CC BY
5ФИЛОСОФИЯ
РОЧ,ЕЪ БА ОМУЗИШИ МА^УЛАХОИ КУЛЛ, МАХСУС ВА МУЧАРРАД ВОБАСТА БА СОХТИ ТАСВИРИ ОЛАМ
СУБХОНЗОДА САЛОХИДДИН ИКРОМ н.и.ф., мудири кафедраи фалсафаи ДДБ ба номи Носири Хусрав
асоси бунёдии дарёфти дониш дар бораи хастй тафсир карда шавад ва ин мацула^ои муайянро такозо мекунад. Муайян карда мешавад, ки сарчашма^ои таърихии баррасии категоря^ои фалсафй аллакайдар замонихеле кадимшуруъ шуда, дар фалсафаимуосир низ низ инмацулахо барои омузиши тасвири олам истифода мешаванд.
Калидвожщо: мацула, олам, кулл, махсус, муцаррад, хастй._
Дар мархилаи хозираи тараккии чамъияти инсонй проблемаи рушди дониши илмй-техникй хеле актуалист. Чунин рушд бо бартарияти на танхо як шакли шуури чамъиятй ба мисли илм, балки омилхои мифологй, динй ва идеологй низ алокаманд аст. Дар робита ба ин, масъалахои чудо кардани рушди донишхои илмй, ва на танхо илмй, балки дигар намудхои дониш, ба миён меояд. Инчунин, вазифаи махсуси таъхирнопазир муайян кардани чунин сохторхо ва механизмахо дар фархангхои гуногуни насли инсонист, ки тавассути онхо рушди донишхо на ба таври тасодуфй, балки хамчун ззарурат сурат мегирад. Таъкид кардан зарур аст, ки аз худ намудани донишхои аслй танхо бо воситахо ва принсипхои илмй махдуд намешавад. Мо тасмим гирифтем, ки мавзуи ояндаи тахкикоти худро ба муайян кардани сохтори тасвири олам равона намоем. Кушиш намоем, ки мохияти он то чй андоза барои баланд бардоштани дониши илмй асос мешавад, муайян намоем. Муайян кардани асосхои консептуалй ва мантикии рушди дониши аслй вазифаи таъхирнопазири замони мо мебошад.
Тасвири хастй аллакай дар таълимотхои фалсафии кадим шуруъ шуда, шинохти хастй бидуни коркарди усулхо ва колабхои фикрй, яъне мафхумхои кулии универсали яъне категорияхо гайри имкон мебошад. Категорияхо мафхумхои асосии илмианд, ки дорои дарачаи баланди абстраксия мебошанд. Х,ар як илме мафхумхои макулавии худро дорад. Дар мавриди таърифи категорияхо бояд гуфт, ки хар он чй инсон оид ба мухити атрофи худ ва худ медонад дар шакли мафхумхои куллй, яъне категорияхо медонад. Категорияхо мафхумхои як андоза куллй ва бунёдии хар илм ва фалсафа мебошанд. Аммо на хама мафхумхо категория шуда метавонанд. [7.122].
Барои баррасии масоили тахкики сохти тасвири олам зарур аст, ки ахамияти омузиши он аз нуктаи назари макулахои кулл, махсус ва мучаррад муайян карда шавад. Мо категорияи мучаррад номидем, дар бисёр китобхои дарсй хамчун фард кабул шудааст, ки ба фикри мо мутобик ба амсоли русии он «единичное» фард чандон мутобик намекунад. Ин холо кадамхои аввали омузиши мост ва айни хол дар чунин акидаем, ки мохиятьи ин категорияро калимаи «мучаррад» хубтар инъикос мекунад. Крбили кайд намудан, ки дар китоби дасрсии «Асосхои фалсафа»- устоди зиндаёд, профессор Еаффорова М.К. ин мафхум хамчун калимаи «фард» баррасй мешавад. «Фард чиз, ашё, ходиса, раванд ва во;еахои алохддаест, ки аз хамдигар аз руи хосиятхри замонй, маконй, ва f. аз чизу ашё ва падидахри дигар, аз чумла х,амшабох,ат, фар; мекунад»[6.107]. Мо масъалаи номи ин категория дар маколаи ояндаи худ дар робита бо дигар пешниходхои олимони точик мавриди барраскарор хохем дод. Дар ин макола мо кушиш ба харч медихем, ки сарчашмахои таърихии назариявии ин категорияро баррасй намоем.
Таваччухи файласуфон, мухаккикони самтхои гуногуни илм, олимонро доимо мавзуи тасвири олам, тасвири олам чй гуна бояд бошад, чиро бояд тачассум намояд, вазифахои асосии он ба худ чалб менамояд. Ососхои онтологй ва гносеологии тасвири
оламро на танхо илмхои махсус, балки тамоюлхои рушди он хамчун як вохиди ягона муайян менамоянд. Вобаста аз он, ки проблемахо ва масъалахои актуалй, тахлили дакикро талаб мекунанд, омухтани категорияхо ва мафхумхои фалсафаи муосир тачдиди назар мехоханд. Муайян намудани роххои мушаххаси омузиши макулахо ва мафхумхои фалсафаи муосир дар хамохангй, барои боз хам амик намудани вазифа ва мохияти онтология ва гносеология хдмчун асоси рушди илми муосир хизмат мекунад ва мавзуъхои баррасии фалсафаи илм ва методолгияи онро муайян менамояд. Илова бар ин, муайян намудани сохти тасвири олам дар баъзе мавридхо имкон медихад, ки дар навбати худ як катор масъалахои марбут ба мушкилоти сирф чахонбинй хам фалсафа ва хам илмро мушаххас созад, накши аслй ва ахамияти категорияхои фалсафй дар ташаккули чахонбинии илмиро муайян созад.
Акасрияти мухаккикон ба мушкилоти робитаи байни категорияхои умумй, махсус ва мучаррад, инчунин дарачаи таъсири онхо ба сохти тасвири олам тавччух кардаанд. Аллакай тасвири категоряи хастй аз нуктаи назари кулл, махсус ва мачаррад дар давраи фалсафаи антика ногузир ба нуктаи назари муайяни олам, ба мафхумхои муайяне дар бораи он ки чй гуна бояд шинохта шавад, чй гуна ба тартиб дароварда шудааст ва худ чй хаст баррасй мешуд. Чунин баррасиро намояндагони мактаби Милет (Фалес, Анаксимандр, Анаксименес), мутафаккирони мактаби Пифагор (Аристоксен, Архитаи Тарентум, Пифагор, Филолай), намояндагони мактаби Элей (Парменид, Зенон) ба таври худ ба миён гузоштаанд ва хал кардаанд. Демокрит, ки тасвири оламро бар асоси атомхо пешниход намудааст, то имруз мохияти худро гум накардааст.
Дар ин масъала Сукрот, Афлотун ва Арасту сах,ми мухим гузоштанд. Арасту нуктаи назари файласуфони ;адимро чамъбаст намуда, тад;и;оти аслии мутафаккирони онва;тро оид ба масъалаи муносибати байни кулл ва чузъро чамъбаст намуда, на;ш ва вазифахои охиринро дар сохтори шинохти чахон муайян кардааст. Дар асрхои миёна, дар давраи Эх,ё ва дар замони муосир, мушкилоти универсалй, алалхусус, мучаррад дар системахои онхо аз чониби П.Абелард, Фомаи Аквинй, Ч,.Беркли, Ф.Бэкон, Алберт Магнус, Вилхелм, Г.Гегел, Т.Гоббс, Р.Декарт, И.Кант, Ансельми Кентербери, Г.Лейбнитс, Ч,.Локк, Николай Кузанский, В.Окхам, Росселин, Б.Спиноза, Л.Фейербах, И. Фихте, Ф.Шеллинг, И.И. Эригена, Д.Юм баррасй карда шуданд.
Асосгузорони фалсафаи материализми диалектикй низ дар халли мушкилоти кулл, махсус ва мучаррад сах,ми назарраси худро гузоштанд. Бисёре аз мутафаккирони рус, ки ба тахлили категориявии кулл, махсус ва мучаррад машгул буданд, инчунин на;ш ва ахамияти методологии онро барои сохтани манзараи умумии чахон муайян карданд. Муха;;и;он ба монанди А.Т.Артюх, Н.К.Вахтомин, Д.П.Горский, Б.М.Кедров, М.К.Мамардашвили, Л.К.Науменко, Ю.В.Осипов, Э.Ф.Солопов Н.И.Шишлянников дар тахлили дискурсии категорияхои кулл, махсус ва мучаррад ва муносибати онхоро бо дигар категорияхои диалектика муайян карданд. Як ;атор мутафаккирони намоёни рус масъалахои муайян кардани на;ши категорияхои кулл, махсус ва мучаррадро дар манти;и диалектикй ва материализми диалектикй тахия кардаанд. Ба онхо Ч,.М.Абдилдин, Марочник В., А.С.Арсениев, Г.С.Батищев, В.С.Библер, В.А.Вазулин, А.А.Зиновьев, Э.В.Иленков, П.В.Копнин, М.М.Розентал ва дигарон дохил мешаванд. А.И.Ракитов, В.М.Розин, В.С.Степин, Ю.Б.Татаринов, А.Н.Чумаков, С.Б.Шухардин, ва дигарон робитаи фалсафа ва илмро омухта, дар асоси макулахои кулл, махсус ва мучаррад тасвири оламро тахрезй намудаанд
Мутафаакирони точик низ ба монанди Форобй, Ибни Сино, Розй, Еаззолй, Носири Хисрав кушиш намудаанд хастиро дар чахорчубаи илми замони худ тасвир намоянд.
Олимони муосири точик БаховаддиновА.М., Болтаев М., Осимй М., Еаффорова М., Шарипов И.Ш., Диноршоев М., А.Турсун, Олимов К., Музаффарй М., Абдуллозода Ш. ва дигарон масъалахои ягонагй ё мучаррад, генезис ва сохторбандии дониш дар тасвири муосири чахонро мавриди тахкик карор додаанд.
Дар асоси хондани курси асосии фалсафа, инчунин дар тахияи курси «Огнтология ва назарияи маърифат» ва курсхои махсус барои шавкмандкунии донишчуён барои дарки хастй баррасии категорияхои фалсафй, таърихи омузиши онхо хеле зару аст. Бо назардошти ташаккули котегорияхои кулл, махсус ва мучаррад дар давраи кадим, тадкикот бояд мантики махсуси ташаккули ин котигорияхоро таъкид карда, дарачаи татбики онро дар давраи муайяни таърихй пайгирй кунад. Боварии юнониёни кадим ва мавчудияти чизи аслй, ибтидо, як асоси пайдоиши тамоми падидахои гуногуни вокеият мебошад, онхоро водор мекунад, ки ибтидо, принсипи бунёдиро чустучу кунанд. Фикри мактаби фалсафии Милет ба ин самт равон аст. Дар посух ба ин, Пифагориён дуруст бахс мекунанд, ки ибтидо наметавонад ба ин ё он мушаххасоти хассос кам карда шавад, он бояд дар акал вучуд дошта бошад ё дурусташ гузариш, муайяне аз мучаррад вучуд дошта бошад мохияти чузъ як навъ нест ва мачмуъ ягонагии ин гуногунрангй мебошад. Ин гузариш ба тайр аз истилоххои микдорй амалй мешавад. Бо вучуди ин, Элеатхо аллакай пай бурданд, ки муносибатхои микдорй дар худи худи онхо ва хам намояндагони онхо -ракамхо аз гугногунии хассос ва принсипхои бунёдй на аз руи микдор, балки аз сабаби идеалият боло мераванд. Бинобар ин охирин бояд вокеан универсалиро ифода кунад, ки дар шуури мо инъикос ёфтааст ва мавчудоти вокеан вучуддошта мебошад. Он комилан ва ягона, вокеан универсалй аст, дар мукоиса бо универсалие, ки дар шуури мо муаррифй шудааст.
Тахия ин тезиси Сократ яке аз аввалинхо шуда, макоми консептуалии мушкилоти умумиинсонро эълон кард. Бо истифода аз намунаи фазилати ахлокй ва аъмоли ахлокй, Сукрот ба зарурати дидани мучаррад аз чониби хама умумият аз чониби консепсия ишора мекунад. Шогирди у Афлотун ин акидаро боз хам бештар инкишоф медихад. Афлотун дар асархояш ба таври куллй ишора мекунад, ки мучаррад танхо як мавод барои субъекти шинохти умумибашарист. Хддафи ягонагй хамин аст. Танхо як шакли миёнаравй байни субъекти дониш ва универсалй мебошад. Гузашта аз ин, дар асоси таълимоти акидахои худ, Афлотун макоми хакикии онтологиро барои худ умумй тасдик мекунад. Аммо дар айни замон, шогири Афлотун Арасту як катор мушкилоти бунёдиро дар мавриди гузариши кулл ба мучаррад ба вучуд меорад. Чй тавр кулл истифода мешавад ва мучаррад чи гуна умумй мешавад? Аз як Арасту нишон мкедихад, ки кулл набояд худ ба худ, балки тавассути мучаррад вучуд дошта бошад. Аз тарафи дигар, вай имконнопазирии бунёдии аз мучаррадд гирифтани куллро нишон медихад. Масъалаи мавчудияти онтологии универсалиро ба хадди нихой расонида, Арасту онро пурра хал карда наметавонист. Дар афкори фалсафии асрхои миёна мушкилоти универсалй аксар вакт аллакай хамчун як масъала бахс дар бораи табиати кулл вучуд дорад. Ч,оиз ба таъкид, ки Ибни Сино мав;еи Арастуро дар бораи дах, макулаи х,астй, ки дар асари у «Макулот» баён шудааст, мепазирад ва дар осори зикршудааш пайгирона чонибдорй менамояд. Вале Арасту дар «Тахдилшиносии дуюм»-и худ, танхо аз хашт макула (макулахои вазъ ва милк зери дигар макулахо радабандй шудаанд), дар «Метафизика» гох аз хафт ва гох аз чахор макула сухан мегуяд.[4.139]
Пас аз тахкик, чамъбаст ва чамъбастии ин бахс, мо кайд мекунем, ки нуктаи назари асосй изхорот дар бораи хукмронии таксимнашавандаи универсалй (реализм), изхорот дар бораи хукмронии мучаррад (номинализм), тамоюли чустучуи «тиллой» мебошанд.
Дар давраи Эхё проблемаи муносибати байни кулл ва мучаррад бо як мавзуи бахси нав ба миён меояд. Онро хамчун проблемаи ягонагии чахон, хамчун проблемаи мохияти онтологии худо ва хатто он андозае хамчун проблемаи арзиши ботинии инсон маънидод кардан мумкин аст. Чунин намояндагони барчастаи ин давра, ба мисли Н. Кузанский ва Д. Бруно, дар мачмуъ рохи методологиро ифшо мекунанд, ки тавассути он мушкилоти умумиинсонй ва мучаррад метавонад баъдан хал карда шавад. Ин гуна рохро пантеизм меноманд.
Аммо дар замони муосир таълимотхо низ инкишоф ёфта, анъанаи панеистии Н. Кузанский ва Д. Бруноро идома медихад. Яке аз мутафаккирони барчаста, ки тояхоии
патеизмро инкишоф дода, ба универсалият нисбат ба мучаррад афзалият медихад, Б. Спиноза буд. Универсал ва фахмиши Спиноза мохият дар мачмуи сохтории онхо мебошад. Универсал бо зухури хамон сифатхои модда муайян карда мешавад ва мучаррад бо усулхои нихоии он муайян карда мешавад. Яъне мучаррад ба мавчудияти универсалй, мохият, такя мекунад. Дар фалсафаи классикии Олмон, масъалаи кулл, махсус ва мучаррад хам И. Кант ва хам Г. В. Ф. Гегел ва Л. Фейербах ва бисёр мутафаккирони дигарро ба ташвиш овардааст. И. Кант бори аввал зарурати омузиши универсалй ва мучаррадро махз хамчун котегорияхо фахмид. Барои у кулл, махсус ва мучаррад ба муаррифй кардани он шаклхои махсус заруранд, ки бар асоси онхо назарияи асосии дониш бояд сохта шавад. Кант аввалин шахсест, ки хусусияти хукмхои умумиро (яъне хама чизеро, ки то имруз мушохода намудааст) аз хусусиятхои куллй (яъне хама чизро, ки дар оянда мушохида мешавад, новобаста аз хама тачрибаи минбаъда) фарк мекард. Тавассути таълимоти синтезии Кант, фахмиши категорияи кулл хамчун як навъ мучаррад дар гуногунй, хамчун рохи омезиши намояндагихои гуногун ба вучуд меояд, ки боиси муттахидшавии онхо ба зарурати ворид шудан холис мегардад.
Мо дар ин макола кушиш намудем, ки мухтасар афкори мутафаккирони гузаштаи гарбро дар бораи кулл, махсус ва мучаррад баррасй намоем.
Дамин тарик тасвири олам хамчун асоси бунёдии дарёфти дониш дар бораи хастй тафсир карда шавад, хатман мафхуму категорияхои муайянро такозо мекунад. Сарчашмахои таърихии баррасии категоряхои фалсафй аллакай дар замони хеле кадим шуруъ шудааст.
РУЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. Введение в философию в двух частях. М. Политиздат, 1989.
2. Гегел Г.В.Ф. Лекции по исгории философии. Т.1-3, Спб. 1902.
3. Гартман Н. К основоположению онтологии / пер. с нем. Ю. В. Медведевой. СПб.: Наука, 2003. 640 с.
4. Диноршоев М. Матолиби фалсафи Ибни Сино. Душанбе, "Дониш-2011.
5. Кант И. Критика чистого разума // Кант И. Соч.: в 6-ти т. М.: Мысль, 1964. Т. 3. 799с.
6. Раффорова М. Асосхои фалсафа. Душанбе, 2012.184 с.
7. Шерзод Абдуллозода. Мукаддимаи фалсафа. Душанбе, 2004.(261 с.)
