CC BY
36
УДК 811.111
DOI 10.24412/2413-2004-2022-1-103-111
РО ЦЕЪ БА ХУСУСИЯТХРИ Хомидова Мунира Нумоновна, н. и.ф., дотсент;
ШАКЛХОИ АНАЛИТИКИИ Усмонова Рухшона Рахматовна, аспиранти
ФЕЪЛХО ДАР НИЗОМИ кафедраи тарцума ва грамматикаи забони
СИГАХОИ ЗАБОНХОИ англисии МДТ "ДДХ ба номи акад. Б. Fафуров"
АНГЛИСЙВА ТОЦИКЙ (Тоцикистон, Хуцанд)
ОБ ОСОБЕННОСТЯХ Хамидова Мунира Нумоновна, канд. филол.
АНАЛИТИЧЕСКИХ ФОРМ наук, доцент; Усмонова Рухшона Рахматовна,
ГЛАГОЛОВ В СИСТЕМЕ аспирант кафедры перевода и грамматики
НАКЛОНЕНИЙ АНГЛИЙСКОГО И английского языка ГОУ «ХГУ имени акад.Б.
ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКОВ Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
THE FEATURES OF HomidovaMuniraNumonovna, candidate of ANALITICAL FORMS OF philological sciences, Associate Professor; Usmonova VERBS IN THE SYSTEM Ruhshona Rahmatovna, postgraduate of the department
OF MOOD IN ENGLISH AND oftranslation and grammar of the English language TAJIK LANGUAGES under SEI "KhSU named after acad.B. Gafurov "
(Tajikistan, Khujand), E-MAIL: nurik150284@mail.ru
Калидвожахо: сига, сигаи хабари, сигаи амр, субъюнктив I, субъюнктив II, сигаи шарти, сигаи пиндошти
Шаклуои аналитикии феълуо дар низоми сигауои забощои англиси ва тоцики мавриди барраси царор дода шудаанд. Зикр шудааст, ки то уол оид ба масъалаи таснифоти сига байни мууаццицони хорици ва ватани иттифоци ороъ вуцуд надорад. Дар мацола шаш сигаи забони англиси - сигаи хабари, сигаи амр, субъюнктив I, субъюнктив II, сигаи шарти, сигаи пиндошти ва панц сигаи забони тоцики - сигаи хабари, сигаи амр, сигаи шарти-хоуишманди, сигаи эутимоли, сигаи аудитиви ба риштаи таулил кашида шудааст. Ба тауцици субъюнктив I, субъюнктив II, сигаи шарти ва сигаи пиндоштии забони англиси ва сигауои шарти-хоуишманди, эутимоли ва аудитивии забони тоцики, ки бештар тавассути сохторуои аналитики ифода мешаванд, диццати махсус дода шудааст. Хрр яке аз сигауои зикргардида сохт ва маъноуои гуногун доранд, ки дар цумла мавцеи мууимро ишгол менамоянд.
Ключевые слова: наклонение, изъявительное наклонение, повелительное наклонение, сослагательное наклонение 1, сослагательное наклонение 2, условное наклонение, предположительное наклонение
Рассматриваются аналитические формы в системе наклонения глаголов английского и таджикского языков. Отмечается, что у зарубежных и отечественных исследователей до сих пор отсутствует единое мнение относительно классификации наклонения. Кроме того, анализируются шесть наклонений английского языка: изъявительное наклонение, повелительное наклонение, сослагательное наклонение 1, сослагательное наклонение 2, условное наклонение, предположительное наклонение, и пять наклонений таджикского языка -изъявительное наклонение, повелительное наклонение, условное наклонение, предположительное наклонение, аудитивное наклонение. Особое внимание уделяется изучению сослагательного наклонения 1, сослагательного наклонения 2, условного наклонения и
предположительного наклонения английского языка и условного наклонения и предположительного наклонения, аудитивного наклонения таджикского языка, которые чаще всего выражаются с помощью аналитических конструкций. Каждое из этих наклонений имеет различную структуру и значение, которые играют важную роль в предложении.
Key-words: mood, indicative mood, imperative mood, subjunctive 1, subjunctive 2, conditional
mood, suppositional mood
Analytical forms of verbs in the system of mood of English and Tajik languages are considered in the article. It is noted that there is still no consensus between foreign and native researchers regarding the classification of the mood.In addition, the article analyzes six moods of English - indicative mood, imperative mood, subjunctive 1, subjunctive 2, conditional mood, and suppositional mood and five moods of Tajik - indicative mood, imperative mood, conditional mood, suppositional mood and auditive mood. Particular attention is paid to the study of subjunctive 1, subjunctive 2, conditional mood and suppositional mood of English and conditional mood, suppositional mood, auditive mood of Tajik, which mostly often are expressed by analytical constructions. Each of these moods has a different structure and meaning that play an important role in the sentence.
Сига воситаи грамматикии ифодаи категорияи модалият аст. Модалият категорияи функсионалию семантикиест, ки муносибатх,ои гуногуни гуфтор, инчунин намудх,ои гуногуни тавсифи субъективонаи гуфторро ифода менамояд. Модалият универсалияи забониест, ки ба категориями асосии забон дохил мешавад [3, с. 303]. Худи сига бошад, категорияи грамматикиест, ки ба во^еият чй гуна муносибат доштани амали феълиро аз ну^таи назари гуянда ифода мекунад [3, с. 321].
Дар забонх,ои му^оисашаванда кулли мухдвдщон сигах,ои хабарй ва амриро чудо мекунанд. Якумй амалеро ифода мекунад, ки во^ей мебошад. Дуюмй бошад, ифодакунандаи амру фармон аст.
Дар сарчашмах,ои забоншиносии точик ва англис мивдори сигах,о аз 2 то 17 адад нишон дода мешаванд. Аз чумла, Е.А.Найда 17 адад [8], А.И. Смирнитский 6 адад [5] ва Л.С. Бархударов танх,о ду сигаро [1] чудо мекунанд. Алалхусус, Л.С.Бархударов мавчудияти сигах,ои хабарию амриро нишон медихдцу халос.
Дар англисшиносй а^идаи аз х,ама маъмулро профессор А.И.Смирнитский пешни^од кардааст. У сигах,ои хабарй, амрй ва чор сигаи гайримуста^им (субъюнктив I, субъюнктив II, сигаи шартй, сигаи пиндоштй)-ро чудо мекунад.
Дар китоби "Забони адабии х,озираи точик" (^исми 1), ки барои факултетх,ои филологияи мактабх,ои олй ба х,айси китоби дарсй тасди^ шудааст, сигаи хабарй, сигаи амр, сигаи шартй-хох,ишмандй ва сигаи э^тимолй зикр шудаанд [2, с. 278].
Дар китоби "Опыт историко-типологического иследования иранских языков" зикр гардидааст [4, с. 442] дар забони точикй 5 сига мавчуд аст: сигаи хабарй, сигаи шартй-хохдшмандй, сигаи амр, сигаи аудитивй, сигаи э^тимолй. Англисшиноси точик К.Усмонов мавчудияти сигаи аудитивии забони точикиро дастгирй карда, ба он таърифи зеринро муносиб донистааст: "Ин сига амалеро ифода мекунад, ки ичро шудани он ба гуянда равшану вазех, нест, зеро шох,иди он набудааст ва дар бораи он аз руи шуниди худ, сухани шахси дигар ё хулосабарории мантщй ба шунаванда (хонанда) маълумот меди^ад" [6, с. 154].
Дар асоси гуфтах,ои боло метавон дар забони англисй шаш сига ва дар забони точикй панч сигаро чудо кард. Забони англисй: сигаи хабарй, сигаи амр, субъюнктив I,
субъюнктив II, сигаи шартй, сигаи пиндоштй. Забони точикй: сигаи хабарй, сигаи амр, сигаи шартй-хох,ишмандй, сигаи э^тимолй, сигаи аудитивй.
Дар мадолаи мазкур таздиди мудоисавии сига^ои субъюнктив I, субъюнктив II, сигаи шартй ва сигаи пиндоштии забони англисй ва сига^ои шартй-хохишмандй, э^тимолй ва аудитивии забони точикй, ки бештар тавассути сохтор^ои аналитикй ифода мешаванд, сурат мегирад.
Субъюнктив I -и забони англисй ду шакл дорад: синтетикй ва аналитикй. Шакли синтетикй дар Амрико истифода мешавад. Ин шакл ба асоси масдар баробар аст. "Peace be_ with you, my children!" (E.L. Voynich, р.210). - Худованд амну амон, офият бахшад, ба шумо, фарзандонам (Э.Войнич, с. 210).
Шакли синтетикй ба шакли аористи феъли точикй, ки инчунин синтетикист, муодил аст: be - бахшад.
Чунон ки М.А Ганшина ва Н.М.Василевская дайд мекунанд, дар забони муосири англисй шакли синтетикии субъюнктив I босуръат аз истифода баромада истодааст. Он бештар дар шеъри классикй ба мушох,ида мерасад [7, с. 204]. Мисол:
If in this heart a hope be dear,
That sound shall charm it forth again;
If in these eyes there lurk a tear,
„ Twill flow and cease to burn my brain (G.G. Byron, р. 18).
Субъюнктив I дар насри баландгоя, ^уччатх,ои расмй, инчунин дар гунаи амрикоии забони англисй х,оло дар истифода аст. Мисол:
I still suggest that you wait..... (Th. Dreiser, р. 91).
Ruth had urged that he take a clerk's position in an office (J. London, р.64).
Ин сига барои ифодаи фармон, дархост, таклиф ё худ амали фарзй хизмат мекунад. Он инчунин маънои майлу хох,ишро низ дорад, ки ин маъно дар забони точикй низ дучор мешавад. Мисол:
Success attend you (Th. Dreiser, р.106). - Муваффацият ёратон бод.
Long live sovereign Tajikistan! - Зинда бод Тоцикистони сохибистицлол!
Мушох,идах,ои мо нишон медихдц, ки ин шакли сигаи забони англисй ба забони точикй тавассути шакли аористи феъл ифода карда мешавад, ки он ба парадигмаи сигаи шартй-хох,ишмандй дохил мешавад. Мисол:
Is it necessary that I answer that question? (Ch. Dickens, р. 89). -Магар зарур аст, ки ман ба он савол цавоб дихам.
"All good - you, dear old woman," said Mr. Peggotty embracing his sister (Ibid, р.103). -"Хрмаи некихо ёрат бод модархонди азиз," - гуфт цаноби Пеготи хохари худро ба огуш гирифта (тарцумаи муаллифон).
The orders are that we stay (E. Hemingway, р. 51). - Фармоиш он аст, ки мо дар ин цо монем (тарцумаи муаллифон).
Азбаски субъюнктив I дар Амрико дариб аз истифода баромадааст М.А. Ганшина ва Н.М Василевская дайд мекунанд, ки он бо шакли сигаи фарзй ё хдмоиши озоди ягон феъли модалй бо асоси масдар иваз карда мешавад:
He ordered that we be present (subjunctive I).
He ordered that we should be present (the suppositional mood).
We shall start tomorrow though it rain (subjunctive I).
We shall start tomorrow though it should rain (the suppositional mood).
Whoever you be, you have no right to do such a thing (subjunctive I).
Whoever you may be, you have no right to do such a thing (modal phrase)[7, р. 203].
Л.С.Бархударов ва Д.А. Штеллинг дар китоби "Грамматикаи забони англисй" субъюнктив I-ро бо истилохи "конъюктив" ифода карда, ду шакли онро нишон медиханд. Якум шакли синтетикй: I (you, he, we, they) go, be, have. Онхо ^айд мекунанд, ки ин шакл бештар дар забони англисии Амрико истифода мешавад. Шакли дуюми аналитикй аз феъли ёвари «should» ва масдари гайриперфектй ё перфектй таркиб меёбад: I (you, he, we, they) should do (should have done). Шакли аналитикии ин сига дар дигар сарчашмахои англисшиносй, ки дастраси моянд, зикр намешавад.
Шакли аналитикии зикршуда метавонад васеъ гардад, яъне он шакли самти мафъулй дошта метавонад:
"The committee proposed that new legislation should be drafted" (E.L. Voynich, р. 156). Кумита тавсия кард, ки цонунгузории наве ба лоиуа дароварда шавад (Э.Л. Войнич, с. 155).
Дар ин мисол хар ду забон воситаи аналитикиро истифода бурдааст: should be drafted - ба лоиуа дароварда шавад. Дар забони англисй феъли "should" маънои "пешниуод, тавсия"-ро дорад, ки ифодаи онро шакли аористи феъли точикй ба ухда гирифтааст, феъли ёвари "be " хамрохи морфемаи "-ed" (drafted) маънои мафъулро ифода мекунад, ки дар забони точикй ин вазифа ба души морфемаи "- а" ва феъли ёвари "шавад" афтодааст. Дар забони точикй морфемаи "-ад" (шавад) мавчуд аст, ки он дар забони англисй муодили худро надорад, зеро он ба шахси сеюми шумораи танхо тааллу^ доштани амалро нишон медихад, вале дар забони англисй "should" барои хамаи шахсу шумора шакли якхела дорад, яъне тасриф намешавад.
Субъюнктив II низ ду шакл дорад:
1. Шакли синтетикй: It's time we ordered dinner (Th.Hardy, р.123).-Вацти он расидааст, ки мо хуроки нисфирузи фармоем (тарцумаи муаллифон).
2. Шакли аналитикй: She wished she had stayed at home (A.S. Hornby, р. 1466). - У мехост, ки дар хона бимонад (яъне афсус хурд, ки дар хона намондааст) (тарцумаи муаллифон).
Шакли синтетикии субъюнктив II ду амали хамзамонро дар замони хозира ифода мекунад:
1. "What uncle Reed say to you if he were alive" (Ch.Bronte, р. 63). -Агар амаки Рид зинда мебуд ба ту чи мегуфт? (тарцумаи муаллифон).
Дар ин мисол ду амал мавчуд аст: "зинда будан" ва "гуфтан", ки харду амали хамзамонро ифода мекунанд.
2. He understood now that his father had known for a long time past.... (J. A. Galsworthy, р. 96). - У уоло фаумид, ки падараш аллакайуо инро медонист (тарцумаи муаллифон).
Дар ин мисол низ ду амал мавчуд аст "фаумид" ва "медонист". Амали "медонист" нисбати амали "фаумид" ^аблан ба ву^уъ омадааст, яъне агар шакли синтетикии субъюнктив II ду амали хамзамонро (мисоли 1) ифода кунад, шакли аналитикии он амали ^аблиро (мисоли 2) нишон медихад.
Аз тарчумаи мисолхои боло аз англисй ба точикй бармеояд, ки хар ду шакли субъюнктив II ба забони точикй тавассути шакли синтетикии феъл баргардон мешавад. Му^оиса кунед: were alive - зинда мебуд, had known - медонист. Бо вучуди гуногун будани шаклхои грамматикй дар ин ду забон онхо хар ду ба амали гайриво^ей далолат мекунанд, яъне шаклхои навъи "зинда мебуд" ва "медонист" ба сигаи шартй - хохишмандии забони точикй дохил мешаванд, ки он низ мисли субъюнктив II-и забони англисй майлу хохишро ифода мекунад.
Субъюнктив II боз дар як сохтори синтаксисй - дар чумлахои пайрави шартй бо пайвандаки "if' истифода мешавад. Мисол: If you hadn 't been an American, I should have warned
you to keep clear a long time ago (J.A. Galsworthy, р.102). - Агар ту амрикой намебудй, ман аллакай туро таъкид мекардам, ки худро озод хис кунй (тарцумаи муаллифон).
Дар ин мисол "hadn't been" шакли аналитикии субъюнктив II аст, ки он шарти гайриводеиро ифода мекунад ва аз феъли ёвари "had" ва "Participle II"-и феъли нопурраи "be" таркиб ёфтааст. Феъли "had" амал ё холати гузаштаро ифода мекунад, ки он холат дар чумлаи болой тавассути таркиби "been an American" ифода ёфтааст. Fайр аз ин «had» гайриводей будани амал ё холатеро нишон медихад.
Ба забони точикй шакли аналитикии "hadn't been " чун "намебудй " тарчума шудааст, ки он шакли синтетикист. Ин шакли синтетикй маънои шартро, ки ба "hadn't been " хос аст, ифода мекунад. Аз ин бармеояд, ки дар забонхои мудоисашаванда шаклхои аналитикй ва синтетикии субъюнктив II гуногунанд, вале маънои ягона доранд, зеро "намебудй" ба парадигмаи сигаи шартй - хохишмандии забони точикй мансуб аст. Дар дисми дуюми ин мисол шакли дигари сигаи гайриводей истифода шудааст, ки он тавассути феъли ёвари "should" ва масдари перфектии феъли "to warn " сурат ёфтааст. Ин шакл одибати шарти гайриводеиро, ки тавассути шакли субъюнктив II сохта шудааст, ифода кардааст. Ин шакли аналитикии забони англисй ба забони точикй тавассути шакли синтетикии "таъкид мекардам " тарчума шудааст. Дар забони англисй "should have warned" ба парадигмаи сигаи шартй дохил мешавад, ки дар бораи он поёнтар таваддуф мекунем, вале "таъкид мекунам"-и забони точикй шакли сигаи шартй-хохишмандй аст. Аз тарчумаи ин мисол бармеояд, ки хам субъюнктив II ва хам сигаи шартии забони англисй ба забони точикй тавассути як шакли сига (сигаи шартй-хохишмандй) ифода карда мешавад. Дар забони англисй бошад, ифодаи шарт ба воситаи шакли субъюнктив II, вале хохиш ба воситаи шакли сигаи шартй сурат мегирад.
Шакли субъюнктив II метавонад дар самти мафъулй истифода шавад:
If you had been mixed up with the like of that, you would have put another foot in my house (R.L. Stevenson, р.59-60). - Агар бо хар гуна мурдорхо алоца карда гардй, поят аз хонаи ман канда хохад шуд (Р. Л. Стивенсон, с. 62].
Дар ин чумла «had been mixed up» аз панч вохиди маънодор иборат аст: 1) "had"; 2) be; 3) en; 4) ed; 5) up.
"Had" ва "en" шакли перфектй месозад. "Be" ва "ed" шакли мафъулй бунёд мекунад. "Up" хамрохи феъли "to mix" вохиди лугавии нав месозад.
Шакли аналитикии "had been mixed up" ба забони точикй тавассути шакли фоилй баргардонида шудааст. Таркиби "алоца карда гардй" ба назар шакли аналитикй менамояд, зеро дар таркиби он феъли "гардй" мавчуд аст, ки маънои такрорро ифода мекунад. Феъли "гардй" аз як чониб барои ифодаи маънои категорияи лугавии тарзи амал истифода мешавад ва аз чониби дигар, шакли аористи феъл мебошад. Ин феъли ёвар на ба феъли "had" ва на ба феъли "been " муодил нест.
Аз ин шарх бармеояд, ки шакли зикршудаи забони точикй як маънои таркиби "had been mixed up" - ро ифода мекунаду халос, вале бар замми ин шакли точикй маъноеро зикр менамояд, ки он дар шакли англисй мавчуд нест ва ин хам бошад маънои амали такроршаванда аст.
Сигаи дигари гайримустадили забони англисй "Conditional Mood" аст, ки ба точикй "сигаи шартй" тарчума мешавад. Ин сига соф шакли аналитикй дошта, аз феъли ёвари "should" ё "would" + масдари перфектй ё гайриперфектии феъли дигари маънодор таркиб меёбад. Мисол:
1) If I were you, I should wait until your lab was finished (M. A. Wilson, р. 84].
2) If I had waited for one of uncle's horses I should have been too late (Th. Hardy, р.67).
Дар мисоли якум "should wait" шакли сигаи шартй аст, ки аз феъли ёвари "should" ва масдари гайриперфектии феъли "to wait" сохта шудааст. Чунин шакл ба амале далолат мекунад, ки он ба амал ё холати дигар (дар мисоли мо were you) хамзамон аст.
Дар мисоли дуюм шакли "should have been" истифода шудааст, ки он аз феъли ёвари "should" ва масдари перфектии феъли нопурраи "to be" иборат аст. Чунин шакл ба амал ё холати каблй ё гузашта далолат мекунад.
Сигаи шартй ба амал ё холати гайривокеие далолат мекунад, ки ичрои он ба набудани шарту шароити зарурй вобаста аст. Чунин шарту шароит тавассути чумлаи пайрави шартй, ки бо пайвандики "if' сар мешавад, ифодаи худро меёбад. Дар ин чумлаи пайрав феъл-хабар тавассути шакли субъюнктив II ифодаи худро меёбад. Дар мисолхои болой ба сифати чунин чумлаи пайрав сохторхои синтаксисии "if I were you" ва "If I had waited for one of uncle's horses" истифода шудаанд.
Ин ду мисолро ба забони точикй тарчума мекунем:
1) Агар ман ба цои ту мебудам, то ба охир расидани кори лабораториат мунтазир мешудам.
2) Агар ман ба яке аз асщои амакам интизор мешудам, ман хеле дер мемондам.
Аз тарчумаи ин мисолро аён мешавад, ки шакли гайриперфектии сигаи шартии забони англисй ба забони точикй тавассути шакли грамматикии "мунтазир мешудам" баргардонида мешавад. Ин навъ шаклхоро дар китоби "Забони адабии хозираи точик" (кисми 1) ба парадигмаи хам категорияи замон [2, с. 293], хам категорияи сигаи шартй-хохишмандй [2, с. 280] дохил кардаанд, ки бахснок аст. Аз хамин сабаб дар яке аз сарчашмахои ба забонхои эронй бахшидашуда шаклхои навъи зикршударо ба парадигмаи "сослагательное наклонение" дохил накардаанд [4, с. 441]. Вале як хосияти забони англисиро ба инобат гирифта метавон чунин шакли грамматикиро ба парадигмаи сигаи шартй-хохишмандии забони точикй низ дохил кард. Дар забони англисй низ шаклхои навъи "waited"-ро дар як сохтори синтаксисй чун шакли замони гузаштаи номуайян ва дар мухрти дигари синтаксисй ба парадигмаи субъюнктив II дохил мекунанд. Мукоиса кунед:
1) She cooked, and all ate, in the kitchen, where she likewise washed, starched, and ironed clothes on all days of the week except Sundays (J. London, р. 86).
2) "Oh Merry, " she said, "I wish you went with us, for we had such fun! (W.S. Maugham, р. 50).
Дар мисоли якум шаклхои грамматикии "cooked", "ate", "washed", "starched", "ironed" ба
амалхои вокей далолат мекунанд ва ба парадигмаи замони гузаштаи сигаи хабарй дохил мешаванд. Вале дар мисоли дуюм шакли грамматикии "went" ба амали гайривокей далолат мекунад, зеро он ба парадигмаи субъюнктив II дохил мешавад. Аз ин ру хам дар забони англисй, хам дар забони точикй ин навъ шаклхо омонимй махсуб мешаванд. Бинобар он чунин шаклхоро метавон хам ба сигаи хабарй ва хам ба сигаи шартй-хохишмандй дохил кард. Ин ходисаи забонй, то чое, ки муаллифон огохй доранд, то хол дар забоншиносии точикй мавриди тахкик карор нагирифтааст.
Бояд зикр кард, ки сигаи шартй хатман дар сарчумлаи чумлаи мураккабе истифода мешавад, ки чумлаи пайраваш шартй буда, феъл-хабараш тавассути шакли субъюнктив II ифода мегардад, яъне шарти гайривокей ва окибати он тавассути ду шакли сигаи гайримустакдм сурат мегирад: субъюнктив II + сигаи шартй. Онхо аз руи шакл фар; мекунанд. Маънояшон хам гуногунанд: яке (субъюнктив II) хохиш ё шарти гайривокей, вале сигаи шартй окибати ягон шарти гайривокеиро ифода мекунад. Дар забони точикй низ шарт ва хохиш дар сохтори як чумла мавкеъ мегиранд ва азбаски он ду маъноро зери як ном муттахид мекунад, сигаи шартй-хохишмандй номида мешавад. Ин сига тавассути шакли аористи феъл (гирам, ханда кунам) ё шакли замони гузашта ба аористи "будан" (гирифта бошам, ханда карда бошам) ё шакли гузаштаи хикоягй (мегирифтам) ва бо аористи "будан " (механдида бошам) ва гайрахо ифода меёбад.
Пайдост, ки сигаи шартй-хохишмандии забони точикй низ шакли аналитикй доштааст. Мисол:
Дари бахти ту хам кушода мешуд, ман ба муроду мацсадам мерасидам (Ч.. Икромй, с. 18).
Дар ин мисол "кушода мешуд " шакли аналитикист, ки аз сифати феълии даблияти феъли "кушодан " (кушода) ва феъли ёвари "шудан " дар шакли тасрифй таркиб ёфтааст. Маънои ин шакл шарт аст, "ба муроду мацсадам мерасидам " шакли синтетикии ибораи фразеологист, ки натичаи шарти дар чумлаи пешин ифодашударо зикр менамояд. Дар мисоли "У хонда истода бошад, ман ба у халал намерасонам" (Б. Фируз, с. 71) шакли аналитикии "хонда истода бошад" мавчуд аст, ки он ба парадигмаи сигаи шартй-хохишмандй дохил мешавад. Ин граммема аз феъли асосй дар шакли сифати феълии даблият, феъли ёвари "истодан " ва феъли ёвари "будан" таркиб ёфтааст. Феъли "истодан (истода)" давомнокии амали "хондан"-ро зикр менамояд, феъли "бошад" шартро ифода мекунад.
Дар забони точикй дигар сигахои гайримустадим шакли аналитикй надоранд.
Дар забони англисй боз як намуди сигаи гайримустадим мавчуд аст, ки онро "Suppositional Mood" (сигаи пиндоштй) меноманд. Ин сига хам шакли аналитикй дорад. Он аз феъли ёвари "should", ки дар хамаи шахсу шуморахо тасриф намешаванд, сохта мешавад. Баъди ин феъли ёвар асоси масдари феъли маънодор истифода мешавад. He insisted that both the friends should come in (Th. Hardy, р. 54). - У исрор кард, ки харду дустон ба дарун дароянд (тарцумаи муаллифон).
Дар ин мисол "should come in " шакли аналитикист. Феъли ёвари «should» ба феъли асосии "to come in " маънои тавсияро илова кардааст. Феъли асосй маънои лугавй дорад ва чун феъл ба амал далолат мекунад, ки ин маънои грамматикии ин феъл аст.
Ба забони точикй ин шакли аналитикй тавассути шакли "дароянд " баргардон шудааст, ки он бо таври синтетикй сохта шудааст. Ин шакли феълии точикй низ тавсияро ифода менамояд.
Сигаи пиндоштй метавонад шакли перфектй низ дошта бошад, ки он ба амали даблй далолат мекунад:
He suggested that they should have gone to a moive (W. S. Maugham, р. 114). - У изхор кард, ки онхо ба кино рафта бошанд даркор (тарцумаи муаллифон).
Дар ин чо "should have gone" шакли аналитикист. Феъли "should" гумонро ифода мекунад, феъли "have " даблиятро мефахмонад, феъли "gone " маънои лугавии "рафтан " - ро дар замони гузашта зикр менамояд. Ба забони точикй ин шакл ба воситаи шакли аналитикй "рафта бошад " баргардонида шудааст, ки он ба сигаи шартй-хохишмандй далолат мекунад.
Храмин тавр, ба хулоса омад, ки дар хар ду забонхои мудоисашаванда сига вучуд дорад, аммо шумораи он дар ду забон якхела нест. Дар забони англисй шаш сига ва дар забони точикй панч сига ба назар мерасад. Тахлилхо нишон доданд, ки субъюнктив 1 ва 2 дар забони англисй дорои ду шакл - синтетикй ва аналитикй мебошанд. Шакли синтетикии субъюнктив 1 тавассути масдар шакл мегирад ва шакли аналитикй бо ёрии феъли ёвари "should" ва масдари гайриперфектй ё перфектй сохта шуда, барои ифодаи фармон, майлу хохиш, таклифу дархост ва амали фарзй хизмат мекунад. Субъюнктив 1 ва 2 дар забони точикй ба назар намерасанд, аммо субъюнктив 1 аз забони англисй ба забони точикй бо шакли аористи феъли точикй баргардон мешавад. Субъюнктив 2 тавассути шакли синтетикй ду амали хамзамон ва шакли аналитикии он амали каблиро ифода мекунад. Хар ду шакл ба амали гайриводей далолат карда, маънои майлу хохишро ифода мекунад.
Сигаи шартй ва пиндоштй дар хар ду забон танхо шакли аналитикй доранд ва бо феъли ёвари "should" ё "would" (сигаи шартй), "should" (сигаи пиндоштй) ва масдари гайриперфектй ё перфектй таркиб меёбад. Сигаи шартй бештар амал ё холати гайриводеиро далолат карда,
бинобар намудани шарту шароити лозима ба амал ба анчом намерасад. Сигаи пиндоштй бошад барои ифодаи тавсия, гумон хизмат мекунад. Х^ам сигаи шартй ва хам сигаи пиндоштй ба забони точикй бо сигаи шартй - хохдшмандй ифода мешаванд. Дар чумлаи мураккаб мав^еи сарчумларо сигаи шартй ва чумлаи пайрави шартро субъюнктив 2 ичро мекунад.
Пайнавишт:
1. Бархударов, Л.С. Очерки по морфологии современного английского языка / Л.С. Бархударов. - Москва: Высшая школа, 1975. -156 с.
2. Забони адабии уозираи тоцик. Лексикология, фонетика ва морфология. - Душанбе: Ирфон, 1973. - 451 с.
3. Лингвистический энциклопедический словарь / Под. ред. В. Н. Ярцевой. - Москва: Советская энциклопедия, 1990. - 686 с.
4. Опыт историко-типологического исследования иранских языков. Том 2. - Москва: Наука, 1975. -476 с.
5. Смирницкий, А.И. Морфология английского языка./А.И. Смирницкий. - Москва: Издательство литературы на иностранных языках, 1959. - 440 с.
6. Усмонов, К. Морфологияи муцоисавии забонуои англисй ва тоцики. / К. Усмонов. -Хуцанд: Нури маърифат, 2015. -230 с.
7. Ganshina, M.A., Vasilevskaya, N.M. English Grammar /M.A. Ganshina, N.M. Vasilevskaya. Ninth edition revised. Higher School Publishing House, 1964. - 540p.
8. Nida E. A. Morphology: the descriptive analysis of words. Ann Arbor. 1946. - 365p.
Адабиёти бадей:
9. Войнич, Э.Л. Fурмагас / Э.Л. Войнич. - Душанбе: Маориф, 1982. - 320.
10. Икромй, Ц. Асаруои мунтахаб / Ц. Икромй. Ц. 1. - Душанбе: Адиб, 1989. - 380с.
11. Стивенсон, Р.Л. Цазираи цавоуирот / Р.Л. Стивенсон. - Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоцикистон, 1952. - 260 с.
12. Фируз, Б. Агар вай мард мебуд ... /Б. Фируз. -Душанбе: Адиб, 1987. - 384 с.
13. Б^Шё, Ch. Jane Ere. - M. : Higher school publisher house, 1953. -218 p.
14. Byron, G. G. Hebrew Melodies / G. G. Byron, Nobel Press, 2011, - 54 p.
15. Dickens, Ch. Martin Chuzzlewit / Ch. Dickens. - Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1951. - 482 p.
16. Dreiser, Th. Jennie Gerhardt /Dreiser, Th. -Moscow,1972. - 358p.
17. Galsworthy, J.A. Modern Comedy. Book 2 / J. Galsworthy. - Moscow: Progress Publishers, 1976. - 280p.
18. Hardy,Th.Far From the Madding Crowd.//Th.Hardy. London.Pan Books LTD,1967.- 398p.
19. Hemingway, E. A Farewell to Arms //E. Hemingway. L. : Prosveshenye, 1971. - 264p.
20. Hornby, A.S. Oxford Advanced Learner's Dictionary / A.S. Hornby. Oxford University Press, 1989. - 1578p.
21. London, J. Martin Eden / J. London. - Moscow, 1968. - 434 p.
22. Maugham, W.S. The Moon and Sixpence/ W.S. Maugham. - Moscow, 1972. - 180 p.
23. Stevenson, R.L. Treasure Ireland. Third Edition / R.L. Stevenson. - Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1963. - 280p.
24. Voynich, E.L. The Gadfly/E.L. Voynich. -M.:Foreign Languages Publishing House, 1954.- 332p.
25. Wilson, M. A. My Brother, My Enemy /M. A. Wilson - Little Brown, 1952. - 372p.
Reference literature:
1. Barkhudarov L.S. Outlines on the Morphology of Modern English. / L.S. Barkhudarov. -Moscow: Higher School, 1975. - 156pp.
2. Tajik Modern Literary Language. Lexocology, Phonetics and Morphology. - Dushanbe: "Knowledge", 1973, - 451 pp.
3. Linguistics Encyclopediac Dictionary. Under the editorship of Yartseva V.N. Moscow: Soviet Encyclopedia, 1990. - 686pp.
4. Experience of Historico-Typological Research of Iranian Languages. - V.2. - Moscow: Science, 1975. -476pp.
5. Smirnitsky A.I. Morphology of the English Language. / A.I. Smirnitsky. - Moscow: Publishing-House of Literary in Foreign Languages, 1959. - 440 pp.
6. Usmonov, K. Comparative Morphology of English and Tajik. / K. Usmonov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2015. -230pp.
7. Ganshina, M.A., Vasilevskaya, N.M. English Grammar /M.A. Ganshina, N.M. Vasilevskaya. The ninth edition, revised. Higher School Publishing House, 1964. -540pp.
8. Nida E. A. Morphology: Descriptive Analysis of Words. Ann Arbor. 1946. - 365pp.
Fiction:
9. Voynich I.L. The Gadfly /I.L. Voynich. - Dushanbe: Enlightenment, 1982. - 320pp.
10. Ikromi J. Selected Works/J. Ikromi. The 1st edition. - Dushanbe: Man-of-Letter, 1989. - 380pp.
11. Stevenson, R.L. Treasure Island / R.L. Stivenson. - Stalinabad: State publishing-House of Tajikistan, 1952. - 260 pp.
12. Firuz, B. If he Were a Man ... / B. Firuz. -Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 384 pp.
13. Bronte, Ch. Jane Ere. - M. : Higher School Publishing- House, 1953. -218 pp.
14. Byron, G. G. Hebrew Melodies / G. G. Byron, Nobel Press, 2011, - 54 pp.
15. Dickens, Ch. Martin Chuzzlewit / Ch. Dickens. - M. : Foreign Languages Publishing House, 1951. - 482 pp.
16. Dreiser, Th. Jennie Gerhardt / Dreiser, Th. - Moscow, 1972. -358 pp.
17. Galsworthy, J.A. Modern Comedy. Book 2 /J. Galsworthy. -M.: Progress Publishers, 1976. - 280pp.
18. Hardy, Th. Far From the Madding Crowd. // Th. Hardy. London: Pan Books LTD, 1967. - 398pp.
19. Hemingway, E. A Farewell to Arms //E. Hemingway. L. : Englishtenment, 1971. - 264pp.
20. Hornby, A.S. Oxford Advanced Learner's Dictionary / A.S. Hornby. Oxford University Press, 1989. - 1578pp.
21. London, J. Martin Eden / J. London. - M., 1968. - 434pp.
22. Maugham, W.S. The Moon and Sixpence/ W.S. Maugham. - M., 1972. - 180 pp.
23. Stevenson, R.L. Treasure Ireland. The third edition / R.L. Stevenson. - Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1963. - 280 pp.
24. Voynich, E.L. The Gadfly /E.L. Voynich. - Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1954. - 332 pp.
25. Wilson, M. A. My Brother, My Enemy /M. A. Wilson - Little Brown, 1952. - 372pp.
