CC BY
42
5.9 (10 01 00) ФИЛОЛОГИЯ 5.9 ФИЛОЛОГИЯ 5.9 PHILOLOGY
5.9.2 (10 01 03) ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ МИРА (ТАДЖИКСКО- ПЕРСИДСКАЯ
ЛИТЕРАТУРА)
5.9.2 LITERATURE OF THE PEOPLES OF THE WORLD (TAJIK-PERSIAN
LITERATURE)
5.9.2 АДАБИЁТИ ХАЛВДОИ ЧАХРН (АДАБИЁТИ ФОРСУ ТО^ИК) УДК: 821.0
DOI 10.24412/2413-2004-2023-1-47-55
РАВАНДИЭЦОДДАР Мурувватиён Цамила Цамол, д.и. филол., сарходими РОМАНИ СОТИМ илмии Пажууишгоуи забон ва адабиёти ба номи УЛУГЗОДА Рудакии Академияи миллии илмуои «ФИРДАВСЙ» Тоцикистон,(Душанбе, Тоцикистон)
ПРОЦЕСС Мурувватиён Джамила Джамол, д-р филол. наук, ТВОРЧЕСТВА В главный научный сотрудник отдела современной РОМАНЕ «ШАХНАМЕ» литературы Института языка и литературы им. СОТИМА УЛУГ-ЗАДЕ Рудаки Национальной академии наук Таджикистана
(Душанбе, Таджикистан)
THE PROCESS OF Muruvvatiyon Jamila Jamol, Dr. of Philology, leading CREATIVITY IN THE researcher of the department of modern literature under the NOVEL ENTITLED AS institute of language and literature named after Rudaki "SHOH-NAME" BY SOTIM under the auspices of the Academy of Sciences of the
ULUGHZODA National Academy ofSciences of Tajikistan, ( Dushanbe, Tajikistan) E-MAIL: [email protected]
Сабабуои ба романи филологи мансуб донистани романи "Фирдавсй"-и Сотим Улугзода ба риштаи тащил кашида шудааст. Тавсифи мухтасари меъёруои романи филологи пешнщод гардидааст. Ацидае зикр шудааст, ки романи "Фирдавси"-ро тибци меъёруои зерин романи филологи номидан мумкин аст: дар он сухан дар бораи раванди таълифи шоуасари манзум "Шоунома" меравад, цаурамони асосии роман - филолог, шахсияти эцодкор мебошад, ки ба олам диду назари хос дорад, аз озодии ботини бархурдор аст, ба донистани асрори эцодиёту илуом цидду цауд мекунад. Зикр шудааст, ки цаурамони асоси - шоир Фирдавси аз вазъи сиёси ва завци цамъият ботинан мустацилу озод аст. Ангезаи асосии асар раванди эцод мебошад. Муаллифи роман мулоуизауояшро дар бораи эцодиёт чун ифодаи озодии инсон баён мекунад. Барои у ва инчунин барои цаурамони асоси эцодиёт - озоди аст. Роман дар адабиёти тоцик яке аз асаруои навоварона буд, маъруфияти махсус касб кард ва дар умум сазовори арзёбии мусбати мунаццидон гардид. Мунаццидон зикр кардаанд, ки дар роман образуои дурахшону ба худ хос офарида шудаанд. Китоб дар мавзуи эцод, тавсифи психологии "механизм"-уои раванди эцодиёт бахшида шудааст, дар он масъалаи моуияти эцодиёт барраси мешавад. Эцодиёт диццати мутафаккирони уамаи замонуоро цалб кардааст. Дар роман вазифаи калон - ба уам пайвастани таърихи уаёти цаурамон - шоир бо таърихи халци тоцик гузошта шудааст, вале пасманзари асосии он на таърих, балки раванди эцод - кори
тамоми умри эцодкор ба шумор меравад. Консепсияи мазкур -санъаткор ва таърих, санъаткор ва уукумат, санъаткор ва уунарро дар робитаи байни Фирдавси ва султон Махмуд барраси кардан лозим аст, ки барои шоир оцибатуои фоциавй ба бор овард. Як цатор адабиётшиносону мунаццидон беш аз пеш ба гояи ин асар диццат медщанд. Суханони С.Улугзода дар мулоцот бо кормандони Пажууишгоуи забон ва адабиёти ба номи Рудакии АИ ЦТ аз соли 1983 дар бораи он, ки гояи нависанда сабки уро муайян мекунад, зикр гардидааст. Хулоса шудааст, ки Улугзода ба масъала чун мущцциц наздик мешавад, ки щр цузъи даврони шоири бузургро ба эътибор гирифтааст.
Калидвожах;о: Фирдавси, адабиётшиноси, романи филологи, раванди эцодиёт,
санъаткор, танцид, романи "Фирдавси"-и Сотим Улугзода
Сделана попытка раскрыть причины, по которым роман «Фирдоуси» Сотима Улуг-заде отнесен к филологическому роману. Дана краткая характеристика критериев филологического романа. Представлено мнение, что роман «Фирдоуси» можно считать филологическим по следующим критериям: в нём рассказывается о процессе создания поэтического шедевра «Шахнаме»; главный герой романа - филолог, творческая личность, имеющая непосредственный взгляд на мир, обладающая внутренней свободой, стремящаяся постичь тайну творчества и вдохновения. Отмечено, что главный герой -поэт Фирдоуси - внутренне независим от политической ситуации и вкусов общества. Основным мотивом произведения является творческий процесс. Автор романа излагает размышления о творчестве как о выражении свободы человека. Для него, равно как и для главного героя, творчество - это свобода. Роман явился одним из новаторских произведений в таджикской литературе, получил широкую известность и в целом положительную оценку критиков, которыми отмечено, что в нем созданы яркие, самобытные образы. Книга посвящена теме Творчества, психологическому описанию «механизмов» протекания творческого акта, рассматривается вопрос о сущности творчества. Творчество привлекало внимание мыслителей всех эпох. В романе ставится большая задача - соединить историю жизни героя - поэта с историей таджикского народа, но основным его фоном является не история, а творческий процесс - дело всей жизни творца. Эту концепцию - художник и история, художник и власть, художник и искусство - следует рассматривать во взаимоотношениях Фирдоуси и султана Махмуда, приведших к трагическим последствиям для поэта. Ряд литературоведов и критиков все больше обращают внимание на идейность этого произведения. Приведены слова С. Улуг-заде на встрече с сотрудниками Института языка и литературы им. Рудаки АН Республики Таджикистан от 1983 г. о том, что каковы идеи писателя, таков и его стиль. Сделан вывод, что Улуг-зада подходит к проблеме как исследователь, считающийся с каждой деталью эпохи великого поэта.
Ключевые слова: Фирдоуси, литературоведение, филологический роман, процесс
творчества, тема, мотив, художник, критики, роман "Фирдоуси" Сотима Улуг-заде
The author of the article made an endeavor to reveal the reasons why the author of the article classifies Sotim Ulugzodа to a philological novel. The author adduces a brief description of the criteria of the philological novel. In conformity with he author's opinion, the novel entitled as "Firdawsi" can be considered philological one according to the following criteria: Roman talks about the process of creatiivity of poetic masterpiece "Shoh-name "; the main character of the novel is a philologist, a creative person who has a direct view of the world with inner freedom, striving to comprehend the secret of creativity and inspiration. The protagonist is the
poet Firdawsi internally independent of the political situation, tastes of society in the novel. The main motive of the work is the creative process. The writer leads his thoughts about creativity, as the expression of human freedom in the relevant work. Both for the author of the novel and for the protagonist creativity is freedom. The novel was considered to be one of the innovative works in Tajik literature. The novel was widely known and, in general, a positive assessment of critics, which noted that the author created bright, original images in it. The book is devoted to the topic of creativity ofpsychological description of the "mechanisms" of the course of a creative act, the writer considers the issue beset with the essence of creativity. Creativity attracted the attention of thinkers of all eras. The author of the novel sets a great task - to combine the story of the hero's life - a poet with the history of the Tajik people, but we note that the main background, after all, is not a story, but a creative process is a matter of the whole life of the creator. The relevant concept is an artist and history, an artist and power, an artist and art, which, first of all, should be considered in the relationship of Firdawsi and Sultan Mahmud, which led to real tragic consequences for the poet. A number of literary scholars and critics are increasingly turning their attention to the ideology of this work, because, as Ulughzodа himself is correctly noticed at a meeting with the employees of the institute of language and language named after Rudaki under the Academy of Sciences of Tajikistan Republic in 1983 - what are ideas of the writer, such is his style. Ulugzodа is suitable for this topic as a researcher who is considered to be every detail on the great poet's time.
Key words: Firdawsi, literary criticism, philological novel, creative process, theme, motive,
artist, critics, novel entitled as "Firdawsi" by Sotim Ulughzada
Тахкики асари бадей аз нигохи сохтори жанрй яке аз шартхои калидии муайян кардани хусусиятхои услубй ва махорати адиб ба шумор меравад. Мубрамияти маколаи хозир -ташаккули романи филологй дар адабиёти асри ХХ дар мисоли "Шохнома"-и Сотим Улугзода махз аз хдмин нукта бармеояд. Романи филологй кайхо боз дар адабиётшиносии баъзе мамлакатхо, аз чумла Русия мавзуи бахсхои доманадор гардидааст. (2; 3; 4)
Дар адабиёти точик романи «Шохнома»-и Улугзода як асари навоварона ба шумор меравад. С. Улугзода бо ин роман ба тасвири шахсияти инсонй ва адабии Фирдавсй икдом кард ва тавассути «Ман»-и худаш онро зинда гардонд. Агар аз забони А. Боршаговский гуем, «хонандаи андешаманди ин китоб дар бораи таърих дониши худро чиддан ганй мегардонад, донишеро, ки мо маъмулан на ба адабиёти бадей, балки ба адабиёти илмй тааллук медихем» [6, 3].
Бечунучаро, романи «Фирдавсй» натичаи кори бузурги тадкикотии нависанда аст.
Мувофики акидаи А. Боршаговский, Сотим Улугзода ва хамзамонони у «...бештар дар бораи он вокеахое менавиштанд, ки то он дам касе аз хусуси онхо чизе нанавишта буд, биноан дар ибтидо онхо мачбур буданд, ки мухаккик, бойгонишинос ва таърихшинос хам шаванд. Гузашта барои онхо шаклхои жанрии тайёр, колаби шаклгирифтаи маълумоти таърихиро омода накарда буд. Онхо аз пайрохаи нав равон шуда, насри муосирро ба вучуд оварда, мебоист хатман аз гузашта, аз дастоврадхои баландпояи шоирона хамаи он чизеро ба мерос гирифтанд, ки зинда бошанд, дилу чони халкро, бигузор дар шаклхои дигари шоирона бошад, ифода кунанд, хакконй ва дар намунахои олй баён намоянд» [6, 7].
Роман ба мавзуи эчод, тасвири психологии «механизмхо»-и раванди фаъолияти эчодй хамчун амали субъективии фард бахшида шуда, дар он нависанда масъалаи мохияти эчодро, ки пеш аз у дар даврахои гуногуни таърих дар мероси классикон вобаста ба инъикоси табиати раванди эчодии Афлотун, Арасту, Августин, Ибни Сино, Хайём, Ч,.
Бруно, Б. Спиноза, И. Кант, Ф.-В. Шеллинг, Л. Н. Толстой ва дигарон ба миён гузошта буд, мавриди баррасй дарор додааст.
С. Улугзода, хамчун яке аз маърифатноктарин шахсиятхои замони худ, барои ворид шудан ба олами пур аз рози эчод ба тахдиди ангезаи озодии ботинии эчодкор, масьалахои навоварй, шуур, имкониятхои идрокии у мекушид. Ин кушиш бо мачмуи масьалахои зебоишиносй, майли нависанда барои дарки нозукихои халлодият вобастагй дорад.
Дар роман ангезае вучуд надорад, ки дар он муаллиф хузур надошта бошад - фикру хаёли муаллифи роман ба дунёи мураккаби «Ман»-и худ, ба мувозинат, зебой, ки мехвари асосии асарро ташкил медихад, банд аст. Ин ангеза то романи «Фирдавсй» низ нависандагони точикро ба дарки фалсафаи хаёт, андешаи бузургй ва шикастнопазирии рухи инсон водор мекард. Хусусияти асосии илхом хамчун чузьи раванди эчод бо роххои гуногун зохир мегардад.
Мавдеи муаллиф дар ин масъала дар гунапардозии (типикунонидани) симохову падидахо, дар хусусиятхои офаридани чехрахову манзарахо, дар рамзиёти эчодиёти у, дар худи интихоби мавод, дар дарку усули чойгир намудани мавод дар хикоят, дар интихоби далелхо ва ангезаи онхо дар тарху сохтмони асар, гурухбандии персонажхо, динамикаи хулду атвор ва чустучухои фалсафии онхо; дар системаи бадеию тахкиявй, дар ороиши услубии асар иньикос меёбад. Аммо мухимтарин хузури муаллиф - эхсоси рухи шоири Асрхои миёна тавассути тахлили психологй, ручухои муаллиф, лахзахои мудаддимавй бо истифода аз истинодхои байниматнй, ба вучуд овардани мухити бадехагуй, муносибати кинояомез нисбат ба баьзе дахрамонхо, ба матни асосии асар ворид намудани ручуьхои сершумор, тафсирхо аст.
Тавре ки А. Боршаговский дайд мекунад, тазодхои робитаи муаллиф ва хукумат дар роман муносибатхои хоссаеро тадозо мекунад. Романи «Фирдавсй»-и Сотим Улугзода: «.. .Имкони нодиру соферо пеш меорад, ки робитаи кухнаву нав, даврони дадиму замрни хозира эхсос ва арзёбй карда шавад» [6, 4].
Неруи ангезандаи эчод дар роман мачмуи тачрибаи хаётй, маьнавй ва эчодй мебошад, ки асоси фалсафии сужетро таьмин мекунад ва ифшои лахзахои нотакрор, нерухои рамзу рози эчод ва нури нухуфтаи онхост ва муаллифи роман - Улугзода дар баёни онхо тамоми махорати худро чун мухаддид ва нависанда истифода кардааст. Ягона мавзуе, ки дар роман муфассал баён нашудааст, мавзуи марбут ба талафи шахси махбуб - марги хамсари Фирдавсй аст, ки гуё нависанда бо андешаи хифзи асрору фазои шахсй аз ин мавзуъ пархез кардааст. Асоси сужети романи «Фирдавсй»-ро ангезаи эчод чун ангезаи чахонофарй ташкил медихад, ки дар он бахсхои адабй, хатти робитахои Фирдавсй бо дигар шоирон нихоят зиёд ба назар мерасад ва чое, ки дар он яке аз хатхои асоситарин муносибати Фирдавсй ва Унсурй «. имоми суханварон ва бузургтарин гуяндаи кишвари мо, вассоф ва надими шоханшохи машрид хазрати маликушшуаро Унсурй аст» (с.127)2, ки дабл аз мулодоташ манфй муаррифй шуда буд: «(...) маликушшуаро Унсурй номаи хокими Диротро мехонду худ ба худ табассум мекард (...). Вале чун дар поёни нома хабари рочеь ба Абулдосими Фирдавсиро хонд, табассум аз лабаш парид. Аз ин хабар вай беихтиёр ба худаш як хавфи ноаён эхсос кард (...), у хаёл кард, ки агар ин китоби достонхои чахоношуб ба султон таддим шаваду султон онро писандад, бегумон китоб ва сохиби он шухрати азим пайдо хоханд кард ва он гох ачаб нест агар касе ба дасидахои маликушшуаро нанигарад ва номи ифтихории
2 Даман мисолхо аз китоби "Фирдавсй"-и С.Улугзода аст, ки тавсифи китобшиносии он дар пайнавишт зери радами 7 омадааст. Минбаьд танхо ишора ба радами сахифахо меравад.
50
маликушшуарой хам насиби Фирдавсй гардад» (с.122); сухбатхо дар атрофи «Шохнома» (Сухбати Фирдавсй, бо Маншурй, Лабибй, Адибй): «офтобро бо доман пушонда намешавад, инро маликушшуаро хам медонанд, вале бо вучуди ин банда аминам, ки эшон кушиш хоханд кард, арзиши онро назди султон аз будаш камтар намоёнанд» (с. 141); Мохак: «Шунидам, ки шумо таърихи шеъри Ачамро навиштаед» (с. 143); истинодхои зиёд ба маъхазхои адабй: дар бораи Фаррухй: «Ба к;авли мухавдщ, «маонии латиф дар пешгохи к;алам ва ^арихаи у чун мум буда ва ин суханвари неруманд» (С.148) ва г., ба мо имкон медихад, ки ин асарро хамчун як навъ пешрави романи филологй тавсия кунем.
Нависанда дар роман суолхои филологии марбут ба зуран чорй намудани забони арабй (Мутавваъи)-ро инъикос намудааст: «<...> Во^еан шумо барои чохилон менависед» (с. 141), хастии эчодкор дар таърих аз ну^таи назари муносибати у бо хукумат: «Аслан... Унсурй худ кист? Маддохи силамушто^е беш нест. Тамоми умраш, донишаш, заковаташро фа^ат ба мадхи шох сарф кардаасту мекунад, дигар андешае надорад» (с. 117).
Сотим Улугзода инчунин ба на^ши шеър хамчун воситае барои та^вияти ^удрат ва нуфузи хокимияти мутла^ дивдати калон додааст. Храмин тарик, у дар бораи назме, ки умдатан мохияти панегирй (маддохй) ва ^ахрамонй дошта, дар он хам жанрхои лирикй ва хам унсурхои дидактикй рушд кардаанд, маълумоти пурмазмуни филологй медихад.
Ба гуфтаи Б. Fафуров дар соли 1029 Махмуд Райро ба тасарруфи худ дароварда, хокими онро ба махбас андохт ва хама сарвати ба даст овардаашро ба Fазнй фиристод [1, 96]. Ба мавзуи анъанавй: мухолифати шоир ва шох - нависанда ангезахои нав ва асосхои нави сужавй-композитсионй ва маъной ба миён мегузорад, ки дар ангезаи ^удрат баён мешавад: «Султон мунтазир буд, ки шоир ба пои у афтида гирьяву зорй мекунад, бахшиш мепурсад. Вале ин тавр нашуд, Фирдавсй ^омати ба таъзим нима хамидаашро рост карду бо аламу дард гуфт: "- Маълумам шуд, ки ба «Шохнома»-и ман нигохи чашмони качбин галтидааст. Ахли гараз назди шох номи маро сиёх кардаанд. Дар умри хафтодсолаам бадхохонам ба ман бухтонхо зада буданд, вале на ба ин ^абохату зиштй» (с. 215-216).
Дар тафовут аз жанри илмй - тарчумаихолй дар романи «Фирдавсй муаллиф на танхо хамчун офарандаи матни бадей, балки хамчун мухавдщи забон низ амал мекунад.
Асари мазкур дар инкишофи жанри романи филологй мархалаи мухим буда, барои дарки анъанахои гуманистии гузашта дар робитаи ногусастании онхо бо имруз имкониятхои васеъ мекушояд. Ин мав^еи муаллиф дар роман дар мисоли муховараи шоир Фирдавсй бо хамсараш Фотима ифода ёфтааст: «Инсон ба дунё хамун фаришта пок ва бейб меояд, пас ин даррандахуй дар табиати вай аз кучост? (...) Аз хирси чох, нуфуз, сарват, хирси забардастй бар хамчинсони худ» (с. 13).
Маъмулан дар ин гуна асархо эчодкор метавонад шоир ва шояд донишманд хам бошад. Сотим Улугзода дар ин росто дар кори худ аз бисёр одамон ва хаводиси во^ей истифода бурда, дар назди худ ма^сади мухимтар гузоштааст: китоби «Шохнома»- и Фирдавсй ва романи Улугзода хамон як чизро собит мекунанд - мавчудияти мутла^хои ахло^ие, ки на ба чанг ва на ба зулму истибдод таъсир расонида наметавонанд. Сухан дар бораи эчодиёт ва озодй меравад. Ин ангезахо бо хам дар робитаи зич ^арор дошта, асоси ахло^иву эстетикй ва гоявию бадеии романро ташкил медиханд. Нависанда дар мисоли Фирдавсй оид ба беадолатихое мулохиза меронад, ки ^арнхо бояд бигзарад, то башарият донаи боровари хиради офаридагори шохкори човидонаро бидонад, ки ба суи ситорагон рафтааст ва ха^и^ати устувореро дар бораи хаёт ва маънои хастии заминии мо дарк ва тал^ин кардааст. У ба тору пуди матни бадей ворид шуда, тавассути Фирдавсй андешахояшро оид ба мухити адабии он замон баён мекунад, чунин менамояд, ки гуё ду дусти хамфикр сухбат мекарда
бошанд: «Дарчи бештари одамон онхоро (достони «Шохнома» - M.4,.) бо шавку завк мyтолиа мекарданд, аммо касе ба сарнавишти офарандаи онхо алокаманд набyд. Дуруст аст, ки мардум дар ситоиш кутохй накарданд, вале ин ягона чизе буд, ки ба зиммаи нависанда афтод» (с.78). Нависанда иштирокчии монологи кахрамони худ гардида, чунин гила мекунад: "Чаро шухрати хунарманд танхо пас аз маргаш меояд?". Ва гуё ба ин суол посух медихад: шояд аз он сабаб бошад, ки санъаткор аз замони худ пештар рафтааст ва хамзамононаш ба дарку кадрдонии истеъдоди y кодир нестанд.
Нависанда дар талош аст, то коргохи эчодии шоирро бо ворид шудан ба олами ботинии шахсияти эчодкор, ки ба он хастагй, танхой, худифшой, тавоноии дарки вокеият ва арзёбии сахехи он хос аст, бозгу кунад. Олами ботинии кахрамони эчодкор ба дарки гузашта ва мукоисаи он бо имруз нигаронида шудааст. Дар роман барои тачассуми раванди эчодй ва дарки маънавии он суханони Фирдавсй накши хосса дорад: «-Агар кори банда факат назм кардани киссахои тайёр мебуд, кор сахл буд,-гуфт дар охир Фирдавсй, -аммо дар хакикат ин тавр нест. Mаро лозим меояд, ки аз гунахои ривоятхои хар як достон бехтаринаш баргузинам ва сипас ин бехтаринхоро аз хар гуна зиёдатихо, берабтихо ва гайраху тоза, нохамворихоро хамвор кунам, чойхои холиро пур кунам, миёни вокеахо равобити ботиниашонро дарёбам ва баркарор созам, маъно ва мафхуми инхоро бичуям. Ба илова, чандин достонхо дар «Шохнома»-и мансур нестанд, банда онхоро аз дигар маъхазхои хаттиву шифохй ба даст овардаам. Дар ривоятхо вокеахои таърихй гохе галат баён шуда ё галат тафсиру ташрех шудаанд, хакикати инхоро низ дарёфтан ё ба хадсу киёс баркарор кардан лозим меояд. Хулоса, мачмуи ривоятхо моддаи хоме беш нестанд, банда аз онхо достони комил дармеоварам, ки аз «Худойномак» тафовути куллй дорад» (с. 68).
Ба ин маъно романи «Фирдавсй» офариниши нодирест, ки манзараи муфассал, зиндаю мукаммали раванди эчодии муаллифро ифода мекунад. Баъзан, дар мулохизахои худи С. Улугзода харфхои таассуфангез ба назар мерасад: «Писари тундху (...) як пагох сари як мочаро кахр карда аз хона бадар рафт. (...) Myсибати ногахонй Фирдавсиро ба бистари беморй афканд. У мегиристу менолид» (с. 97) ва мо чозибаи махсуси раванди адабиро хис мекунем, фардияти ин коргох бо хама печидагии рузмарра, шахсй, ичтимой, гуногунчабхагй, «озодй» ва дар айни замон «вобастагии» иродаи муаллиф, ки дар он бо истифода аз матнхои классикй муаллиф андешахои худро дар бораи асрори калом ифода мекунад ва ин хусусияти филологии романро таквият медихад. Дар баробари ин мо дусатхии муайянеро мушохида мекунем, ки вобаста ба он муаллиф гуё бо баъзе фосилахо оид ба хаёти худ накл мекунад: у хам персонажи асосй ва хам мушохидакунанда аст. Чунин дусатхй дар эпизодхои Рустам ва Сухроб, вакте ки падару писар дар ду чониби ба хам зид карор доранд, ба таври равшан инъикос ёфтааст. Рустам - Сухроб, Шивочй -Шондип, Фирдавсй - Душанг, Сотим Улугзода - Азиз Улугзода, ки ин он нахи борикест, ки хамеша давомнок аст, мисли бахше аз рухи ноаён дар офаридаи худ - зинда, бемор, ки бо дарди эчод марсияе аз парвозу сукут эчод мешавад.
Mасъалаи эчод дар роман ифодаи нисбатан хамачонибаву фарогире касб намудааст. Ва дар ин кор, албатта, ба нависанда муаллими у, хамкасб ва хамкораш, кахрамони роман - шоир Фирдавсй кумак карда, бо хамкаламии хеш, хамдами адабии Улугзода гардидааст. «Аммо кучост он харидор?» (с. 78) - ин суол мухокимахои Улугзода ва Фирдавсиро дар бораи вобастагии санъаткор ба носозгории рузгор идома медихад. Баъзан андешахои муаллиф ва кахрамони у то хадде васл мешаванд, ки ба назари хонанда муаллифи роман худ «персонажи шахсии худ» мегардад. Нависанда гуё дар симои кахрамони худ арзи вучуд карда, хешро мачбур месозад, ки бо афкору эхсосоти у зиндагй кунад. Дамин тарик, у хусусиятхоеро аз
чехраи Фирдавсй гохе дар шахси худ мечуяду месозад, хар як харакатро рухан сайдал медихад, ба чашмони у менигарад, ба саволхое, ки гуё дода наметавонад, посух мечуяд.
Хусусияти дигари барчастае, ки ангезаи жанриву услубии романи «Фирдавсй»- ро муайян мекунад, ифодаи мадсаднок ва хеле муфассали он - истифодаи порахои манзум мебошад, яьне С. Улугзода дар роман аз осори худи Фирдавсй идтибосхо меорад, ки яке аз хусусиятхои насри филологй ба шумор меравад. С. Улугзода меъёрхои расмии романро чун жанри озод, ки додир аст хусусиятхои гуногуни умумй ва жанриро муттахид созад, ба кор бурда, бо истифода дар худуди 500 мисраи шеьрии «Шохнома» насру назмро дар хам омехтааст. Ин усул дар тули тамоми таьрихи адабиёти форсии точикй истифода шудааст. Махсусан дар ибтидои дарни гузашта падидаи мазкур маьруфияти хосса касб карда буд.
Чунин ба назар мерасад, ки далели ин омезиш таваччухи С. Улугзода нисбатан возех ба нишон додани коргохи эчодй ва олами рухии шоир мебошад. Ч,ой додани ашьор дар таркиби асари мансур падидаи мураккаб ва аз назари зебой дорои ахаммияти бадей аст, ки тахлили он ба мо кумак мекунад, то яке аз чанбахои коргохи эчодй, дахрамони асосии роман ва худи нависандаро муайян кунем.
Вале «оё чунин пурдонй ба парвози хаёлот халал намерасонида бошад?» - мепурсад адабиётшинос А. Боршаговский. - Оё бори илм барои саньаткоре, ки ба гами озодона офаридани хислатхо ва асрори сужети шадангез гирифтор аст, гаронй намекарда бошад? Мегуянд, ки Шекспир ё Марло, чонибдорони нихояти новобастагии эчодиёти бадей аз чахорчубхои тазйихнихандаи илми таьрих буданд, - худашон ин илмро дар чехрахои бадей меофариданд, харчанд пеши назарашон ба чуз Плутарх ё ёддоштхои Долиншед -муаллифи Солномахи Англия, Шотландия ва Ирландия" - Ч,.М), инчунин асархои чомеи нотамому консепсияхои олимон чизе набуд» [6,7] .3
Ин омезиши мураккаб аст. Чунин омезиши шаклхои гуфтори манзуму мансур чун «хикоя андар хикоя» ба назар мерасад, ки ба муаллифи роман имкон медихад, то дар бораи саньаткор, сарнавишти у, чахонбинй ва чахонсозии у, мушкилот, эьтирозхо, хашму газабхо бо камоли бештари бадей андешахояшро баён созад. Ин синтез тавассути нависанда дар ду сатх анчом ёфтааст: сохторй - дохил шудани унсурхои шеьр ба матни мансур ва хамчунин мавзуй - мувозинатхои байни матнхои манзум ва хикояхои мансур.
Одатан ин усул ба баёни комилтари маьной ва тадвияти таьсири бадей мусоидат карда, барои эчоди маьнои мураккабтар ба нависанда шакли алтернативии татбиди мударрароти фалсафию бадеии уро пешниход менамояд. Дар байт дар роман хамчун мавзуи «тафсир» ва ангезаи эхсосот амал карда, чун неруи азими чамьбасткунанда метавонад василае барои тачаллии мавдеи нависанда дар назар гирифта шавад, ки дар он омезиши нодири дидгохи илмй, дадидидият дар нигорши як достони шоиронаи илхомбахш мавриди тахдиди бадеии Улугзода дарор гирифтааст.
Мисрахои шеьрии истифодашуда се таркиб доранд: 1) фикр ё чизи одй, ки ба осонй шарх дода мешавад: дар хикояи «Бахс бо имом» муаллиф барои он ки тамасхури Фирдавсиро оид ба дади худ дар радифи дади аз хад зиёд баланди имом тасвир намояд, аз мисраьхои зерин истифода бурдааст:
Эй хоца, дарозет расидаст ба цое,
К-аз ах,ли самовот ба гуши ту расад савт.
Гар умри ту чун цадди ту буди ба дарози,
Ту зинда бимондиву бимурди маликулмавт (с. 22);
3 Тарчумаи устод Абдурахмон Абдуманнонов.
2) бо ма^ади таквияти бадеияти забон, бадеияти ифодаи нутк (таветфу ташбех, иcтиорa, мyкоиca, мyболиFaвy отрок ва f.), мжол, cимои хaмcaри шоир Фотимаро УлyFЗOдa чунин таветф кaрaacт: «зебою дилрабо», «дилкаш», «чашмони шахлои бануре дошт», «тарбятдида», «xyшcaвод»;
3) тaъcири нихонй, эхгоот мaxcyc - шавке, ки баъди xондaни acaр пайдо мешавад ва хи^иёте, ки аз ин acaр ба вучуд меояд, мaxcycaн дар лахзае, ки вакте Султон Махмуд аз мдараъхои аз «Шохнома» навиштаи Х^анак Микола дар номае ба Рача Haxрaволa ба вачд омадааст:
«Агар чуз ба коми ман ояд чавоб,
Ману гурзу майдону Афроетёб» (c. 2б2).
Дар роман аз caтрхои аввал xонaндaро caхехияти руйдодхои вокей фаро мегирад, чунин матн фаъолии идроки хам xонaндa ва хам мухаккикро такозо мекунад. Ва, агар ба назар гирем, ки филология хамеша чун илми идрок, яъне дарки матн бaррacй мешавад, mc дар тахкики мо махз матни роман хадафи acоcии омузиш карор мегирад.
Роман боз хам отбит меcозaд, ки С. УлyFЗOдa дар интиxоби мaвзyъ ба прижипхои xyд cодик буда, бори дигар xонaндaро бо хаёти яке аз caрмaднои маъруфи адабиёти форcии точикй, бо хунарманди вокеан пуршуру caмимй, фидокор, хaкикaтпaрacт, тахаммулнопазир ниcбaт ба беадолатихо, кодир ба ишку нафрати беFaрaз - бо Фирдaвcй ошно мешзад.
Романи «Фирдaвcй» - як достони Faйримaъмyлии филологй дар мавзуи раванди эчод acт, ки дар он caрвaти вacоити бадей барои ифодаи навъхои эхcоcот бо чузъиёти рузмарра, ки тacвири хаёти як давраи гузаштаи дур, чехраи шоири cолxyрдa, парвози беоxирро, ки нихоят, дар як мaхcyли фархангии кодир ба чамъбасти тамоми caрвaтхои xaллоконa шаклгирифта омезиш ёфтaacт, бозгу мекунад. Муаллиф назди xyд вазифаи бузург мегузорад: пaйвacтaни тaъриxи хаёти кахрамон - шоир бо тaъриxи xan^ точик, вале мо мушохида мекунем, ки манзари acоcй на таърж, балки раванди эчод acт, шyFлy хадафи тамоми зиндагии эчодкор, аммо тaъриx дар манзари раванди эчод ва чахонбинии эчодкор нишон дода шудааст. Вале аз ин мохияти тaъриxии вокеахо заррае кам намешавад, баръате - дарки аклонй ба бор оварда, FOяи axлокию фагсафй кacб мекунад.
Ин роман мyноcибaти мaxcycро ба нaxycтcaрчaшмaхои ибтидой такозо мекард, ки барои дарки эчодиёти С. УлyFЗOдa мухим acт. Ба оотнй нишон додан мумкин аст, ки дар хар як матни адабй нaвиcaндa халли мacъaлaи назариеро, ки мухаккикро ба xyд мaшFyл доштaacт, тaчaccyм карда, инчунин халли он маеьала ба талаботе, ки УлyFЗодaи мунаккид дар назди адабиёти точикй гузоштааст, мувофикат мекунад. Ба назар мерacaд, ки ин амр кжман ва ба таври xоcca ба xycycиятхои кахрамони роман ва ба таври густурдатар ба кахрамони адабй умуман дaxл дорад.
Роман шухрати вacеъ ва дар мачмуъ аз чониби мунаккидон мycбaт арзёбй ёфт, аз чумла кайд гардид, ки муаллиф дар он образхои бaрчacтaвy ба xyд xоccaро офаридааст. Р. Мycyлмонкyлов ба чанбаи caбкии роман дaxл намуда, диккати acоcиро ба иcтифодaи вacеи нaвиcaндa аз бадеиёти эчодиёти шифохии миллй, таъбирот, иcтилохот, иcтифодaи фаъоли «Ман» дар накл, ки xоcи давраи Фирдавет буд, равона кaрдaacт. Аз тахлили мyфaccaли Р. Мycyлмонкyлов маълум мегардад, ки чycтyчyи caбкии Сотим УлyFЗOдa бо xycycиятхои тафаккури миллй ва тачрибаи эcтетикии мyоcир мувофикат мекунад [5, i28-i37].
Бо таваччух ба он чи гуфта шуд, аён мегардад, ки яке аз xaтхои acоcии caрнaвишти эчодкор ва раванди эчоди офаридани «Шохнома» аст. Бешак, нaвиcaндa хам ба тaъриxи Сомониён, хам ба тарчумаи холи шоир мурочиат кaрдaacт, вале кабл аз хама, y марзи байни илму адабиётро шикacтa, мекушад, ки маеьалаи тaчaccyми хадафхои филологиро
дар сохтори роман, муносибатхои мураккаби чойгохи адабиёт ва филологияро дар чараёни
эчод ба таври худ таъйин намояд.
Бо таваччух ба ин вокеият, романи «Фирдавсй»- и С. Улугзодаро метавон аввалин
икдом дар ташаккули романи филологй дар адабиёти точикй донист.
ПАЙНАВИШТ:
1. Гафуров, Б.Г. Таджики: Т.2. /Б.Г. Гафуров. - Москва: Наука, 1972. — 418 с.
2. Брагинская Н.В. Филологический роман: предварение к запискам Ольги Фрейденберг/ Н.В.Брагинская// Человек. - 1991. - вып.3 - С.134-144.
3. Новиков Вл. Филологический роман "Старый новый жанр на исходе столетия //Новый мир. -1999. -№10. -С. 193-205
4. Муруватиён Дж. Становление филологического романа в таджикской литературе ХХ века (на примере романа "Фирдауси" Сотима Улуг-заде). -Душанбе:Эр-граф. 2018.-148с.
5. Мусулмониён, Р. Сабакиромани милли. — «Садои Шарк», 1991, № 3, С. 128-137.
6. Улуг-заде, С. Согдийская легенда: повесть, исторический роман, рассказы / С. Улуг-зода; пер. с тадж.; [предисл. А. Борщаговского]. - Москва: Художественная литература, 1987. — 512 с.
7. Улугзода, С. Фирдавси: Роман. - Душанбе: Адиб, 1988 — 272 с.
REFERENCES:
1. Gafurov, B.G. Tajiks: V.2. / B.G. Gafurov. - M. : Science, 1972. - 418 p.
2. Braginskaya N. V. Philological novel: an introduction to Olga Freidenberg 's notes / N.V. Braginskaya // Human-being. - 1991. - Issue 3 - P.134-144.
3. Novikov V.l. Philological novel referred to as "An old new genre at the end of the century" //New World.-1999. - No. 10. - P. 193-205.
4. Muruvatiyon J. Formation of philological novel in Tajik literature referring to the 20th century (on the example of the novel called as "Firdawsi" by Sotim Ulughzoda). -Dushanbe: Er-Graph. 2018. - 148p.
5. Musulmoniyon, R. Sabak of national novel. - "Sadoi Sharq", 1991, No. 3, -p. 128-137.
6. Ulughzoda, S. Sughdian legend: story, historical novel, stories / S. Ulughzoda; translated from Tajik [foreword A. Borschagovsky]. - Moscow: Belles-letters literature, 1987. - 512 p.
7. Ulughzoda, S. Firdawsi: A novel. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988 - 272p.
