CC BY
13
УДК 327
DOI 10.24412/2411-1945-2023-3-133-141
РОХБУРДИ ТУРКИЯДАР Ризоён Шерали Шукруллозода, н.и.с., ОСИЁИ МАРКАЗЙ: ЧОЛИШУ муаллими калони кафедраи дипломатия ва
ФУРСАТХО БАРОИ сиёсати хориции Цумуурии Тоцикистони ДМТ ТОЦИКИСТОН (Душанбе, Тоцикистон)
СТРАТЕГИЯ ТУРЦИИ В Ризоён Шерали Шукруллозода, канд. полит. наук, ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: ст. преподаватель каф. дипломатии и внешней ВЫЗОВЫ И ВОЗМОЖНОСТИ политики РТ ТНУ (Душанбе, Таджикистан)
ДЛЯ ТАДЖШИСТАНА Rizoyon Sherali Shukrullozoda, Ph.D. of Political
TURKEY'S STRATEGY IN Sciences, Senior lecturer of the Department of
CENTRAL ASIA: CHALLENGES Diplomacy and Foreign Policy of the Republic of
AND OPPORTUNITIES FOR Tajikistan, TNU (Dushanbe, Tajikistan)
TAJIKISTAN e-mail: sherali.rizoyon@tnu.tj
Роубурди Туркия дар Осиёи Маркази аз дидгоуи манфиатуои миллии Тоцикистон барраси гардида, ауаммияту мубрамияти пажууиш дар низоми равобити Душанбе ва Анцара бозкушои шудааст. Панц омили цолишбарангез барои Тоцикистон аз сиёсати Туркия дар Осиёи Маркази, ба монанди пантуркизм ва навусмонизм, Созмони давлатуои турки, рацобату зиддияти бо цудратуои беруна, масъалаи марзии Тоцикистону Циргизистон, таърихофари барои минтаца барраси мегардад. Дар цамъбаст фурсатуо барои Тоцикистон аз омили Туркия дар Осиёи Маркази дар шакли тавсияуо пешкаш мешавад.
Калидвожа^о: Тоцикистон, Тукрия, Осиёи Маркази, сиёсати хорици, манфиатуои милли, чолишу фурсатуо, сиёсати бисёрсамти
Стратегия Турции в Центральной Азии рассматривается с точки зрения национальных интересов Таджикистана, а также раскрывается важность и значимость исследования системы отношений между Душанбе и Анкарой. Проанализированы пять факторов, формирующих вызовы для Таджикистана, связанные с политикой Турции в Центральной Азии, такие как пантюркизм и неоосманизм, "Организация тюркских Государств", конкуренция и противостояние с внешними державами, проблема таджикско-кыргызской границы и написание истории региона. В заключение в виде рекомендаций представлены возможности для Таджикистана от присутствия турецкого фактора в Центральной Азии.
Ключевые слова: Таджикистан, Турция, Центральная Азия, внешняя политика, национальные интересы, вызовы и возможности, многовекторная политика
The article dwells on Turkey's strategy in Central Asia which is examined from the point of view of Tajikistan's national interests, and the significance of the study in the system of relations between Dushanbe and Ankara is also explored. Five factors forming challenges for Tajikistan from Turkey's policy in Central Asia are considered, such as pan-Turkism and neo-Ottomanism, the Organization of Turkic States, competition and confrontation with external powers, the Tajik-Kyrgyz border dispute, Turkish accounts of the history of the Central Asian region. In conclusion, the possibilities for Tajikistan from the Turkish factor in Central Asia are presented in the form of recommendations.
Keywords: Tajikistan, Turkey, Central Asia, foreign policy, national interests, challenges and opportunities, multi-vector policy
Вуруд ба мавзуъ
Сиёсати хоричии Чумхурии Точикистон барои хифз ва татбики манфиатхои миллии кишвар нигаронида шудааст [1]. Сиёсати "дархои кушода" ба унвони асоси он корбурд гардида, Душанбе сиёсати хоричии бисёрсамтиро дар рохбурди беруна рохандозй мекунад. Дар Консепсияи сиёсати хоричии кишвар перомуни равобит бо Туркия чунин омадааст: "Чумхурии Точикистон инкишофи хамкории мутакобилан судмандро бо Чумхурии Туркия дар сохахои мухталиф, аз чумла чалби сармоягузории он кишвар ба иктисодиёти Точикистон, истикбол менамояд" [2]. Вазифаи асосии сиёсати хоричии кишвар мусоидат ба татбики 4 хадафи рохбурдии Точикистон аст, ки дар "Стратегияи миллии Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030" зикр ёфтаанд: 1) таъмини амнияти энергетикй ва истифодаи самарабахши неруи барк; 2) рахой аз бунбасти коммуникатсионй ва табдил ёфтан ба кишвари транзитй; 3) таъмини амнияти озукаворй ва дастрасии ахолй ба гизои хушсифат; 4) вусъатдихии шугли пурмахсул, ки саноатисозии босуръати кишварро [1, с.118] дар назар дорад.
Дар навиштаи мазкур махдудаи замонй муайян шуд, ки он аз соли 2015 то имрузро дар бар мегирад. Чунки мохи январи соли 2015 Консепсияи амалкунандаи сиёсати хоричии кишвар кабул гардид, ки тибки он Точикистон сиёсати хоричии худсолори бисёрсамтиро ба таври вокеъбинона ва амалгароёна ба рох мемонад. Тавре маълум аст, соли 2022 сиёсати чахонй мураккаб, хассос ва бухронй гардид, ки таъсири мустакими худро ба сиёсати хоричии давлатхои Осиёи Марказй, аз чумла Точикистон мерасонад. Хдмчунин меъмории ояндаи сиёсию амниятй ва аслхои машруияти низоми равобити байналмилал дар холи шаклгирй аст. Храмин омилхо барои сиёсати хоричии Точикистон силсилаи чолиш ва фурсатхоро ба вучуд меорад, ки бахсу баррасии онхо дар иртибот ба руйкарди Туркия дар Осиёи Марказй махсусан мухим мебошанд.
Хадафу вазифаи пажух,иш арзёбии вижагихои рохбурди Туркия дар Осиёи Марказй ва муайян кардани чолишу фурсатхои барои сиёсати хоричии Точикистон мебошад.
Омили Туркия дар Осиёи Марказй: чолишу фурсат^о барои Точикистон. Точикистон сиёсати хоричии мустакили бисёрсамтиро ба таври вокеъбинона ва амалгароёна рохандозй менамояд, ки мехвари он хифз ва татбики манфиатхои миллй мебошад. Солхои охир, барои сиёсати хоричии мамлакат чолишу фурсатхои муайяне падидор шуданд. Тавре Президента Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон дар Паёми худ зикр карданд: "Солуои охир вазъи сиёсиву ицтисодии цауон хеле мураккаб гардида, уоло инсоният дар давраи нщоят уассос ва душвортарини таърихи цариб сад соли охири худ царор дорад. Аз цумла, дар панц соли охир таъсири манфии бархурдуои геосиёси, низоъуои тицорати, пауншавии беморщои сирояти, инчунин, пайомадуои тагйирёбии ицлим ба ицтисоди кишваруои цауон шиддат ёфта, яроцнокшавии бошитоб ва огози маруалаи "цанги сард" боиси халалдор шудани низоми муносибатуои ицтисодиву тицоратии байни давлатуо ва ба вуцуъ омадани буурони цауонии ицтисоди гардид' [3]. Ин тахлили зарифи Пешвои миллат дар назди пажухишгарони илмхои сиёсии ватанй вазифахои муайянеро мегузорад. Чун дар мархилаи хассоси равобити байналмилал анчоми тахлилхои точикистонмехвар [4], чустучуйи роххои мусоиди хифзу татбики манфиатхои миллй ва таквияти суботу амнияти кишвар аз вазифахои мухим ба шумор мераванд. Бо назардошти хамин нукта ба чанде аз чолишу фурсатхо барои Точикистон дар чахорчуби амалкарди Туркия дар Осиёи Марказй таваччух мекунем, то хадафи навиштаи мазкур равшан гардад.
Омили пантуркизм ва навусмонизм. Андешаи пантуркизм дар чугрофиёи Туркия дар охири асри XIX пайдо мешавад. Профессор С.Муллочон хафт омили зухури онро [5, с. 1112] зикр карда, менависад, ки "шаклгирии чараёни пантуркизм дар шароити нави
таърихй... кабл аз дама, бар асоси вокеияти таърихй ва бо назардошти манофеи миллй тадкику баррасй гардад. Ормони таъсиси кишвари ягонаи туркдо дануз аз миён нарафтааст. Дар цадони имруз кушишдое барои дар оянда фародам овардани замина барои иттидоди цадони турк ба амал бароварда мешавад" [5, с. 16]. Дар Тоцикистон нисбат ба пантуркизм назари мусбат надоранд, чун ба он гаравидани нухбагони худй дар аввали асри ХХ, боиси шикасту талафоти азиме гардид. Чунин бархурд бештар бархоста аз хотираи таърихй аст. Руйкард нисбат ба пантуркизм дар Осиёи Марказй якранг нест, аз диди мусбат то эдтиёткорона ва манфй ба назар мерасад. Як бахше аз нухбагони кишвардои Осиёи Марказй пантуркизмро дамчун манбаи мудими эдёи дувиятии худ медонанд. Хамчун давлати худсолор ба ин дак дам доранд ва дар ин самт икдомдои зиёдеро амалй карданд ва дар оянда амалй ходанд кард. Пас саволдое ба миён меоянд, ки 1) бо вуцуди бим нисбат ба пантуркизм, руйкарди мо чй гуна бояд бошад? 2) ривояти дохилиминтакавй дар мавриди дувияти "осиёимарказиасл" чй аст? 3) густариши дувияти умумитуркй чй таъсире ба Тоцикистон расонида метавонад? ва гайра. Пайдо кардани посух ба ин саволдо мушкил аст, вале аз диди руйкарди амалгарой мекушем ибрози назар кунем:
Нахуст, аз руйи гуфтумони омиёна ва амалй пантуркизм дамчун андеша зиёда аз як аср дар Туркия таблигу истифода мешавад. Дар арафаи 100 -солагии таъсиси Чумдурии Туркия, аз руйи "умки стратегй" [6] ба густариши нуфузи Анкара бояд хидмат кунад ва ин кишварро ба "кудрати марказй" табдил дидад. Храмин падидаро пажудишгарон дамчун "навусмонизм" маънидод мекунанд, ки бархоста аз тацрибаи давлатдории Туркия мебошад. Анкара дар Осиёи Марказй аз мувофиктарин абзор, яъне аз умумияти забонию дамтаборй истифода мекунад ва дар кишваре дигаре агар чунин тавонмандидо медошт, аз он кор мегирифт.
Дуюм, бо назардошти "ошной"-и зиндаи мардуми тоцик бо цараёни пантуркизм тадлилгари ватанй П.Муллоцонов чунин мешуморад, ки "тоцикон бояд аз пантуркизм на дамчун омили беруна, балки дамчун омили дохилй дарос дошта бошанд. Яъне барои ояндаи Тоцикистон пантуркизм на дар миёни узбекону, казокдо ва киргиздо, балки эдтимоли эдёи он дар шаклдои нав дар худи цомеаи тоцик хатарнок аст" [7]. Руйкарди мазкур амалгароёна буда, муносибати бидуни эдсос ва зиракии сиёсиро аз мардум ва нухбагони мо талаб мекунад.
Сеюм, пушиши динию маздабй додани пантуркизм дам хатарнок аст, чун дар миёни тоцикон назар ба дувияти миллй, худайниятдидии динию маздабй решадои кавй дорад. Ба ин нукта пажудишгар БДамдам низ дар маколаи худ ишора кардааст [8]. Яъне, дин дар сиёсати усулии давлатдои мусалмонй на ба унвони низоми бовар ва арзишдо, балки дамчун абзори таъсиру нуфуз истифода мегардад. Агар чунин намебуд, имруз ракобат миёни Эрон ва Арабистони Саудй, Туркия ва кишвардои арабй ва гайра ба мушодида намерасид.
Чорум, солдои охир дар гуфтумони тадлилгарони минтакаи Осиёи Марказй сухан дар мавриди вожаи "осиёимарказиасл" меравад, ки унсури дувиятии онро тандо хосси мардуми туркзабон мешуморанд. Дар чунин долат тоцикон ба унвони мардуми бумии минтака аз ин унсури дувиятй берун мемонанд. Чун агар унсурии дувиятии "осиёимарказиасл" корбурди сиёсй шавад, пас макому цойгоди унсури форсй дар минтака бояд эътироф гардад (нуктаи мазкур баррасии вижаро талаб мекунад).
Панцум, дар гуфтумони баъзе тадлилгарони минтака, ки перомуни Осиёи Марказй сухан меравад, мафдуми "мо" ва "ондо" корбурд мешавад. Зери вожаи "ондо" пеш аз дама "тоцикон"-ро дар назар доранд, чун "мо" дар асоси унсури "туркзабонй" шакл гирифтааст. Агар дар сиёсати амалии давлатдои минтака унсури туркгарой афзоиш ёбад, шароити мазкур барои Тоцикистон чолишдои муайянро ба вуцуд меорад. Аз ин ру, омода будан ба чандин сенарияи эдтимолии рушди дамин вазъ аз адамият холй нест...
Омили Созмони давлатхои туркй (СДТ) ва Точикистон. СДТ дар асоси умумияти забонй, фархангй ва гузаштаи маштарак таъсис ёфта, дар доираи он "Чашмандози чахони турк - 2040" низ кабул гардидааст. Мувофики ин санад, боз хам бештар ниходина шудани хамкорихои давлатхои аъзо дар сохахои сиёсат ва амният, иктисод, наклиёт, гумрук, технологияи иттилоотию иртиботй, энергетика, чахонгардй, тандурустй, мухити зист, кишоварзй, фарханг, маориф ва илм, чавонон ва варзиш, диаспорахо, расонахо, чомеаи шахрвандй ва гайраро дар назар дорад [Ниг.: 9]. Тахлилгарони минтака як камбуди ин созмонро хузур надоштани Точикистон каламдод карда, макоми эхтимолии "нозир"-ии Душанберо хуб пазируфтанд. Хдмчунин, кудратхои беруна барои хамкорй ва машварат бо давлатхои минтака колаби "+Осиёи Марказй"-ро руйи даст гирифтаанд. Туркия хамчун кишвари таъсиргузор дар минтака чунин колабро надорад, чун СДТ фарогири танхо 4 мамлакати Осиёи Марказй аст. Дархости "нозир"-й барои Точикистон дар СДТ чй ахаммият дорад ва оё лозим аст?
Нахуст, як рукни таъсиси СДТ умумияти забонй аст, ки Точикистон берун аз чунин меъёр мебошад. Агар бо назардошти он ки кишвари дорои шахрвандони туркзабон ба ин созмон бипайвандад, ба кори он таъсире дошта наметавонад. Чун кишвархои нозир хукуки таъсир ба кабули карорро надоранд.
Дуюм, макоми эхтимолии нозирй ё узвияти Точикистон хамон вакт натичабахш мешавад, ки агар ба СДТ чунин давлатхо, аз кабили Русия, Чин, Эрон ва гайра хузур пайдо кунанд, чун якчо эхтимоли химояи мавкеъхо имконпазир аст. Ба эхтимоли зиёд худи Туркия ба чунин шакл гирифтани вазъ розй нашавад, чун чугрофиёи СДТ-ро хамчун фазои стратегии нуфузи худ маънидод мекунад.
Сеюм, дархости макоми "нозирй" ин эътирофи руйкарди Туркия нисбат ба минтака аст, ки дар тули 30 соли охир ба мушохида расида, ривояти туркгароиро дар Осиёи Марказй бо назардошти хузури хамаи давлатхо боз хам густариш медихад. Чунин холат дар дарозмуддат ба эхтимоли зиёд ба манфиатхои хаётан мухимми Точикистон мувофикат намекунад.
Чорум, ривояти давлатхои Осиёи Марказй аз узвият дар СДТ мухталиф буда, хар кадоме аз пайи манфиатхои худ аст. Барои Казокистон ва Узбекистан бештар масоили иктисодй ва долонхои транзитй ахаммият доранд, чун ин кишвархо то чойе ба чатри берунаи амниятй эхтиёч надоранд ва густариши равобити худ бо Туркияро хамчун чойгузин ба хостахои Русия ва Чин метавонанд чилва диханд. Барои Киргизистон омили узвият сараввал хамчун манбаи мадад ва сармоягузорй бошад, баъди ходисахои марзии солхои 2021 ва 2022 ба хомй ва чатри амниятй мубаддал гардид. Густариши хамкорихои низомй миёни Бишкек ва Анкара ва харидории бесарнишинхои туркиро чунин маънидод кардан мумкин аст. Сарфи назар аз хамкорихои наздики Туркия бо Туркманистон узвияти эхтимолии Ашкобод дар ин созмон аз эхтимол дур аст. Хдрчанд Курбонгулй Бердимухаммадов, раиси Маслихати халки ин кишвар зимни суханронй дар саммити гайринавбатии СДТ мохи марти 2023 дар Туркия изхор кард, ки "умедворем бо хамаи шумо дар Туркманистон на хамчун кишвари нозир, балки ба унвони узв комили СДТ мулокот мекунем" [10]. Чун ба сиёсати "бетарафии доимй" созгор нест ва падидаи мазкур ба бозбинй ё даст кашидан аз ин сиёсат оварда мерасонад; тахдиду чолишхои зиёдеро барои сиёсати хоричй меофарад, зеро Ашхобод бо Техрон равобити наздик дорад; ва нихоят, татбики лоихахои гуногунсамткунии фуруши газро махдуд мегардонад.
Панцум, ба эхтимоли зиёд густариши хамкорихои дучониба бо давлатхои аъзо ва нозири СДТ барои Точикистон афзалтар бошад, чун бо Казокистон, Туркманистон ва Узбекистан санад дар бораи шарикии стратегй ба имзо расидаанд, бо Туркия низ хамкорихои наздик ба мушохида мерасад. Бо Киргизистон баъди халлу фасли масъалаи марзй ба эхтимоли зиёд равобит одй ва аз руйи асли хамчаворй сурат хохад гирифт. Дар колаби хамкорихои
дучониба Точикистон имкони бештари химояи манфиатхои миллии худро дорад. Хамчунин, дар ин маврид ба назар гирифтани се нукта мухим аст: 1) лоихаи геополитикии Туркия дар шакли СДТ ихтилофи чиддиро бо манфиатхои рохбурдии Русия, Чин ва Эрон дорад, чун бо назардошти икомати дастачамъонаи шахрвандони туркзабони онхо ба якпорчагиашон тахдид эчод мекунад; 2) кавй гардидани СДТ дар Осиёи Марказй ва берун мондани Точикистон аз он метавонад боиси фурупошии минтака хамчун конструкти геополитикй гардад. Ба чунин шакл гирифтани вазъ хам кудратхои берунии дорои колаби "+Осиёи Марказй" ва хам худи кишвархои минтака розй намешаванд, чун вижагй ва ахаммияти худро аз даст медиханд; 3) Осиёи Марказй хамсояи иктисоди дуюми чахон - Чин ва хамсояи девордарминёни иктисоди панчуми чахон - Хинд мебошад, дар чунин раддабандй Туркия макоми 19 дорад. Ба эхтимоли зиёд Пекин ва Дехлй барои минтака икдомхои ракобатпазир (Чин дар колаби нав аллакай пешкаш кард)-ро пешниход мекунанд.
Омили ракобат ва зиддияти кудратхои беруна дар Осиёи Марказй. Аз солхои 90-уми асри XX Туркия хамчун кишвари узви НАТО пешбарандаи сиёсату рохбурди ин иттиход дар минтака шинохта мешуд. Дар дахаи дуюми асри XXI бо боло рафтани тавонмандихои иктисодй, Анкара сиёсатхои худро дар Осиёи Марказй, хамчунин Афгонистон [Ниг.:11, с. 410-415] бозбинй кард, вале боз аз пуштибонии Амрико бархурдор аст. Давлатхои минтака дар дахаи аввали худсолорй нахостанд Туркияро ба унвони кишвари миёнрав дар равобити худ бо давлатхои пешрафтаи гарбй кабул кунанд ва чунин руйкард имруз низ ба мушохида мерасад. Тавре дар боло ишора шуд, руйкарди Туркия дар минтака бо манфиатхои дигари кудратхои ворид ба равандхои Осиёи Марказй дар зиддият карор дорад. Масалан, икдомхои Анкара барои рохандозии долонхои наклиётй аз/ба Осиёи Марказй бо манфиатхои Русия ва Эрон дар ин самт ихтилоф дорад, чун нуфузи онхоро метавонад кохиш дихад. Рохандозии долони интиколи маводи сухт низ ба манфиатхои рохбурдии Русия, Чин, Эрон ва Покистон низ ихтилоф дорад, чун хамаи ин давлатхо хостори истифода ва тахти назорат гирифтани захирахои газии Туркманистонро дар сар мепарваранд. Хамкорихои низомии Туркия бо давлатхои минтака аз чониби кудратхои беруна бо хассосият кабул мешавад. Аз ин ру, омили мухими суботу амният дар минтака ин амалисозии сиёсати бисёрсамтй ва нигах доштани тавозун миёни кудратхои беруна мебошад, чун аз ин ду рукн яке риоя нагардад, ба эхтимоли зиёд ба бесуботй оварда мерасонад.
Омили Туркия дар х,алли масъалаи марзии Тоцикистон ва киргизистон. Аз руйи асли якуми равишшиносии сиёсати хоричии Туркия "руйкарди "дурандешона" ба мушкилот" ин кишвар ба тамоми бухронхои мавчуда аз дидгохи манфиатхои худ муносибат карда, тибки асли сеюми амали "дипломатияи сулхчуёнаи фаъол ва пешгирона" миёнчигариро барои муколамаи сиёсй миёни чонибхои мукобил рохандозй мекунад. Харчанд дар маколаи машхури Ахмад Довудоглу "Сиёсати хоричии бидуни мушкили Туркия" [Ниг.: 6] сухан дар мавриди халли масъалаи марзии Точикистону Киргизистон намеравад, вале руйкарди туркиро метавон баррасй кард. Мухимтарин вижагии руйкарди миёнчигарй ва мудохилаи туркй дар кейсхои гуногун дар он падидор мешавад, ки дар нихоят ба ин кишвар фоида (пеш аз хама иктисодй) меорад. Туркия дар самти хамкорихои сиёсию амниятй ва харбй ва дар пайдо кардани бозор барои аслихаи харбии истехсоли худ муваффак шудааст. Дар ду низои марзие, ки миёни Точикистон ва Киргизистон мохи апрели соли 2021 ва мохи сентяби соли 2022 ба вукуъ пайвастанд, Туркия то андозае бетарафиро риоя накард ва кушиши чонибдории Бишкек эхсос мешуд. Нуктаи возехи ин нукта, изхороти Багдод Амриев, муншии умумии СДТ буд, ки комилан ривояти Бишкекро такрор кард ва хатто зикр намуд, ки ки икдоми чониби Киргизистонро барои халли мусолихатомези масъала чонибдорй мекунад. Чониби Точикистон бо пахши баёния ба
якцониба будани издороти муншии умумии СДТ таъкид кард, чун у аз пеши худ чунин икдом карда наметавонист. Инчунин, Туркия аз нахустин кишвардое буд, ки омодагии худро барои баркарор кардани тандо зерсохтори зарардидаи вилояти Бодкон баён кард. То цойе эдсос мешуд, ки Туркия аз омили мушкили марзй миёни Душанбе ва Бишкек барои таквияти эдсоси умумитуркй истифодаи абзорй менамояд. Натицаи "мудохилаи нарм"-и Туркия ба ин масъала бо он анцом ёфт, ки Киргизистон бесарнишин харидорй ва мукобили Тоцикистон моди сентябр истифода кард. Аз ин ру, барои Душанбе нидоят мудим аст, ки равобити кишвардои дигари минтака бо Туркия бар зарари манфиати таъмини амният дар Тоцикистон истифода нашавад.
Омили таърихофари барои Осиёи Маркази. Китоби дарсии "Таърихи умумии туркй" ба барномадои таълимии мактабдои Озарбойцон ва Казокистон, кисман Туркия ворид шуда, дар Киргизистон дар доли баррасй аст. Инчунин, китобдои дарсии "Чугрофиёи цадони туркй" ва "Адабиёти умумии туркй" тадия шудаанд. Солдои охир икдомдои кудратдои беруна барои родандозии истеъморзудой дар минтака ба мушодида мерасад ва яке аз ондо Туркия мебошад. Ба андешаи А.Тутумлу, устоди Донишгоди Ховари Миёнаи Кибриси Шимолй дар худи Туркия мавзуи истеъморзудоии мардумони туркзабон, бо назардошти собикаи истеъмории ин кишвар ва дамкоридо бо Русия бадсу баррасй намешавад. Анкара ба раванди истеъморзудоии давлатдои худсолори Осиёи Марказй, бахусус ба димоят аз забон, пайванддои фардангй ва густариши ривоятдои таърихй таваццуд ходад кард, то на манбаъдои русй ва ривоятдои Шуравй, балки ривоятдои таърихии умумй, пантуркизм ва азамати пеш аз дамродшавии Осиёи Марказй ба Императории Русия эдё шаванд [12]. Табиист, ки давлатдои туркзабони Осиёи Марказй ба ин кишвар дамчун ба манбаи эдёи дувияти худ нигод мекунанд. Саволе ба миён меояд, ки ин ба Тоцикистон чй дахл дорад? Посухдоро чунин дастабандй кардан мумкин аст: Нахуст, раванди азхудкунии таърихи Осиёи Марказиро дамчун гузаштаи туркй метавонад тезонад. Чунин раванд дадсоладо ба мушодида расида, падидаи охирону чолишбарангезаш дар саммити СДТ дар Узбекистан моди ноябри соли 2022 ба мушодида расид. Чун эълон шудани Самарканд ба унвони маркази тамаддуни туркй ба вокеияти тамаддунй, таърихй ва нидоят ахлокй мувофикат намекунад ва намунаи равшани таърихнависии дуругин аст; дуюм, раванди "миллй" ва "аз худ" кардани гузаштаи фардангй, ёдгоридои таърихй, анъанадо, шахсиятдои барцаста, донишмандон боз дам густариш меёбад ва асосдои "калбакй" низ эцод мешавад; сеюм, таърихофарии беруна, бе ба назар гирифтани вокеияти таърихй дар дарозмуддат низои эдтимолиро метавонад моделсозй кунад. Бинобар ин, гайриидеологию гайрисиёсй кардани таърихи Осиёи Марказй ва ба он назар андухтан аз раванддои цадонй мудим мебошад. Хамчунин, родандозии пажудиши муштарак, тадияи синамои дунарй ва дигар осори илмию бадей лозиманд, то таърихнависй дар минтака дар дасти содибони он бошад ва дидгоди ягон кудрати беруна дамчун "дакикат" тадмил нашавад.
Хулоса ва пешнщод
Аз соли 1991 то имруз сиёсати усулии Туркия дар Осиёи Марказй тагйир наёфт, балки абзордои он дигар шуданд ва тадаввул ёфтанд. Дар муддати 30 сол Анкара бо вуцуди зиддияти баъзе давлатдои минтака ва бозигарони беруна сиёсати худро пиёда кард ва нидоят 12 ноябри соли 2021 Созмони давлатдои туркй таъсис ёфт. Дастоварди мудимми Туркия дар он зодир мешавад, ки пештар дар нидоддои созмондодаи ин кишвар таъкид ба унсури "туркзабон" буд (масалан, Шурои дамкории кишвардои туркзабон), вале дар номи созмони нав "туркй" зикр шудааст. Даст кашидан аз вожаи "туркзабон" ва руйи кор овардани "туркй" дар номи созмон бозгукунандаи фарогир гардидани дувияти туркии кишвардои минтака метавонад каламдод шавад. Аз ин ру, сарфи назар аз дамёрию дамкории бархе кудратдои беруна, ки аз ин кишвар истифодаи абзорй мекунанд
хостахои мухталифи худи давлатхои минтака (ii); ва ракобату зиддияти кудратхои беруна (iii); Туркия хамчун давлати собикаи императорй дошта, мутобик ба барномаи худ амал мекунад ва хар фурсати муносибро барои расидан ба хостхояш истифода хохад кард. Бо дарки хамин нукта, дар чамъбасти макола чунин андешахо пешкаш мешаванд:
Якум, дар чахорчуби татбики сиёсати бисёрсамтии Точикистон густариши хамкорихои нек бо Туркия мухим мебошад, чун ин кишвар ба як омили вокей дар Осиёи Марказй табдил шудааст. Равобити хасана бо Анкара имконоти бештарро барои кохиши таъсири манфии кудратхои беруна ва эхтимол давлатхои хамсоя дар минтака мухайё мекунад, чун дар холати баръакс натичаи бештари манфй барои Точикистон дошта метавонад. Аз ин ру, барои Душанбе доштани барномаи дарозмуддати худии хамкорй бо Анкара мухим аст, то манфиатхои миллии Точикистон химоя ва татбик гарданд.
Дуюм, дар низоми равобит бо Туркия ба назар гирифтани омили кудратхои дигар, бахусус Русия, Чин, Эрон, Хинд ва Покистон мухим мебошад. Чун ин кишвархо дар дарозмуддат ракиби якдигар дар пахнои Осиёи Марказй бокй мемонанд. Ба омили ИМА ва кишвархои аврупой бояд таваччух кард, чун онхо тули се дахаи охир барои пешбурди сиёсатхои худ дар минтака ба Туркия такя карданд ва руйкарди мазкур дар дарозмуддат хифз мешавад. Харчанд равобити Туркия бо Амрико тули дахсолаи охир хамвор набуд, вале ин ду кишвар дар баробари Русия ва Чин дар Осиёи Марказй хостахои муштарак доранд.
Сеюм, имрузхо Озорбойчон накши абзори пешбарандаи сиёсатхои Туркия дар минтакаро бозй мекунад, чун агар долонхои наклиётй ва интиколи маводи сухт аз Осиёи Марказй ба самти Туркия тарики бахри Каспий амалй гарданд, ин кишвар яке аз нафъбардорон мебошад. Дар ин росто, ахаммият додан ба сиёсат ва руйкарди Эрон низ мухим аст, чун равобити Боку ва Техрон дар миёнамуддат бехбуд намеёбад. Бинобар ин, тахаввули сиёсати хоричии Точикистон дар самти Кафкози Ч,анубй низ мухим мегардад.
Чорум, Осиёи Марказй ба халкаи нахустини манфиатхои миллии Точикистон ворид мешавад ва миёни кишвархо муштаракоти зиёде мавчуд аст. Бахамвобастагии давлатхо як омили мухимми густариши хамкорихои минтакавй мебошад. Аз ин ру, тезонидани раванди ниходина шудани хамгирой дар Осиёи Марказй барои хамаи давлатхо хамчун болини амниятй метавонад хидмат кунад.
Панцум, рохандозии мактаби туркияшиносй ё дар умум туркшиносй дар кишвар ахаммияти махсуси давлатиро касб мекунад. Чун аз замони шуравй дар Точикистон мактабхои арабшиносй, эроншиносй, афгонистоншиносй, хиндушиносй ва урдушиносй мавчуданд, ки имруз хам забоншиносию пажухиши сиёсию иктисодии ин чугрофиёро дар бар мегиранд. Таъсиси ниходи махсуси омузиши Туркия дар шакли алохида ва пажухиши кишвархои Осиёи Марказй, хамчунин рушди тахлилнависии сиёсати хоричй дар кишвар [Ниг.: 13] бисёр мухим аст, чун барои ташаккули шинохти дуруст аз мохияти сиёсат, рохбурд ва хадафу барномахои Туркия (ва дигар кудратхои бонуфуз) дар ин мархила мусоидат карда, дар дарозмуддат барои химояи манфиатхои миллии Точикистон таъсири мусбат мерасонад.
Нихоят, сиёсати чахонй дар холи тахаввул карор дорад ва мархилаи хассоси шаклгирии худро барои мубаддал шудан ба яккутба, дукутба ё "бисёркутба" паси сар мекунад. Бидуни бахс дар ояндаи наздик вокеияти нави геополитикй дар чахон падидор мешавад ва Туркия яке аз кудратхои мухими минтакавй хохад буд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ризоён Ш.Ш. Национальные интересы во внешней политике Республики Таджикистан / Ш.Ш. Ризоён. - Душанбе: Дониш, 2020. - 320 с.
2. Консепсияи сиёсати хориции Цумуурии Тоцикистон (Бо Фармони Президенти Цумуурии Тоцикистон аз 27 январи соли 2015, №332 тасдиц шудааст). URL: https://mfa.tj/tg/main/view/4255/konsepsiyai-sijosati-khorijii-jumhurii-tojikiston (санаи дастрасй: 03.09.2023).
3. Паёми Президенти Цумуурии Тоцикистон муутарам Эмомалй Раумон "Дар бораи самтуои асосии сиёсати дохилй ва хориции цумуурй" /23.12.2022. URL: http://president.tj/node/29823 (санаи дастрасй: 03.09.2023)
4. Ризоён Ш.Ш. Дурнамои густариши сиёсати хориции Тоцикистон / Ш.Ш. Ризоён // Ахбори Институти фалсафа, сиёсатшиносй ва ууцуци ба номи А.Бауоваддинови Академияи миллии илмуои Тоцикистон. - 2023. - №3. - C.98-106.
5. Муллоцон С. Шароити таърихй ва заминауои зууури пантуркизм / С. Муллоцон // Паёми Донишгоуи миллии Тоцикистон. - 2018. - №9. - С.5-18.
6. Ahmet Davutoglu. Turkey's Zero-Problems Foreign Policy / May 20, 2010. URL: https://foreignpolicy.com/2010/05/20/turkeys-zero-problems-foreign-policy/ (Date of appeal: 03.09.2023)
7. Муллоцонов П. Як уафтаи цауон: Си Цинпин бо таруи сулу ба Маскав омад ва пантуркизм ба Тоцикистон чй хатар дорад? /21.03.2023. URL: https://asiaplustj.info/ru/news/world/20230320/si-tszinpin-edet-v-moskvu-s-zhestkim-mirom-i-chem-opasen-pantyurkizm-dlya-tadzhikistana (санаи дастрасй: 03.09.2023).
8. Х,амдам Б. Хувияти цамъии туркон ва парешонии форсуо /26.08.2023. URL: https://farazh.tj/sahifai-asosy/tarih/uvijati-jamii-turkon-va-pareshonii-forsho/ (санаи дастрасй: 03.09.2023).
9. Turkic World Vision - 2040/ News Date: 13.11.2021. URL: https://www.turkicstates.org/ assets/pdf/haberler/turkic-world-vision-2040-2396-97.pdf (Date of appeal: 03.09.2023)
10. Национальный лидер туркменского народа, Председатель Халк Маслахаты Туркменистана принял участие во внеочередном Саммите ОТГ /16.03.2023. URL: https://russia.tmembassy.gov.tm/ru/news/112203 (дата обращения: 03.09.2023)
11.Ризоён. Ш.Ш., Гиёсов М.Ф. Афганистан до и после пришествия «Талибана»/ Ш.Ш. Ризоён, М.Ф. Гиёсов. - Душанбе: Дониш, 2023. - 508 с.
12.О Турции, неооттоманской миссии Эрдогана, тюркских народах и деколониальности / 10.04.2023. URL: https://www.caa-network org/archives/24793/o-turczii-neo-ottomanskoj-missii-erdogana-tyurkskih-narodah-i-dekolonialnosti (дата обращения: 03.09.2023)
13.Ризоён Ш.Ш. Политическая аналитика и устойчивое развитие Таджикистана /Ш.Ш. Ризоён // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. - 2020. - №7. - С.310-322.
REFERENCES:
1. Rizoyon, Sh.Sh. (2020) National Interests in the Foreign Policy of the Republic of Tajikistan. Dushanbe: Donish. -320pp.
2. Concept of the Foreign Policy of the Republic of Tajikistan (Approved by the Decree of the President of the Republic of Tajikistan on 27 January 2015, №332) URL: https://mfa.tj/tg/main/view/4255/konsepsiyai-sijosati-khorijii-jumhurii-tojikiston (Date of appeal: 03.09.2023)
3. Message of the President of the Republic of Tajikistan, H.E. Emomali Rahmon "On Major Dimensions of Tajikistan's Foreign and Domestic Policy" /23.12.2022. URL: http://president.tj/node/29823 (Date of appeal: 03.09.2023)
4. Rizoyon Sh. Sh. Prospects for Expanding Tajikistan's Foreign Policy // Proceedings of the Institute of Philosophy, Political Science and Law of The National Academy of Sciences of Tajikistan -2023. - No.3. -PP.98-106.
5. Mullojon S. Historical Background and Manifestations of Pan-Turkism //Bulletin of The Tajik National University. -2018. -No.9. -PP.5-18.
6. Ahmet Davutoglu. Turkey's Zero-Problems Foreign Policy / May 20, 2010. URL: https://foreignpolicy.com/2010/05/20/turkeys-zero-problems-foreign-policy/ (Date of appeal: 03.09.2023)
7. Mullojonov P. The World in a Week: Xi Jinping goes to Moscow with a Tough World and What is the Danger of pan-Turkism for Tajikistan? /21.03.2023. URL: https://asiaplustj.info/ru/news/world/20230320/si-tszinpin-edet-v-moskvu-s-zhestkim-mirom-i-chem-opasen-pantyurkizm-dlya-tadzhikistana (Date of appeal: 03.09.2023)
8. Hamdam B. The Collective Identity of the Turks and the Disunity of the Persians /26.08.2023. URL: https://farazh. tj/sahifai-asosy/tarih/uvijati-jamii-turkon-va-pareshonii-forsho/ (Date of appeal: 03.09.2023)
9. Turkic World Vision - 2040/ News Date: 13.11.2021. URL: https://www.turkicstates.org/ assets/pdf/haberler/turkic-world-vision-2040-2396-97.pdf (Date of appeal: 03.09.2023)
10.The National Leader of the Turkmen People, Chairman of the Halk Maslahaty of Turkmenistan took part in the extraordinary Summit of the OTS /16.03.2023. URL: https://russia.tmembassy.gov.tm/ru/news/112203 (Date of appeal: 03.09.2023)
11.Rizoyon Sh. Sh., Giyosov M. F. (2023) Afghanistan Before and After the Advent of the Taliban. Dushanbe: Donish. -508pp.
12.About Turkey, Erdogan's neo-Ottoman mission, Turkic peoples and decolonization / 10.04.2023. URL: https://www.caa-network.org/archives/24 793/o-turczii-neo-ottomanskoj-missii-erdogana-tyurkskih-narodah-i-dekolonialnosti (Date of appeal: 03.09.2023)
13. Rizoyon Sh. Sh. Political Analysis and Sustainable Development in Tajikistan// Bulletin of The Tajik National University. Series of Economic and Social Sciences. -2020. -No.7. -PP.310-322.
