Научная статья на тему 'ҶАНБАҲОИ МЕТОДИИ АРЗЁБИИ ТАРАҚҚИЁТИ ИҶТИМОИЮ ИҚТИСОДИИ МИНТАҚАҲО'

ҶАНБАҲОИ МЕТОДИИ АРЗЁБИИ ТАРАҚҚИЁТИ ИҶТИМОИЮ ИҚТИСОДИИ МИНТАҚАҲО Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
63
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Калидвожаҳо: арзёбӣ / идоракунӣ / ҷанбаҳои методӣ / тараққиёти иҷтимоӣ / тараққиёти иқтисодӣ / иқтисодиёти минтақа / Ключевые слова: оценка / управление / методические аспекты / социальное развитие / экономическое развитие / региональная экономика

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Исматов Хушрўз Ҳасанович, Шарифзода Ғайрат Муъмин

Ҷанбаҳои методии арзёбии тараққиёти иҷтимоию иқтисодии минтақа баррасӣ шудааст. Усулҳо ва амсилаҳои мухталифи арзёбии тараққиёти иҷтимоию иқтисодии минтақа низомбандӣ ва мавриди таҳлили амиқ қарор гирифтаанд. Усулҳои асосии арзёбии тараққиёти иҷтимоию иқтисодии минтақа таҳқиқ ва нишондиҳандаҳои барои арзёбӣ муҳим баррасӣ ва низомбандӣ шудаанд. Дар таҳқиқ механизми арзёбии тараққиёти иҷтимоӣ-иқтисодии минтақа бо назардошти вижагиҳои хоси иқтисодиёти минтақаҳои кишвар пешниҳод шудааст. Механизми пешниҳод гардида дар амалияи фаъолияти мақомоти ваколатдори давлатии идоракунии минтақа ва ҳудудҳои он барои арзёбии тарақиёти иҷтимоию иқтисодӣ муҳим мебошад. Ҷиҳати такмили ҷанбаҳои меъёрии тараққиёти иҷтимоӣ-иқтисодии минтақаҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон таклифҳо пешниҳод гардидаанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ОЦЕНКИ СОЦИАЛЬНОЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ РЕГИОНОВ

Рассматриваются методические аспекты оценки социально-экономического развития региона. Систематизируются и углубленно анализируются различные методы и модели оценки социально-экономического развития региона. Исследованы основные методы оценки социально-экономического развития региона, рассматриваются и систематизируются важные показатели для оценки. Предлагается механизм оценки социально-экономического развития региона с учетом особенностей экономики регионов Таджикистана. Представляется, что предлагаемый механизм важен в практике деятельности уполномоченных органов государственной власти для управления регионом и территорией и для оценки их социально-экономического развития. Предлагаются рекомендации для совершенствования нормативных аспектов социально-экономического развития регионов Республики Таджикистан.

Текст научной работы на тему «ҶАНБАҲОИ МЕТОДИИ АРЗЁБИИ ТАРАҚҚИЁТИ ИҶТИМОИЮ ИҚТИСОДИИ МИНТАҚАҲО»

5.2.3 Региональная и отраслевая экономика 5.2.3 Ицтисодиёти минтакавП ва со^авй 5.2.3 Regional and sectoral economy

УДК 332

DOIW.24412/2411-1945-2022-3-55-66

ЦАНБАХРИМЕТОДИИ Исматов Хушруз Хасанович, н.и.и. муаллими АРЗЁБИИ ТАРАДДИЁТИ калони кафедраи молия ва царзи ДДХрСТ; ИЦТИМОИЮ ИЦТИСОДИИ Шарифзода Fайрат Муъмин, унвонцуи МИНТАДАХО ДДХБСТ(Тоцикистон, Хуцанд)

МЕТОДИЧЕСКИЕ Исматов Хушруз Хасанович, канд. экон. наук, ст.

АСПЕКТЫ ОЦЕНКИ преподаватель кафедры финансов и кредита

СОЦИАЛЬНО- ТГУПБП; Шарифзода Гайрат Муъмин,

ЭКОНОМИЧЕСКОГО соискатель ТГУПБП(Худжанд, Таджикистан)

рАЗВИТИЯ рЕГИОНОВ Ismatov, Hushruz Hasanovich, candidate of the METHODICAL ASPECTS OF science of economics, senior lecturer of the department ASSESSMENT AS TO SOCIO- offinances and credit under the Tajik State University ECONOMIC DEVELOPMENT OF of Law, Business and Politics; Sharifzoda Gayrat

REGIONS Mumin, claimant for candidate degree of TSU LBP

(Tajikistan,Khujand)EMAIL:khushruz_1987@mail.ru

Калидвожа^о: арзёби, идоракуни, цанбауои методы, тарацциёти ицтимои, тарацциёти ицтисоди, ицтисодиёти минтаца

Цанба^ои методии арзёбии тарацциёти ицтимоию ицтисодии минтаца барраси шудааст. Усулуо ва амсилауои мухталифи арзёбии тарацциёти ицтимоию ицтисодии минтаца низомбанди ва мавриди тащили амиц царор гирифтаанд. Усулуои асосии арзёбии тарацциёти ицтимоию ицтисодии минтаца тауциц ва нишондщандауои барои арзёби мууим барраси ва низомбанди шудаанд. Дар тауциц механизми арзёбии тарацциёти ицтимои-ицтисодии минтаца бо назардошти вижагщои хоси ицтисодиёти минтацауои кишвар пешнщод шудааст. Механизми пешнщод гардида дар амалияи фаъолияти мацомоти ваколатдори давлатии идоракунии минтаца ва уудудуои он барои арзёбии тарациёти ицтимоию ицтисоди мууим мебошад. Цщати такмили цанбауои меъёрии тарацциёти ицтимои-ицтисодии минтацауои Цум^урии Тоцикистон таклифуо пешнщод гардидаанд.

Ключевые слова: оценка, управление, методические аспекты, социальное развитие, экономическое развитие, региональная экономика

Рассматриваются методические аспекты оценки социально-экономического развития региона. Систематизируются и углубленно анализируются различные методы и модели оценки социально-экономического развития региона. Исследованы основные методы оценки социально-экономического развития региона, рассматриваются и систематизируются важные показатели для оценки. Предлагается механизм оценки социально-экономического развития региона с учетом особенностей экономики регионов Таджикистана. Представляется, что предлагаемый механизм важен в практике деятельности уполномоченных органов государственной власти для управления регионом и территорией и для оценки их социально-

экономического развития. Предлагаются рекомендации для совершенствования нормативных аспектов социально-экономического развития регионов Республики Таджикистан.

Key-words: assessment, management, methodical aspects , social development, economic

development, regional economy

The article dwells on methodical aspects of assessment as to social-economic development of the region. Different methods and models of assessment as to social-economic development of the region are systematized aand deeply analyzed. The methods in question have been researched, important indices for assessment being considered and systematized. The authors propose a mechanism of the former with the peculiarities of the economy of Tajikistan regions taken into account. This mechanism is important in the practice of the activities implemented by the authorized bodies of state power responsible for the governance with region and territory, assessment of social-economic development inclusive. The authors offer recommendations for an improvement of normative aspects concerned with social-economic development of Tajikistan Republic regions

Арзёбии категорияи идтисодии дилхох, хосатан сохаи идоракунй равиши методии муайянро тадозо мекунад, ки бояд ба мундаричаи фахмиш ё сохаи фаъолият мутобидат намояд. Бинобар ин, барои арзёбии рушди ичтимой-идтисодии минтада ба низом даровардани усулхои арзёбй ва тахдиди чанбахои мусбату манфии онхо зарур мебошад. Тахдиди арзёбии рушди ичтимоию идтисодии минтада хамзамон имкон медихад вазъи идоракунии давлатии рушди минтада дадидан муайян карда, бахри такмили механизми ин сохаи фаъолияти давлатй тадбирхо андешида шаванд. Аз ин лихоз, баррасй ва омузиши усулхои арзёбии рушди ичтимоию идтисодии минтадахо дар шароити муосири тараддиёти идтисодиёти миллии Точикистон арзиши баланди илмию амалй дорад. Тахдидоти олимони ватанию хоричй ва меъёрхои дабулнамудаи мадомоти давлатй тарз ва усулхои гуногуни арзёбии рушди ичтимоию идтисодии минтадаро дар бар мегирад.

Арзёбии вазъи ичтимоию идтисодии низоми дилхохи ичтимоию идтисодии минтадавй метавонад ба равишхои методологии мухталифи шартй асос ёбад. Яъне, дар арзёбии ин низом равишхои методологии мухталиф истифода мегарданд, ки метавонанд ё полати дилхох, ва ё водеиро нишон диханд. Равиши "дилхох" бо он асос меёбад, ки холати дилхохи низоми ичтимоию идтисодии минтада дарачаи хадди аксари амалй шудани кулли функсияхои рушди минтадаро ба мадди назар мегирад. Вале холати водей бошад метавонад хамчун натичаи дур шудан аз вазъи дилхох ё меъёрй арзёбй гардад.

Равиши дигари арзёбй ба интихоби яке аз хадафхои рушди ичтимоию идтисодй, ба монанди хочагидорй (сохибкорй), ичтимой, экологй ва гайрахо асос ёфта, амалигардонии хдцафхои дигар рушд бошад вобаста аз самти асосии интихобшуда муайян мегардад. Яъне ин равиш вобаста аз он, ки предмети тахдид ба кадом самти тараддиёти ичтимоию идтисодй нигаронида шудааст, истифода мешавад. Ин равишро бархе аз мухаддидон чун воситаи пешгирии зиддиятхое истифода мебаранд, ки дар раванди амалигардонии хадафхои рушди минтада дар самтхои мухталиф ба вучуд меоянд.

Хдмчун усули пешгирии мухолифат байни вазифахои низоми ичтимоию идтисодии минтадавй шарти Парето истифода мегардад. Дар тахдидоти олимони точик аз чумла Каримов Р.А. [7], Маъмуров А.М. [10], Яъдубзода М.С. [16], ^усайнов М.С. [15], Темиров К.О [12], Бобочонов Д.Р. [2], Охунова Д.У. [6], Рахимова Н.Ш. [11] ва дигарон барои арзёбии самаранокии фаъолияти баъзе аз мадомоту ташкилот, сиёсати бучету андоз, чаззобияти сармоягузорй, сиёсати аграрй чузъиёти усули шарти Парето баррасй мегардад. Натичаи тахдиди онхо барои арзёбии фаъолияти мадомоти давлатии ваколатдори сохахо ва ташкилоти сохаи муайян муфид мебошанд.

Набояд фаромуш кунем, ки дар хар як минтада бо назардошти чойгиршавй ва дигар омилхои таъсиррасон оптимуми хоси ичтимоию идтисодии афзалиятнок мавчуд аст. Аз ин нудтаи назар арзёбии мудоисавии рушди ичтимоию идтисодии минтадахо дар холати бартарию манфиатбахшии мухталифи хар як минтада мадсади худро аз даст медихад. Яъне, арзёбии мудоисавй дар чунин холат наметавонад натичаи дилхох дихад.

Мутобиди заминахои назариявии арзёбии рушди ичтимоию идтисодй мушкилоти асосй, ки мехнати зиёдро тадозо менамояд, халли масъалаи меъёрхои муносиби арзёбй махсуб меёбад. Яъне дар ин раванд ба хам мутобид омадани меъёрхои бозорй бо хусусиятхои манфиати чамъиятии муайян дошта, аз дабили маориф, хизматрасонии тиббй, фархангу маданият, инфрасохтори ичтимой-идтисодй ва гайра талаб мешавад.

Тахдидоти мухаддидон ва амалдорони давлатй, инчунин тачрибаи давлатхои хоричй дар доираи меъёрхои дабулгардида барои арзёбии фаъолнокии мадомоти ваколатдор дар самти идоракунии давлатии тараддиёти минтада дарак медиханд, ки меъёрхои арзёбй бояд хусусиятхои ченкунанда, тадсимшаванда ва тахлилию оморй дошта бошанд.

Яке аз параметрхои асосии интихоби меъёрхои арзёбии тараддиёти ичтимоию идтисодии минтада шархи асоснокии онхо мебошад. Зеро, истифодаи меъёрхои беасоси арзёбй метавонанд дар раванди идоракунй чй барои мадомоти ваколатдор ва кормандони онхо ва чй дар фаъолияти мухаддидон, ки дурнамои идоракуниро коркард менамоянд, носахехй ба миён оварад.

Баробари ин идоракунии натичаи рушди ичтимоию идтисодии минтада хангоми мавчуд набудани усулхои муайяни хисоби сифатию микдорй гайриимкон аст. Дар чунин холат сатхи назарраси самаранокиро он дарорхои идоракунии тараддиёт таъмин мекунанд, ки вазифаю ухдадорихои мадомоти ваколатдор донунй ё худ расман сурат мегиранд. Яъне, дар раванди идоракунии тарадиёти ичтимоию идтисодии минтада аз чониби мадомоти ваколатдор принсипи донуният риоя мегардад ва истифодаи идтидори мадомот пурра ба вазифахои он нигаронида шуда, чидду чахди баланди идоракунй ва касбият мавчуд мебошанд.

Тачрибаи давлатхои хоричаи дур, инчунин як датор мамлакатхои пасошуравй шаходат медихад, ки дар фаъолияти мадомоти махаллии ваколатдор дар самти идоракунии тараддиёти ичтимоию идтисодй дастурамалхои махсус барои арзёбии самаранокии фаъолияти онхо ва татбиди дурусти функсияхои онхо тахия ва дабул шудаанд. Онхо меъёрхои арзёбии фаъолияти мадомоти вадолатдорро вобаста ба сохтор ва функсияхои онхо дар самти таракдиёти ичтимоию идтисодии кишвар муайян менамоянд. Вале, дар шароити кунунии минтадахои Чумхурии Точикистон то хол чунин меъёри низомбандишуда барои арзёбии тараддиёти ичтимоию идтисодй дар сатхи минтадаю махалхо вучуд надорад.

Хушбахтона дар Консепсияи идоракунии рушди махал дар Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030 самти мухимми стратегй такмили идоракунии махаллй муайян шудааст. Инчунин, дар Консепсияи номбурда такмил додани низоми мадомоти ичроияи хокимияти давлатй дар сатхи минтадавию махаллии идоракунии тараддиёти ичтимоию идтисодй, ки ба принсипхои бунёдии идоракунии самараноки давлатй мувофид буда, барои рушди устувори ичтимоию идтисодии кишвар шароити зарурй фарохам меорад [8], ба мадди назар гирифта шудааст.

Аз ин бармеояд, ки дар хар як давраи муайян дар хама сатххо чй марказй ва чй махаллй низоми нишондихандахои муайянкунандаи натичаи тараддиёт мухим мебошад. Аслан меъёрхое хеле заруранд, ки низоми нишондихандахоро танзим менамоянд ва олати асосии арзёбии таъсири идоракунй дар давраи миёнамухлату дарозмухлат мебошанд.

Аз тадлили фаъолияти мадомоти идоракунии мадаллй хулоса баровардан мумкин аст, ки вазифадои ин мадомот дар самти низоми институтсионалй ва усулдои банадшагирй то дол ба вазифадои зудтагйирёбандаи стратегии рушд ва идоракунии минтадавй мутобид карда нашудаанд. Чунин долат ба мадомоти махаллй имкон намедидад, ки ба тадия ва татбиди барномаю надшадои миёнамухлат ва дарозмухлати рушди ичтимоию идтисодии махал муносибати мачмуй дошта бошанд [8].

Аз ин лидоз, тадия ва пешнидоди дастурамали истифодаи усули мониторинги фаъолияти самараноки мадомоти худидораи мадал ва родбарияти ондо бо назардошти доида ва меъёрдои арзёбии ба мудаддидон мусоид мудим мебошад. Ин дуччати меъёрй бояд меъёрдо ва нишондидандадои анидеро дарбар гирад, ки дар доираи ондо арзёбии сатд ва сифати даёти адолии минтада имконпазир бошад. Х^уччатдои стратегии дар кишвар амалкунанда нишон медиданд, ки меъёру усул ва нишондидандадои барои арзёбй дабулшаванда бояд натандо ба муайян кардани рушди ичтимоию идтисодй, балки рушди устувори минтада низ чавобгу бошанд.

Гузашта аз ин, дар раванди арзёбй усулдои мавриди истифода тандо ё дисман рушди яке аз содадоро ифода менамоянд. Яъне ё рушди содаи ичтимоиро пурра ва ё дисман ифода менамоянд ва ё идтисодиёти минтадаро шард медиданд. Бинобар ин усулдои арзёбй низ метавонанд барои таддиди содаи ичтимой ва ё идтисодй дар алодидагй истифода шаванд. Лозим ба таъкид аст, ки усулдои мачмуии арзёбй низ мавчуданд, вале ба сабаби чой доштани нудсондои муайян ин усулдоро комилан мачмуй дисобидан гайриимкон мебошад.

Барои арзёбии рушди содаи ичтимой ё худ инфрасохтори ичтимой дангоми предмети таддид дарор гирифтани шумораи зиёди минтададо яке аз усулидои арзёбии сода истифода мегардад, ки барои муайян кардани димати меъёрии нишондидандаи минтадаи алодида имкон медидад. Инчунин, ин усул имкон медидад, ки таъсири омили андозагирии нишондидандадо дар арзёбии инфрасохтори ичтимоии минтадаи алодида бартараф карда шавад. Ин усул бо формулаи зерин дисоб карда мешавад [14]:

дар ин чо,

У; - димати нишондиданда барои минтадаи >ум;

Утах, Ут!П - димати дадди аксар ва дадди адалли нишондиданда барои дамаи минтададои баррасишаванда;

уп- димати меъёрии нишондиданда барои минтадаи >ум.

Усули мазкур дар кордои илмии Р.В. Фаттахов, М.М. Низамутдинов, В.В. Орешников ва дигарон истифода шудааст, ки ба бартараф намудани таъсири омили андозагирии нишондидандадо дар арзёбии инфрасохтори ичтимоии минтада мусоидат мекунад. Амсилаи мазкур сатди тараддиёти инфрасохтори ичтимой ва параметрдои даракати демографии чамъиятро инъикос мекунад. Лозим ба таъкид аст, ки дар бобати муайян намудани сатди тараддиёти инфрасохтори ичтимоии минтада амсилаи мазкур нисбат ба амсилаи умумиидтисодии микроматематикии тараддиёти минтада адамияти камтар дорад. Зеро, тибди баррасии таддидгарон чунин ба назар мерасад, ки дангоми истифодаи амсилаи умумиидтисодии тараддиёти минтадавй натичадои бадастомада, аз чумла параметрдои идтисодй, пуливу дарзй ва дигар самтдои фаъолияти давлатй бояд муттадид карда шаванд. Дангоми истифодаи амсилаи мазкур инфрасохтори ичтимоии

мишв^ метaвонaд бa тapкиби омилхои демогpaфй тaъcиpи мyxтaлиф pacонaд. Вобacтa бa ин, тaшкили шapоити мycоиди pyшди мyxочиpaти axолй дap минтaкa кaфолaти aфзоиши caтxи тaвлид ë таст нaмyдaни caтxи фaвтpо нaмедиxaд. Иcтифодaи ин ycyл xaнгоми пешгyии шyмоpaи axолии ин ë он мишв^ тaлaб мекyнaд, ки тaxлили aмики тapкиб Ba омилхои демогpaфй вобacтa бa cиëcaти pyшди демогpaфй Ba тaшaккyли зaминaи мувоФики cиëcaти молиявй aмaлй кapдa шaвaд. Ин имкон медихдц, ки caтxи тaъcиpи чузъжти инфpacоxтоpи ичтимой бa pyшди yœypx^ демогpaфии минтaкa мyaйян кapдa шaвaд. Умyмaн, aмcилaи мaзкyp бapои мyaйян кapдaни кимaти меъëpии нишондиxaндaxои мишв^и apзëбишaвaндa имконпaзиp мебошaд. Вaле, ин кимaти меъëpй нaметaвонaд чaндон дaкик бошaд. Зеpо xap як мишв^ вижaгиxои xyдpо доpaд Ba метaвонaд дap ягон чузъи инфpacоxтоpи ичтимой вФзвлият доштв 6ошвд. Дap шapоити минтвкв^ои Ч,yмxypии Точикиcтон ycyли apзëбии тapaккиëти инфpacоxтоpи ичтимоиpо бо нaзapдошти xycycиятxои тв6иию pелефи чойгиpшaвй Ba омилхои демогpaфй хвнгоми мувйян кapдaни кимвти меъëpй иcтифодa бypдaн мумкин acт. Ч,aнбaxои методии ин ycyл дap дигap твхкикоти мо вот^ок кapдa шyдaacт [6].

Мутобики пешниходи А.Н. Геpacимов бapои apзëбии cифaти xaëra в^олии мишв^ Ba мax,aлx,ои он бояд cе caтx,и меъëpxои apзëбй иcтифодa гapдaнд [3]:

• нишондиxaндaи мвчмуии инъикоcкyнaндaи x^ara мвкомоти минтaкaвй;

• гypyxи нишондиxaндaxо, ки cоxaxои мyxтaлифи xaëти вхол^о иникоc менaмоянд;

• нишондиxaндaxои ибтидой, ки xaмкоpии инcонpо бо чвмъияту мухити зиcт Ba Faйpa иФодв менaмоянд Ba paвaнди Фвъолияти xaëтии бомyвaффaкияти инcон as он вобacтa мебошaд.

Мутобики пешниходи Шypо оид омузиши кyввaxои иcтеxcолкyнaндa (СОПС), ки хвнуз дap ИЧШС чун ниходи тaxкикотй тaъcиc ëфтa буд, бояд xaнгоми apзëбии иктидоpи ичтимоию иктиcодии митв^ Ba мaxaлxои он ycym интегpaлии apзëбй иcтифодa гapдaд, ки дap acоcи тaxлили 16 омили xоcи зеpини cоxaxо хдооб кapдa мешaвaд: carx^ pyшди cоxибкоpии xypд; caтxи умумии мaxcyлнокии мехдат; caмapaнокии низоми молиявй-бyчетии минтае; caix^ тapaккиëти бозоpи минтaкaвии иcтеъмолкyнaндaгон; тapaккиëти теxнологияи иттилоотию коммyникaтcионй; pyщци нaкдиëтивy коммyникaтcионй; инфpacоxтоpи бозоp; хвчми capмоягyзоpии минтае capмояи acоcй; caлдои нaтичaи молиявии як шaxcи мaшFyли меxнaт дap и^г^од^т; xиccaи коpxонaxои фоидaовap; хвчми умумии кapздоpии

кpедитоpии коpxонaxо; нaмояи (индекcи) дapомaди вокеии axолй xap capи axолй; xиcaи axолие, ки дapомaди онхо поëнтap aз мaблaFи хвади aкaлли зиcт мебошaд; caix^ бекоpй; caix^ фвъолнокии инновaтcионй; нaмояи caтxи pyщци инфpacоxтоpи ичтимой.

Нишондиxaндaxои мaзкyp дap чоp киcми зеpин гypyxбaндй мешaвaнд: paвaнди тaкpоpиcтеxcол дap мишв^, иктидоpи инновaтcионй-инфpacоxтоpии мишв^, иктидоpи capмоягyзоpй-молиявии мишв^, холвти cоxaи ичтимоии мишв^ [5, c.34]. Бapои xиcоби нишондиxaндaxои мyxтaлифи xоcи apзëбии вaзъи ичтимоию иктжодии минтaкa дap индекcxои интегpaлй фоpмyлaи биcëpченaкaи кимaти миëнapо иcтифодa мебаранд, ки чунин намуд дорад:

V — X

■ max min

" (1.2),

дap ин чо:

i - кимaти фоcилaи aлоxидa;

xmax, xmin - кимaти xaдди aкcap Ba xaдди aкaллй нишондиxaндa дap

давраи таддид;

п - миддори гуруддо.

Усули бисёрченакаи миёна имкон медидад, ки димати миёнаи якчанд додадо ба як водиди мачмуй дисоб карда шавад. Дар сурати диёспазир набудани димати мухталифи аломати бисёрченакаи миёна аз формулаи зерин истифода мекунанд:

(1.3),

дар ин чо 1 - радами водиди мачмуй; j - радами аломатхо:

] - бисёрченакаи миёна барои водиди ¡-юми мачмуавй: т - миддори аломатдо;

х, - димати аломатдои Xj барои водиди ¡-юм: X ■

] димати миёнаи аломати х,. ки барои хамаи вохидхои хисоб шудааст.

Дар шароити муосир усулдои мачмуии арзёбии вазъи ичтимоию идтисодии минтада мавчуд намебошанд. Зеро арзёбй бояд хусусияти мадсаднок дошта бошад ва нишондидандадои меъёрй аз объекту предмети таддидот низ вобаста мебошанд.

Дар шароити муосир Вазорати рушди идтисод ва савдои Чумдурии Точикистон ба монанди Вазорати рушди идтисоди Федератсия Русия ва як датор давлатдои пасошуравй усули мачмуии арзёбии рушди ичтимоию идтисодиро истифода менамояд. Усули мазкур, ки дар тачрибаи давлатдои пасошуравй мавриди амал дарор гирифтааст, бартаридои зерин дорад:

- мавчудияти мачмуи нишондидандадои назаррас, ки дар се гуруд муттадид шудаанд (истедсолй, захиравй-инфрасохторй ва ичтимой);

- индекси интегралй, ки бо усули раддабандии арзёбии "хол"-й дисоб карда мешавад ва дар раанди тадлил содаю дулай мебошад;

- имконияти таснифи минтададои кишвар ба гуруддо бо воситаи раддабандии одй мавчуд мебошад.

Дар мачмуъ чунин усули арзёбии самаранокии фаъолияти мадомоти ваколатдори давлатй, ки дар рушди ичтимоию идтисодии минтада инъикос меёбад, имкон дорад дар асоси нишондидандадои хос, ба монанди рушди мачмуии идтисодиёт, даромади адолй, солимии адолй, рушди маориф, сиёсати манзилй, хочагии комуналй-манзилй, фаъолияти дифзи дудуд, таъмини амнияти адолй дар минтада дисоб карда шавад.

Дар таддидоти И.Д. Тургел [13] рушди ичтимоию идтисодии минтада дар доираи арзёбии тараддиёти моддй баррасй мегардад. Ба адидаи у дар раванди арзёбии сатди тараддиёти моддй ё худ микроидлими ичтимой ва сифати мудити зист бояд нишондидандадои муайян истифода карда шаванд. Бо мадсади интихоби хусусиятдои мудоисавии шадрдои калон оид ба сатди ичтимоию идтисодии некуавдолии адолй дар минтада аз чониби И.Д. Тургел истифодаи чунин нишондидандадо пешнидод

мегapдaднд:

- xиccaи бекоpон дap шyмоpaи умумии axолии шaxp;

- мaоши миëнaмоxонaи номинaлй;

- тaъмин бyдaни axолй бa мaнзил;

- шyмоpaи чиноятхои бaкaйдгиpифтaшyдa (бa 1000 нaфap);

- шyмоpaи мycофиpони кaшонидaшyдa дap дaвоми cол;

- тaъмин бyдaни axолй бо дacтгоxи телефонии xонaгй;

- xaчми caвдои чaкaнa Ba xизмaтpacониxои пyлaкй бa xap як capи axолй дap мaxaл.

Хдмин тaвp, дap нaзapия Ba aмaлияи вaтaнию xоpичй дap paвaнди тaxкик ycyлxои

мyxтaлифи apзëбии xолaт Ba тapaккиëти ичтимоию иктиcодй дap минтaкa Ba, xaтто, мaxaлxои он (шaxpxо Ba нохияхо дap минтaкa) иcтифодa мегapдaнд, ки xycycиятxои гуногуни худудхои мaъмypиpо иникоc менaмоянд.

Тaxкики ycyлxои apзëбии pyшди ичтимоию иктиcодй Ba мyaйян нaмyдaни ycyли ниcбaтaн муноетби apзëбй, ки бa тaвpи мaчмyй метaвонaд тapaккиëтpо дap минтaкa иникоc нaмояд, мaкcaди acоcии мaколaи хоз^ бa xиcоб меpaвaд. Аз ин лихоз дap acоcи тaxкики ycyлxо Ba aмcилaxои apзëбии тapaккиëти ичтимоию иктжодии бappacишyдa ycyли apзëбии мyноcибpо пешниход нaмyдaн лозим acт, ки бо нaзapдошти xycycиятxои xоcи минтaкa коpкapд шyдa бошaд. Вaле пеш aз ин моpо зapyp aCT як кaтоp ycyлxои мaчмyие, ки pyшди ичтимоию иктиcодиpо дap минтaкa Ba мaxaлxои он тaъмин метамояд, мaвpиди бappacй кapоp дихем. Уcyлxои мaчмyии apзëбии тapaккиëти ичтимоию иктжодй фaъолнокии коpии мaкомоти вaколaтдоpи мaxaлpо инъикоc менaмоянд.

Аpзëбии мaчмyии тapaккиëти ичтимоию иктиcодии мaxaлxо имкон доpaд дap acоcи вокyниши paфтоpy вaзъи демогpaфии axолй, ки мaвpиди хишб Ba мyщоxидa кapоp доpaд Ba xaitf тaъcиpи paвaндxои объективии ичтимоию иктиcодй (мacaлaн, вокyниш бa шapоити меxнaт) Ba xa^^ apзишxои cyбъективй (шaxcй Ba ë коpпоpaтивй), ки метaвонaнд бa paвaндxои мyxтaлифи ичтимой ^acaran мyaйян нaмyдaни caтx,и тaвaллyд) тaъcиppacонaнд, мyaйян кapдa шaвaд.

Tax^Hm тaноcyби бaйни зудии вокyниши мaнфию мycбaти axолй (тaноcyби бaйни шyмоpaи aз коp озодшyдaгон Ba бa коp тaъиншyдaгон, тaноcyби бaйни бa мyxочиpaт paфтaгон Ba aa мyxочиpaт омaдaгон дap доиpaи минтaкaxо, инчунин бaйни caтx,и тaвaллyд Ba фaвт Ba Faйpa) имкон медиxaд, ки шapоити xaëтpо бa тaвpи объект^й дap минтaкaxои мyxтaлиф мyкоиca нaмоем [9].

Бояд кaйд нaмyд, ки кулли ycyлxо Ba paвишxои apзëбй бapтapй Ba ноpacоиxои xоcи xyдpо доpaнд. Албaттa, дap бaъзе ycyлy paвишxо мyкоиcaпaзиpии низоми худудию мaъмypй, тaфpикaи худудии нapx, гуногунии шapоити беpyнaи фaъолият Ba Faйpapо бa мaдди эътибоp нaмегиpaнд. Гyзaштa ин бa нaзap нaгиpифтaни тaъcиpи тaчpибa Ba мaлaкaи идоpaкyнии мaкомоти вaколaтдоppо ноpacоии нaзappacи кулли ycлyб Ba ycyлxои мaвчyдaи apзëбй хишб кapдaн мумкин acт. Албaттa, xaнгоми paдaбaндй дap мaчмyи нишондиxaндaxои ичтимоию иктжодии минтaкa ифодa ëфтaни apзëбии paвaнди идоpaкyнй, эхтимол дyp неcт, зеpо он дap ин нишондиxaндaxо xaтмaн иникоc меëбaд, вaле нaтичaxои вокеии тaъcиpи идоpaкyнй бa ин paвaнд дap ycyлxои тaxлилй бappacй нaшyдaaнд.

Бa aкидaи олимон О.В. Голоcов, О.В. Лaптев [4, c.295] Ba дигapон тaшaккyли меъëpxои apзëбии тapaкиëти низоми ичтимоию иктжодй бо нaзapдошти caмapaбaxшии тaъcиpи идоpaкyнй имконияти иcтифодaи ду paвиши зеpини методологии xaлли вaзифaxои интиxобpо пешбинй мекyнaд: микдоpй Ba шифохй. Албaттa, тaxлили шифохии мacъaлa метaвонaд дap acоcи пypcишxои ичтимоии axолй cypa! гиpaд, ки бa

муайян кардани сатди даноатмандии адолй аз шароити кунунй имкон медидад. Вале тавре маълум аст, ин усул на дамеша маълумоти аниду садед медидад ва дар мавриди дадид ва босалодият истифода намудан натичадои он мумкин аст, мутобидат накунад. Аз ин лидоз, мадомоти ваколатдор, аксари пажудишгарону мутахассисон усули миддории арзёбии рушди ичтимоию идтисодиро, ки бо меъёрдои муайян ва нишондидандадо асос ёфтааст самаранок ва дадидтар медисобанд.

Храмин тавр, дар асоси гуфтадои боло ба таркиби меъёрдои муайянкунандаи сатди тараддиёти ичтимоию идтисодии минтада метавон се гуруди калони нишондидандадое, ки шумораи назарраси нишондидандаи содадоро муттадид мекунанд, дохил намуд.

Гуруди аввал - меъёрдои ичтимой аз чуниндо иборат аст: сифати даёти адолии минтада (аз он чумла дарозумрй, даромад, дарачаи нобаробарии ичтимой дар минтада, шугл ва бекорй, саломатии адолй, давомнокии даёти фаъоли адолй, солимии кудакон, маъюбии меднатй ва даётй ва гайра); сатди тараддиёти инфрасохтори ичтимой дар минтада; афзоиши дачм ва сифати дизматрасонидои ичтимой дар минтада ва мадалдои он; рушди инфрасохтори надлиётй дар минтада ва шадрдои он; рушди инфрасохтори иттилоотй-коммуникатсионй; сатди ошкор будани мадомоти давлатй дар минтада; сатди рушди трансфертдои ичтимой ва гайра.

Гуруди дуюм - меъёрдои идтисодй аз сатди рушди инноватсионии минтада ва мадалдои он (шумораи олимон ва мудандисони ба таддидот ва ихтироот машгулбуда дар минтада, шумораи шадодатномаю патентдо ва дигар объектдои тасдидкунандаи арзишидои зеднй ва гайра); сатди рушди идтидори инсонй дар минтада (маълумот ва имконияти худинкишофёбй); идтидори андоз ва имконияти афзоиши он дар минтада ва мадалдо; сатди истедсолоти саноатй ва дарачаи азнавсозии фонддои истедсолии фаъол ва гайрифаъол; бунёди чойдои нави корй (бо ифодаи мутлад ва нисбй); сатди иттилоотии идтисодиёти минтада; сатди тачдиди раванддо дар идтисодиёти минтада; сатди бахши пиндонии идтисодиёт дар минтада ва гайра иборат аст.

Гуруди сеюм - меъёрдои экологй: аз чорй намудани технологиядои дифзкунандаи захирадои табий дар минтада; сатди ифлосшавии мудити зист; сатди донуншиканидои экологй ва зарари расонидашуда ба мудити зист дар минтада; истифодаи одилонаи захирадои табий ва кордои анчомдодашуда дар самти захирадои бардароршаванда; арзёбии чорадои андешидаи мадомоти докимияти мадаллй чидати бедтар намудани мудити экологй ва гайра.

Баррасии се гуруд меъёрдои арзёбй нишон медидад, ки таъсири чорадои идоракунии мадомоти ваколатдор ба тарадиёти ичтимой-идтисодии минтада ба мадди назар гирифта шудааст. Аз ин лидоз, дар раванди идоракунии тараддиёти ичтимоию идтисодии минтада ва мадалдои он ба эътибор гирифтани нишондидандадои мазкур мудим мебошад.

Бо назардошти таддиди усулдои арзёбии тараддиёти ичтимоию идтисодй ва вижагидои хоси дудуддои маъмурии кишвар механизми муносиби арзёбии тараддиёти ичтимоию идтисодии минтада дар шароити минтададои Чумдурии Точикистон пешнидод мегардад (расми 1.1).

Расми 1.1 - Механизми арзёбии тараккиёти ичтимоию иктисодй дар минтака^о

Дap меxaнизми мaзкyp apзëбии мaчмyии тapaккиëти cоxaxои иктиcодиëт Ba cоxaxои ичтимошт бa мaдди нaзap гиpифтa шyдaacт, ки тapики ycyлxои мyxтaлифи тaxлил aмaлй кapдa мешaвaд. Бapтapии меxaнизми пешниxодшaвaндa дap он acт, ки нишондиxaндaxои кaлидии apзëбии cоxaxои иктжодй, aз кaбили тaмоюл Ba cоxтоpи МММ дap минтaкaxои кишвap, иcтифодaи caмapaноки фондхои acоcии иcтеxcолию зaxиpaxои меxнaтй дap минтaкa Ba модел^онии онх,о тaxлилy apзëбй мешaвaнд. Бa мaдди нaзap гиpифтaни ин нишондиxaндaxо нигохи тaтбики xaдaфи caноaтикyнонии боcypъaти иктиcодиëт дap кишвap низ axaмиятнок мебошaд. Инчунин, дap меxaнизми

пешнидодшаванда арзёбии таъминнокии содаи илми минтада ба захирадои меднатию молиявй ва тадлили натичабахшии тарадиёти содаи илм дар минтада, дамзамон мудоисаи сатди рушди идтидори илмй дар минтададо мавриди баррасй дарор мегиранд, ки инъикосгари рушди содаи даётан мудимми ичтимоию идтисодй мадсуб меёбанд.

Дар механизми мазкур арзёбии алокамандии байни андозаи сатди рушди инфрасохтори иттилоотию коммуникатсионии минтада ва натичабахшии он, инчунин хусусиятдои мидёсии ба дам алодамандии низоми ичтимоию идтисодй ва рушди инфрасохтори иттилоотию коммуникатсионии минтада ба назар гирифта шудаанд ки мавдеи калидиро дар тарадиёти сода инъикос мекунанд.

Хамин тавр, таддидти анчомдодашуда дар самти равишдои методии арзёбии тарадиёти ичтимоию идтисодии минтада муайян намуд, ки дар раванди тадлилу арзёбй бояд нишондидандадои калидии ифодакунандаи рушди содадои ичтимоию идтисодй бо назардошти дадафдои стратегии тараддиёти кишвар ва минтададо ба эътибор гирифта шаванд.

Дар шароити муосири минтададои кишвар дангоми тадияи барномадои давлатии тараддиёти содадои ичтимоию идтисодии минтада, инчунин тадияю татбиди меъёрдои арзёбии рушди содадо истифодаи механизми хосаи арзёбии тарадиёти минтададо, ки хусусиятдои хоси идтисодиёти минтадавй ба эътибор мегирад, зарур мебошад.

Пайнавишт:

1. Стратегияи рушди ицтимоию ицтисодии Цум^урии Тоцикистон барои давраи то соли 2030.

2. Бободжонов Д.Р. Бюджетно-налоговое регулирование развития региона // Х.Х. Исматов, Д.Р. Бободжонов // Финансово-экономический вестник ТГФЭУ. - 2021. -№3 (27). - С.И4-124. (авторских 0,5 пл.) SSN 2663-0389.

3. Герасимов А.Н. Стратегический мониторинг социально-экономического развития муниципальных образований: автореф. дис. ... канд. экон. наук. - Москва, 2006. -24 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Голосов О.В. Регион: модельное отображение / О.В. Голосов, О.В. Лаптев / Экономика. - Москва, 2007. - С. 294-303.

5. Гришина И.В. Социально-экономическое положение российских регионов: методические подходы и результаты комплексной оценки / И.В. Гришина, А.О. Полынев // Современные производительные силы. - 2012. - №0. - С. 34-48.

6. Исматов Х.Х.. Цанбауои назариявию методии инфрасохтори ицтимоии минтаца // Х.Х.. Исматов, Д.У. Охунова // Ахбори Донишгоуи давлатии ууцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон. силсилаи илмуои цомеашиносй. 2022. № 1 (90). с. 30-40

7. Каримов Р.А. Баъзе муаммоуои маъмурикунонии гумрукй дар замони муосир / Р.А. Каримов / Рушди фануои табиатшиносй, дациц ва риёзй дар низоми ташаккулёбии ицтисодиёти рацамй: Маводи конференсияи анъанавии илмй-амалии донишгоуй (ш. Хуцанд, 22-25 апрели соли 2020). - Хуцанд: Дабир, 2020. - С. 17-20. ISBN 97899975-58-25-1, УДК 50, ББК20+22.1

8. Консепсияи идоракунии рушди мауал дар Цум^урии Тоцикистон барои давраи то соли 2030. аз "11" июли соли 2015, № 522

9. Мартынов А.С. Россия как система: комплексный аналитический Web-атлас /А.С. Мартынов, В.В. Артюхов, В.Г. Виноградов / Экономика региона. - 1997. - № 2/2005. // http://www.sci. aha. ru/RUS/waca. htm.

10. Маъмуров А.М. Масъалщои баланд бардоштани маърифати андозй дар рушди маъмурикунонии андоз /А.М.Маъмуров// Паёми Донишго^и давлатии тицорати Тоцикистон. - 2021. - № 1 (35). - С. 175-184.

11. Рахимова Н.Ш. Вопросы налогового регулирования инвестиционных процессов в Республике Таджикистан // Х.Х. Исматов, Н.Ш. Рахимова, А.Ш. Амонова // Социальные и экономические системы. - 2022. - № 4 (28). - С. 194-217.

12. Темиров К.О. Агропродовольственная политика Республики Таджикистан как системный фактор социально-экономической политики государства: проблемы и перспективы // К.О. Темиров. Вестник ТНУ. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2018. - №5. - С. 155-158.

13. Тургель И.Д. Конкурентный статус города: содержание, проблемы и методы оценки // Информационно-аналитический вестник Академии государственной службы "Чиновникъ".

- Вып. №202 (18).

14. Фаттахов Р.В. Оценка развития социальной инфраструктуры регионов России и ее влияние на демографические процессы / Р.В. Фаттахов, М.М. Низамутдинов, В.В. Орешников // Экономика социальной сферы. - Уфа: Институт социально-экономических исследований УФИЦРАН: "Финансы: теория и практика". - Т.24.

- 2020. - №2. - С.104-118.

15. Хусайнов М.С. Некоторые вопросы формирования страхового рынка в Республике Таджикистан // М.С. Хусайнов // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2019. -№ 5-2. - С. 69-74.

16. Яцубзода М.С. Паст кардани меъёруои андоз щмчун воситаи щвасмандгардонии фаъолияти сармоягузорй /М.С. Якубзода// Ахбори Донишгоуи технологии Тоцикистон. 2020. - № 3 (42). - С. 156.

Reference Literature:

1. The Strategy of Social-Economic Development of TR for the Period up to 2030

2. Bobojonov D.R. Budget-Taxation Regulation of Regional Development \1 H.H. Hikmatov , D.R. Bobojonov\ \ Financial-Economic Bulletin of the Tajik State Financial-Economical University (TSFEU) -2021 , №3 (27) - pp . 114-124 (author's 0.5 printed sheet ) SSN 2663- 0389

3. Gerasimov A.N . Strategic Monitoring of Social-Economic Development Connecting Municipal Formations . Synopsis of candidate dissertation in econimics. - Moscow. 2006. - 24 pp.

4. Golosov O.N Region: Model Representation \ \O.N Golosov , O.V.Laptev \\ Economics -Moscow .2007 .-pp 294-303

5. Grishina I. V. Social - Economic Plight of Russian Regions : methodical approaches and Results of Complex assessment \\ I.V Grishina , A. O. Polynev \ \ Modern Productive Forces .2012, - pp. 34-48.

6. Ismatov N.N Theoretical and Methodical Aspects of Social Infrastructure of the Region \ \ N.N.Ismatov, D.I. Ohunova. Bulletin of TSULBP. Series of Social Sciences. - 2022. - N1 (90)-pp. 30-40.

7. Karimov R.A. Some Problems of Custom's administering in the Present Period \ \ R.A. Kazimov \ \ Development of Natural, Exact and Mathematical Sciences in the System of Digital Economy Formation. - materials of the traditional scientifico-practical University conference (Khujand, April 20-25, 2020) - Khujand : Preceptor, 2020 -pp.17-20.

8. Conception of Management with Territorial Development in Tajikistan Republic for the Period up to 2030from July 11,2015, No 522

9. Martynov A.S. Russia as a System: Complex Analytical Web-Atlas \1 A.SMartynov , V.V. Artyukhov , V.Y Vinogradov || Economy of a Region 1997 , no 2/2005\\ http: www.sci.aha. ru/RUS/waca.htm.

10. Mamurov A.M. The Issues of Taxation Enlightenment Elevation in Tax Administering Development \ \ A.M. Mamurov \ \ Bullettion of the Tajik State University of Commerce 2021 No 1 (35) -pp.175 -184

11. Rahimova N.Sh. The Issues of Tax Regulation of Investitive Process in Tajikistan Republic \\ H.H. Ismatov , Rahimova N.Sh , Cimonova A.Sh \\ Social and Economic Systems. 2022, №4 (28) - pp.194-217

12. Temirov K.O. Agro-Food Stuffs Policy of Tajikistan Republic as a Systemic Factor of Social-Economic Policy of the State : Problems amd Prospects \\ K.O Temirov . Bulletin of the Tajik National University( TNU). Series of Social-Economic and Social Sciences 2018 №5- pp. 155-158

13. Turgel. I.D. Competitive Status of a City: Contents, Problems and Methods of Assessment \ \ Information-analytical Bulletin of the Statal Service Academy { Functionary} Issues №02'02(18)

14. Fattahov R.V. Assessment of Social Infrastructure Development in the Regions of Russian and its influence over Demographic Process\\R.V Fattahov , M.M. Miramutdinov , V.V. Oreshnikov \ \ Economy of Social Sphere - Ufa : The Institute of Social- Economic Studies under Ufa Finances Studies Centre (UFSC) under RAS ( Russian Academy of Sciences) : ((Finances : Theory and Practice )) V.242020, №2 -pp.104-118

15. Husaynov. M.S. Some Issues Concerning Insurance Market Formation in Tajikistan Republic \ \ M.S Husaynov \ \ Bulletin of the Tajik National University . Series of SocioEconomic and Social Sciences . 2019 , № 5-2 - pp. 69-74

16. Yakubzoda M.S Reduction of Tax Norms as a Means of Stimulation for Investitive Activity\ \ M.S Yakubzoda . Bulletin of the Tajik University of Technologies. 2020, №3 (42) - pp.156 -176

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.