021 арзёбй намоем.

8(3,9 + 1,57 + 1,55 + 0,16 + 0,2 + 0,17 + 0,44 + 0,58) 1игЬ(1991) = 0,52 X -Ь---= 4,46

Соли 1991 дар шахрхои вилояти Сугд индекси урбанизатсия аз руи арзёбии амсилаи мазкур ба 4,46 баробар мебошад, ки дар шароити муосир нишондихандаи миёна ба хисоб меравад. Дар соли 2021 нишондихандаи мазкур 0,28 банди фоизи зиёд гардида бо кимати 4,74 хамоно нишондихандаи миёнаро ташкил кардааст.

8(4,07 + 1,8 + 1,36 + 0,32 + 0,34 + 0,26 + 0,84 + 0,69) /мгй(2021) = 0,49 X ----= 4,74

Лозим ба таъкид аст, ки кимати индекси урбанизатсия мутобики амсилаи мавчуда, хосатан тахкикоти Е.А. Ефимова метавонад дар худуди аз 1 то 10 карор дошта бошад. Чй кадаре ки кимати индекс ба 10 наздик бошад, хамон кадар минтака урбанизатсияшуда хисобида мешавад. Вале ин хоси минтакахои кишвархои рушдёфтаи саноатй мебошад ва дар шароити вилояти Сугд ба 10 наздик шудани кимати индекси мазкур танхо дар сурати ташаккули иктисодиёти саноатию инноватсионй имконпазир мегардад.

Храмин тавр, урбанизатсия ва тараккиёти ичтимоию иктисодии минтака, хосатан инфрасохтори ичтимой вобастагии мутакобила дошта, инфрасохтори ичтимоии мукаммал метавонад ба сатхи урбанизатсия таьсир расонад. Дар шароити вилояти Сугди Чумхурии Точикистон барои идоракунии раванди урбанизатсия чунин масъалахо мухим мебошанд: ^ дар оянда дар барномаю стратегияхои рушди ичтимоию иктисодии вилояти Сугд ба мадди назар гирифтани мохияти урбанизатсия;

> андешидани чорахо чихати пешгирии хатархои ба раванди урбанизатсияи махалхои минтака таъсиррасон;

> муайян кардан ва ба истифода пешниход кардани меьёрхои арзёбии урбанизатсия дар барномаю стратегияхои рушди ичтимоию иктисодии вилояти Сугд дар доираи амсилахои мавчуда;

> андешидани чорахо чихати аз байн бурдани рушди нобаробари инфрасохтори ичтимой дар махалхои минтака барои фарохам овардани шароити мусоид ба урбанизатсия;

^ ба омори расмии вилоят дохил кардани нишондихандахои марбут ба арзёбии вазьи урбанизатсия, аз чумла шумораи кучида омадани ахолии дехахо ба шахр ва кучидабастагон ба дехот.

> такмили инфрасохтори ичтимоии шахри Истиклол бо максади баланд бардоштани сатхи урбанизатсияи шахри мазкур.

Татбики чорахои мазкур метавонад ба раванди урбанизатсия дар шахрхои вилояти Сугд бе халалдор намудани тараккиёти инфрасохтори ичтимой дар дехоти минтака мусоидат намоянд ва боиси арзёбии нисбатан дурусти сатхи урбанизатзия дар минтака гарданд.

ПАЙНАВИШТ:

1. Бабаджанов, Д. Д. Инвестиционный проект как ключевой элемент обеспечения устойчивого развития региональных социально-экономических систем /Д. Д. Бабаджанов, Р. Ахмадзода, Н. Ш. Рахимова // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия общественных наук. - 2018. - № 4(77). - С. 41-52.

2. Балабейкина О.А. Уровень урбанизированности территории Российской Федерации: региональный разрез / О.А. Балабейкина, Э.Л. Файбусович // Географический вестник. - 2018. - №1 (44). С.72-82. Doi 10.17072/2079-7877-2018-1-72-82.

3. Бродель Ф. Динамика капитализма / Ф.Бродель - Смоленск: Полиграмма, 1993. - 127 с.

4. Демиденко Э. С. Урбанизация: проблемы управления и социального развития: техноген. тенденции обществ. развития и их противоречивые следствия /Э. С. Демиденко. - Брянск: Издательство Брянского государственного университета, 2005. - 332 с.

5. Исматов, Х. Х. Методические аспекты оценки социально-экономического развития регионов /Х.Х. Исматов, Г.М. Шарифзода // Вестник Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики. Серия общественных наук. - 2022. - Т. 92. № 3. - С. 55-66. - DOI 10.24412/2411-1945-2022-3-55-66.

6. Исматов, Х. X Цанбауои назариявию методии инфрасохтори ицтимоии минтаца / Х.Х.. Исматов, Д. У. Охунова // Ахбори Донишгохи давлатии ууцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон. Силсилаи илмхои цомеашиносй. - 2022. - № 1(90). - С. 30-40. - DOI 10.24412/2411 -1945-2022-1 -30-40.

7. Маркс К., Энгельс Ф. Немецкая идеология /К Маркс, Ф. Энгельс. Избранные сочинения. В 9-ти т. Т.2. - Москва: Политиздат, 1985. - 508 с.

8. Маъмуров, А. М. Бауодщии иЦтидор ва тамоюли нишондихандахои асосии Цамъоварии андоз дар вилояти СуFд / А. М. Маъмуров, Х. X. Исматов // Ахбори Донишгохи давлатии хуцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон. Силсилаи илмхои цомеашиносй. - 2021. - No 2(87). - P. 41-55.

9. Рейтинг стран мира по уровню урбанизации / Гуманитарный портал: //Центр гуманитарных технологий, 2006-2022 (последняя редакция: 06.10.2022). Электронный ресурс. URL: https://gtmarket.ru/ratings/urbanization-index (дата обращения: 15.11.2022).

10. Салимова, Ю. И. Урбанизация как мировая тенденция социально-экономического развития стран и регионов /Ю. И. Салимова //Известия Национальной академии наук Беларуси. Серия гуманитарных наук. - 2022. - Т. 67. № 2. - С. 240-252. - DOI 10.29235/2524-2369-2022-67-2-240-252.

11. Сомонаи расмии Бонки умумицахонй. Манбаи электронй / URL: http://web.worldbank.org. (Санаи муроциат: 20.11.2022).

12. Степин В.С. Новая философская энциклопедия: в 4-х т. /В.С. Степин, А.А. Гусейнов, Г.Ю. Семигин, и др. - Москва: Мысль, 2010. - 736 с.

REFERENCES:

1. Babajanov D.D. Investment Project as the Key Element of Providing the Sustainable Development of Regional Social-economic System / D.D.Babajanov, R.Ahmadzoda, N.Sh.Rahimova // Bulletin of Tajik State University of Rights, Business and Politics. Series of Social Sciences. -2018. -№4 (77).- PP. 41-52

2. Balabeykina O.A. The Level of Urbanization Territory of Russian Federation: Regional section / O.A.Balabeykina, E.L.Faybusovich // Geographical Bulletin. -2018. - №1 (44). PP.72-82 Doi 10.17072/2079-7877-2018-1-72-82.

3. Brodel F. Dynamic of Capitalizm. - Smolensk: Polygramma, 1993.-127pp.

4. Demidenko E.S. Urbanization: Management Problems and social Development: technogeneouse tendency of social development and their inconsistent consequences / E.S.Demidenko. - Bryansk: Publication of Bryansk sate Universitty,2005. - 332pp.

5. Ismatov Kh.Kh. The Methodical aspects of Marking of social-economical development of regions /Kh.Kh.Ismatov, G.M.Sharifzoda //Bulletin of Tajik State University of Rights, Business and Politics. Series of Social Sciences. - 2022. - V.92. №3. PP.55-66. - DOI 10.24412/2411-1945-2022-3-55-66.

6. Ismatov Kh.H. Theoretical-methodical Aspects of Social Infrastructure of Region / Kh.H.Ismatov, D.U.Okhunova // Bulletin of Tajik State University of Rights, Business and Politics. Series of Social Sciences. - 2022. - № 1 (90). - PP. 30-40. DOI 10.24412/2411-1945-2022-1-30-40.

7. Marx K., Engels F. German Ideology /K.Marx, F.Engels. Selected reproduction. In 9 volumes. V.2. - Moscow: Polytizdat, 1985. - 508pp.

8. Mamurov A.M. Powerful Marking and Trend of the Main Indicator of Tax Collection in Sughd Region / A.M.Mamurov, Kh.H.Ismatov// Bulletin of Tajik State University of Right, Business and Politics of Tajikistan. Series of Social Sciences. - 2021. - №2(87). - PP.41-55

9. Rating World Countries in the Urbanization Level / Humanitarian series: // The Centre of Humanitarian Technology, 2006-2022 (the last edition: 06.10.20220. [Electronic Resource] URL: https://gtmarket.ru/ratings/urbanization-index (date of appeal: 15.11.2022).

10. Salimova Yu.I. Urbanization as World Tendency ofsocial-economical Development of Countries and Regions / Yu.I.Salimova//Bulletin on National academy of Belarus Sciences. Series of Humanitarian Sciences. - 2022. - V.67. №2 - PP. 240-252. - DOI 10.29235/2524-2369-2022-67-2-240-252.

11. Official Site of Worldwide Bank. Electronic Resource / URL: http://web.worldbank.org. (date of appeal: 20.11.2022).

12. Stepin V.S. New Philosophical Encyclopedia: in 4 volumes. / V.S.Stepin, A.A.Guseynov, G.Yu.Semagin and others. - Moscow: Mycl, 2010.-736pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.