CC BY
18
23.00.04.-5.5.4 Международные отношения 23.00.04-5.5. Муносибатуои байналхалцй,
УДК 327
DOI10.24412/2411-1945-2022-3- 162-170
БА ЪЗЕ АВЛАВИЯТУОИ СИЁСАТИ ХОРИЦИИ ЦУМХУРИИ ТОЦИКИСТОН ДАР ШАРОИТИ ИМРУЗА
Солихоцаева Саидахон Анвархоцаевна,
номзади илмуои таърих, дотсенти кафедраи сиёсатшиносии Донишгоуи давлатии ууцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Тоцикистон, Хуцанд)
НЕКОТОРЫЕ ПРИОРИТЕТЫ ВНЕШНЕЙ ПОЛИТИКИ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ
SOME PRIORITIES OF FOREIGN POLICY OF THE REPUBLIC OF TAJIKISTAN UNDER CONTEMPORARY CONDITIONS
Солиходжаева Саидахон Анварходжаевна, канд. истор. наук, доцент кафедры политологии ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Solikhojaeva Saidakhon Anvarkhojaevna,
candidate of historical sciences, Associate Professor of Political Science Chair under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand) E-MAIL. saidakhon [email protected]
Калидвожа^о: авлавият, сиёсати хорицй, рушди геополитики, муносибатуои дуцониба ва бисёрцониба, субъектуои сатуи байналхалцй, манфиатуои миллй, ниуодуои сиёсати хорицй
Авлавиятуои сиёсати хориции Тоцикистон дар шароити имруза мавриди таулил царор дода шудаанд. Зикр шудааст, ки авлавиятуои сиёсати хориции Тоцикистон як чизи исто ва статики набуда, вобаста ба замон ва шароитуои рушди кишвар ва муносибатуои байналмилалй метавонанд тагйир ёбанд. Авлавиятбахшй дар сиёсати хорицй зери таъсири омилуои ицтисодй, уолати рушди дохилии кишвар, хусусиятуои рушди муносибатуои байналмилалй, амалисозии лоиуауои мухталифи давлатй, омилуои тамаддунй, худмууофизатй аз хатаруои берунй ва мацоми давлат дар сатуи байналхалцй ва г. сурат мегирад. Авлавиятуои доимй ва заминавию уолатй дар сиёсати хорицй тавсир шудааст. Масоили таъмини амнияти кишвар ва уизфи суботи он дар арсаи байналмилалй, мустаукам намудани ниуодуои сиёсати хорицй, ба кишвари содиротй табдил додани Тоцикистон, рушди муносибатуои ицтисодй бо дигар субъектуои сатуи байналмилалй ва цалби сармояи хорицй, ба кишвари транзитй табдил додани Тоцикистон, ба роу мондани муносибатуои сулудустона бо кишваруои уамсоя, таргиби симои мусбати кишвар дар сатуи байналмилалй, пешгирии нобудшавии пиряхуои кишвар ва омузиши тацрибаи кишваруои дигар уамчун авлавиятуои мууимми сиёсати хорицй баррасй шудаанд.
Ключевые слова: приоритеты, внешняя политика, геополитическое развитие, двусторонние и многосторонние отношения, субъекты международного уровня, национальные интересы, внешнеполитические институты
Анализируются внешнеполитические приоритеты Таджикистана в современных
условиях. Отмечено, что приоритеты внешней политики Таджикистана не имеют статичного характера и могут меняться в зависимости от времени и условий развития страны и международных отношений. Приоритизация во внешней политике определяется экономическими факторами, состоянием внутреннего развития, особенностями международных отношений, реализацией различных государственных проектов, фактором цивилизации, обороны от внешних угроз, состоянием государства на международном уровне и др. Выделяются постоянные и контекстно-ситуативные приоритеты во внешней политике. Как важные внешнеполитические приоритеты рассматриваются: обеспечение безопасности и поддержание ее стабильности на международной арене, укрепление внешнеполитических институтов, превращение Таджикистана в экспортную страну, развитие экономических отношений с другими международными субъектами и привлечение иностранных инвестиций, превращение республики в транзитную зону, мирные отношения с соседними странами, продвижение её положительного имиджа на международном уровне, предотвращение исчезнования ледников и изучение опыта других стран.
Key words: priorities, foreign policy, geopolitical development, bilateral and multilateral relations,
international level actors, national interests, foreign policy instituties
The foreign policy priorities of Tajikistan under modern conditions are analyzed. It is noted that the priorities of Tajikistan's foreign policy are not static and may change depending on the time and conditions of the country's development and international relations. Prioritization in foreign policy is determined by economic factors, state of internal development, peculiarities of the development of international relations, implementation of various state projects, civilizational factor, self-defense from external threats, condition of the state in international level and etc. The author identifies permanent and contextual-situational priorities in foreign policy. Ensuring security of the country and maintaining its stability on the international arena, strengthening foreign policy institutions, turning Tajikistan into an export country, developing economic relations with other international actors and attracting foreign investments, turning Tajikistan into a transit country, peaceful relations with neighboring countries, promoting a positive image of the country on international level, preventing disappearance of the country's glaciers and domesticating the experience of other countries are seen as important foreign policy priorities.
Дар шароити имрузаи рушди Чумхурии Точикистон сиёсати хоричии он метавонад накши муассир дошта бошад. Чумхурии Точикистон кушиш бар он намуда истодааст, ки вобаста ба имкониятхо ва зарфиятхои худ сиёсати хоричиро ба рох монад ва муносибатхои хаматарафа судмандро бо субъектхои байналмилалй дошта бошад. Аз ин ру, дар шароити имруза яке аз чихдтхои мухимми сиёсати хоричии Точикистонро мукаррар намудани авлавиятхо дар ин самт ташкил медихад. Дар мавриди авлавиятхои сиёсати хоричии Точикистон дар Консепсияи сиёсати хоричии кишвар, паёмхо ва суханронихои Пешвои миллат, Президента Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон, дигар хуччатхои мухимми давлатй, хамчунин асархои мухаккикони ватанй андешахои мухталиф ва чолиб баён шудаанд.
Аз он чумла дар Консепсияи сиёсати хоричии Точикистон муносибатхои дучонибаи Точикистон бо кишвархои мухталиф, густариши хамкорихо бо кишвархои хамсоя, халли бухрони Афгонистон, таквият додани муносибатхои сиёсй, иктисодй ва фархангй бо кишвархои мутараккии чахон, хамкории мутакобилан судманд бо созмонхои мухталифи байналмилалй, рушди дипломатияи иктисодй ва дигар чихатхои манфиатбахш дар муносибат бо субъектхои байналмилалй хамчун авлавиятхои сиёсати хоричии кишвар мукаррар намуда шудаанд.
Мухаккикони мухталифи ватанй низ перомуни авлавиятхои сиёсати хоричии Точикистон андешахои чолиберо баён намудаанд. Барои мисол мухаккики масъалахои муносибатхои байналмилалй З. Сайидзода дар мавриди авлавиятхои сиёсати хоричии
^^ик^тен зи^ нaмyдaacт, ки "мaнфиaтxoи миллии To^^ct^ бештap бa тaтбики aфзaлиятxoи иктиcoдии oн мapбyтaнд". [1] Вoкеaн xaм дap шapoити имpyзaи pyшд яке aз aвлaвиятxoи cacara xopичии TO^^CTO^O мycoидaт бa pyшди иктиcoдии кишвap тaшкил медиxaд. Аз oн чyмлa To^^ct^ дap бapкapop нaмyдaни мyнocибaтxo 6o дигap кишвapxo бa мyнocибaтxoи иктиcoдй вa чaлби capмoя тaвaччyx,и мaxcyc paвoнa нaмyдaacт.
Myaйян нaмyдaни caмщoи aфзaлиятнoки œëcara xopичй 6a Тoчикиcтoн имкoн фapoxaм oвapд, ки мaкcaдxoи мyxим вa aввaлиндapaчaи мyнocибaт 6o cy6ъектxoи мyxтaлифи бaйнaлмилaлй вa меxaнизмxoи мyaccиpи пaйвacтaн 6a чoмеaи чaxoниpo тaxия нaмoяд. Чyнoне ки мyшoxидa мегapдaд, œëca'rn xopичии кишвapи мo F0либaн 6a пpaгмaтизми еслим, coзaндaгй, дapëфти poxxoи xaмкopии мyтaкoбилaн cyдмaнд, ЧУСТУЧУИ xaлли мyшкилoти ca!^ минтaкaвию бaйнaлмилaлй ra xифзи мaнфиaтxoи миллии кишвap acoc ëфтaaет.
Дap Кoнcепcияи cиëcaти xopичии Ч,yмxypии To^^ct^ чунин зикp кapдa шyдaacт, ки Ч,yмxypии To^^ct^ aвлaвиятxoи cиëcaти xopичии xyдpo 6o дapнaзapдoшти xaдaфxo вa мaнфиaтxoи вoлoи миллй мyaйян вa aмaлй менaмoяд. Хycycиятxoи геocиëcивy геoиктиcoдии тaxaввyлoти чaxoни имpyзa тaкoзo мекyнaнд, ки aфзaлиятxoи cacara xopичии кишвap пaйвacтa мaвpиди бoзбинй Kapop дoдa шaвaнд. Онxo 6o дapнaзapдoшти caтx вa мyxтaвoи мyнocибaтxoи мyтaкoбилaи Ч,yмxypии Тoчикиcтoн 6o дaвлaтxoи aлoxидa ë гypyxи дaвлaтxo, coзмoнxoи бaйнaлмилaливy минтaкaвй, инчунин бинo 6a ниëзxoи мaнфиaтxoи милливу дaвлaтй метaвoнaнд тaFЙиp пaзиpaнд.[2]
Албaттa aвлaвиятбaxшй дap cиëcaти xopичй зеpи тaъcиpи oмилxoи мyxтaлифи шaкл мегиpaд. Бa aндешaи мo, дap ин paвaнд oмилxoи иктиcoдй, xoлaти pyщди дoxилии кишвap, xycycиятxoи pyшди мyнocибaтxoи бaйнaлмилaлй, aмaлиcoзии лoиxaxoи мyxтaлифи дaвлaтй, oмилxoи тaмaддyнй, xyдмyxoфизaтй aa xaтapxoи беpyнй ra мaкoми дaвлaт дap ca!^ бaйнaлxaлкй тaъcиp мегyзopaнд.
Дap мaвpиди aвлaвиятбaxшии cиëеaти xopичии Тoчикиетoн мaвкеъгиpии Пpезиденти Чyмxypии ^чи^агон Эмoмaлй Рaxмoн xеле ^либ мебoшaд. Аз oн чумга, дap вoxypй 6o кopмaндoни диплoмaтии кишвap 6a ифтиxopи ифтитoxи биши нaви Basopain кopxoи xopичии H.y^xyp™ ^чи^агон еapвapи дaвлaт чунин зи^ нaмyдa буд: 'Maвкеи геoпoлитикии Тoчикиcтoн, имкoниятxoи тaбиивy демoгpaфии o^ инчунин ca!^ тapaккиëти иктиеoдивy ичтишии кишвapaмoн пеш бypдaни cиëеaти xopичии фaъoл, вoкеъбинoнa вa мyътaдилpo тaкoзo мекущнд. flap бapoбapи ин, тaъкид бoяд еoxт, ки мyвaффaкияти cиëcaти xop^H aз биеëp чиxaт 6a тaвoзyни бaйни xaдaфxo вa имкoниятxoи тaтбики oнxo вoбacтa мебoшaд. Дaвлaти мo, чун кулли кищвapxo, дap мyaйян кapдaни aфзaлиятxoи cиëеaти xop^n aз p^ xaдaфxo вa мaнфиaтxoи вoлoи миллии xyд aмaл мекapд га xoxaд кapд. Boзеx ad, ки ин aфзaлиящo нaметaвoнaнд дoимй га тaFЙиpнoпaзиp бoшaнд, зеpo oнxo 6a ca^ вa мyxтaвoи мyнocибaтxoи мyIaкoбилaи ^чи^агон 6o ин ë oн дaвлaт ë iypy^ дaвлaтxo мушфик мебoшaнд."[3] Ин гyфтaxoи еapвapи дaвлaт бopи дигap aз oн дaлoлaт мекyнaнд, ки aвлaвиятбaxщии cиëcaти xopичии ^чи^агон як paвaнди бapдaвoм га тaFЙиpпaзиp мебoшaд, ки вoбacтa 6a xoлaти pyщди кишвap вa мyнocибaтxoи бaйнaлмилaлй cypaт мегиpaд. Аз ин py, мo кушиш менaмoем, ки бaъзе aз aвлaвиятxoи cиëеaти xopичии Тoчикиетoнpo вoбacтa 6a шapoити и^уш pyщди мyнocибaтxoи бaйнaлмилaлй вa мaнфиaтxoи миллии кишвapaмoн мaвpиди бappacй вa тaxлил Kapop бидиxем.
Шapтaн мo метaвoнем, ки aвлaвиятxoи cиëcaти xopичии Тoчикиcтoнpo 6a ду ^pyx чyдo coзем. Аввaлaн oн aвлaвиятxoе, ки дap xaмa дaвpy зaмoн мycтaxкaм вa мудим бoкй мемoнaнд. Дувум гypyxи aвлaвиятxo метaвoнaнд вoбacтa 6a зaминaи мaвчyдa ë xoлaти pyшди мyнocибaтxoи бaйнaлмилaлй вa кишвapи мo зуя^ нaмoянд. Бa aндешaи мo xифзи xaмешaгии мaнфиaтxoи миллй, тaxкими тaдpичии иcтиклoлияти дaвлaтй, xифзи cy6wy opoмии кишвap, тaxкими мyнocибaтxoи иктиcoдй 6o дигap cyбъектxoи caтxи бaйнaлмилaлй, тaквияти фaъoлияти ниxoдxoи aмaликyнaндaи œëcara xop^^ мycoидaт 6a aмнияти бaйнaлмилaлй вa минтaкaвй, тaxкими иктидopи мyx,oфизaтии кишвap, pyшди xaмкopиxoи
мутацобилан судманд бо субъектуои дигари сатуи байналмилалй, рушди муносибатуои дучониба ва бисёрчонибаи хорицй метавонанд аз чумлаи авлавиятуои гурууи аввал бошанд. Авлавиятуои гурууи дувум вобаста ба уолатуои замонй ва заминавй метавонанд гуногун бошанд. Аз ин ру, дар уар давраи муайян амалисозандагони сиёсати хоричии кишвари моро зарур аст, ки дар мавриди авлавиятуои кутоумуддат ва миёнамуулат биандешанд. Амалисозии ягон лоиуаи мууимми сатуи байналхалцй, минтацавй ва дучониба, беутар намудани равобит бо ягон субъекти берунй, уалли ягон мушкили мушаххас дар муносибат бо дигар кишваруо ва ё субъектуои дигари сатуи байналхалцй, амалй намудани ягон нацшаи мушаххас ва гайра метавонанд аз чумлаи авлавиятуои кутоумуддат ва ё миёнамуулат бошанд. Зикр намудан бамаврид аст, ки авлавиятуои заминавй ва замонй дар сиёсати хоричй барои дар амал татбиц намудани авлавиятуои доимй мууим мебошанд.
Мууаццици точик Акбаров Ф. афзалиятуои сиёсати хоричии Точикистонро дар заминаи тагйиротуои геополитикй мавриди баррасй ва таулил царор додааст.[4] У дар баррасии худ манфиатуои геополитикии якчанд кишваруоро, аз цабили Россия, Чин, ИМА, Покистон, Хиндустон, Эрон ва Туркия ба риштаи таулил кашида, чунин зикр намудааст, ки уар яке аз ин кишваруо дар минтаца дорои манфиати геополитикии хеш уастанд. Лозим ба ёдоварист, ки Точикистон дар як минтацаи уассоси геополитикй царор дорад, ки аз як тараф дар минтаца бархурди манфиатуои кишваруои абарцудрат ва, аз тарафи дигар, уамчунин руёруии манфиатуои кишваруои бузурги минтацавй ба назар мерасад. Хусусан, тауаввулоти солуои охир дар Афгонистон ва ба сари цудрат расидани Толибон, уамчунин буурони имрузаи Украина дурнамои рушди геополитикии минтацаро то як андоза пешбининашаванда намудааст. Аз ин ру, зарур мешуморем, ки уангоми муайяннамоии афзалиятуои сиёсати хоричии кишвар ба уолати рушди геополитикии минтаца таваччуу карда шавад ва мацсади асосии онро уифзи суботу амнияти кишвар ташкил диуад.
Дар шароити мураккабгардии муносибатуои байналмилалй ва зууури танишуои нав дар муносибати миёни субъектуои байналмилалй яке аз авлавиятуои сиёсати хоричиро таъмини амнияти кишвар ва уизфи суботи он дар арсаи байналмилалй ташкил медиуад. Чунин ба назар мерасад, ки чауони имруза ба маруилаи нави турбулентнокй ва номуайянии муносибатуо ворид шудааст. Дар чунин уолат вазифаи мууимми давлатро уифзи бацои худ ва пешгирй аз уар гуна танишуо ташкил медиуад. Дар ин маврид давлатро зарур аст ба суботи дохилии хеш низ таваччууи зарурй дода бошад, зеро уар гуна зиддияту ихтилофуои дохилй ва низоъуо метавонанд заминаи дахолати хоричиро фароуам созанд, ки дар шароити цувват гирифтани зиддиятуои миёни субъектуои цудратманди байналмилалй метавонад як кишварро ба майдони набарди нерууои ба уам зидди сатуи байналхалцй табдил диуад.
Яке аз авлавиятуои доимии сиёсати хоричии Точикистонро мустаукам намудани ниуодуои сиёсати хоричй ташкил медиуад. Мууим мешуморем, ки ниуодуои сиёсати хоричии мо пайваста ва тадричан мустаукам намуда шаванд, зеро чигунагии рушди муносибатуои Точикистон бо дигар давлатуо аз фаъолияти онуо вобаста аст. Хусусан ниуодуои сиёсати хоричии кишварро зарур аст, ки зарфиятуои мавчудаи уамкориуоро бо дигар кишваруо омухта, дар заминаи онуо муносибатуоро тацвият бахшанд. Тацвияти уамкориуои уамачонибаи Точикистон бо дигар кишваруо, фароуам намудани заминаи фаъолият ва уамкорй барои бахшуои хусусии миёни кишваруо, уифзи ууцуцу озодиуои шаурвандони Точикистон дар уудуди дигар давлатуо, дарёфти имкониятуои нави уамкорй ва сармоягузорй масъулияти бевоситаи ниуодуои сиёсати хоричй, аз он чумла сафоратхонауо ва намояндагиуои Точикистон дар хорич мебошад. Аз ин ру, таукими уамкориуои Точикистон дар сатуи байналмилалй ниуодуои мустаукам, фаъол ва функсионалии сиёсати хоричиро талаб мекунанд. Аз ин ру, мо таукими ниуодуои сиёсати хоричиро уамчун афзалияти доимй бауогузорй намудем.
Лозим ба ёдоварист, ки дар Паёмуои Пешвои миллат ба масъалаи авлавиятбахшии сиёсати хоричии Точикистон дар уар давраи муайяни рушди Точикистон таваччуу намуда мешавад. Аз ин ру, чанде аз авлавиятуои имрузаи сиёсати хоричии Чумуурии Точикистонро мавриди баррасй царор медиуем, ки аз чониби сарвари давлат ба онуо таваччууи хоса зоуир карда шудааст. Албатта уар як Паёми Пешвои миллат фарогири авлавиятуои сиёсати хоричии кишвар мебошанд. Дар Паёмуои сарвари давлат ба кишвари содиротй табдил додани Точикистон уамчун уадафи мууими сиёсати дохилй ва хоричй шинохта шудааст. Аз он чумла дар Паёми Пешвои миллат ба Мачлиси Олии Чумуурии Точикистон, ки 26 декабри соли 2019 ироа гардидааст, ба масъалаи ба кишвари содиротй табдил додани Точикистон таваччууи хосса зоуир карда шудааст.[5] Дар Паёмуои солуои баъдй низ ба ин масъала таваччууи махсус равона карда шудааст. Дар шароити имруза мацоми давлатуо дар муносибатуои байналмилалй аз тавозуни воридот ва содироти онуо вобастагй дорад. Дар оянда тасмим гирифта шудааст, ки ба рушди ицтисоди содиротй ва истеусоли маусулоти ниуой дар Точикистон таваччууи хоса зоуир гардад.
Дар шароити имруза яке аз авлавиятуои мууимми сиёсати хоричии Точикистонро рушди муносибатуои ицтисодй бо дигар субъектуои сатуи байналмилалй ва чалби сармояи хоричй ташкил медиуад. Ташкили форумуои ицтисодй бо иштироки соуибкорони Точикистон ва дигар кишваруо, ташкили комиссияуои уамкории ицтисодй ва муаррифии лоиуауои сармоягузории Точикистон дар берун аз кишвар аз авлавиятуои ицтисодии сиёсати хоричии Точикистон дарак медиуад. Барои чалби сармояи хоричй дар лоиуауои сармоягузории хеш Хукумати Точикистон кушиш бар он дорад то чолибияти кишварро боло барад. Дар Паёми Пешвои миллат ба Мачлиси Олй санаи 22 декабри соли 2017 якчанд нуцтауои мууим дар мавриди боло бурдани чолибияти кишвар ироа карда шуд.[6] Хусусан дар ин паём таваччууи махсусе ба чолибияти сармоягузорй карда шуд, ки имруз Хукумати кишвар уарчи бештар кушиш бар он намуда истодааст то фазои мусоиди сармоягузориро фароуам намояд. Андешидани чорауои зарурй барои бунёди инфрасохтори зарурй, бароумонии фаъолияти минтацауои озоди ицтисодй, пешниуоди имтиёзуои назаррас ба сармоягузорон, озод намудани бархе соуауои фаъолият аз андоз аз арзиши илова ва пардохтуои гумрукй, кушиши таъмини истеусолот бо манбаъуои доимии энергия ва f. аз цабили чорауое мебошанд, ки метавонанд чолибияти кишварро барои субъектуои сармоягузори хоричй боло баранд. Дар шароити имруза сармоягузории хоричй цисми мууимми фаъолгардии ицтисодиёти кишвари моро ташкил медиуад. Барои мисол тануо барои рушди соуаи саноати кишвар беш аз 35 миллиард сомонй сармояи мустацими хоричй чалб карда шудааст. Ё худ дар бист соли охир ба ицтисоди кишвар беш аз 150 миллиард сомонй сармояи хоричй, аз чумла 59 миллиард сомонй сармояи мустацим чалб карда шудааст.[7] Новобаста аз ин дар шароити имруза шумораи зиёди лоиуауои сармоягузории Точикистон ниёз ба сармоягузории дохилй ва хоричй доранд. Албатта зарур мешуморем, ки дар мадди аввал таваччуу ба сармоягузории дохилй карда шавад. Аммо, тавассути сармоягузории дохилй амалй намудани хамаи лоихауои сармоягузории кишвар Fайриимкон мебошад, ки шумораи онуо ба зиёда аз 400 мерасад.
Афзалияти дигари сиёсати хоричиро дар шароити имруза ба кишвари транзитй табдил додани Точикистон ташкил медиуад. Кишвари мо барои расидан ба ин уадаф лоиуауои зиёди сармоягузориро амалй сохтааст ва дар оянда низ кушиш бар он дорад дар ин самт корбариро идома диуад. Дар даврони соуибистицлолй Точикистон тавонист, ки тадричан аз як кишвари уошиявй берун шавад ва шароитуои заруриро то уадди имкон барои ба кишвари транзитй табдил ёфтан фароуам кунад. Таъмири роууо ва ба меъёруои байналмилалй мувофиц намудани онуо, кандани нацбуо ва бунёди пулуоро мисол овардан мумкин аст, ки на тануо пайванди минтацауои кишварро фароуам карданд, балки уамчунин пайванди осонро ба чониби кишваруои уамсоя таъмин намуданд. Аммо, новобаста ба ин кишвари моро зарур аст, ки дар ин самт коруои зиёдеро ба анчом расонида бошад. Хусусан дар шароити имруза зарур мешуморем, ки Точикистон имкониятуои транзитии хешро барои
лоидаи "Як камарбанд ва як род"-и (Камарбанди иктисодии Шодроди Абрешим) Чумдурии мардумии Чин пешнидод ва муаррифй намояд, то ягон шохаи мудимми инфрасохтории ин лоида аз дудуди кишвари мо убур намояд. Ба андешаи мо пайванди Точикистон ба ин лоида имкон медидад, то кишвари мо аз имкониятдои он барои пайванд бо дигар кишвардо истифода намояд. Пайванди Точикистон ба масирдои инфрасохтории ин лоида имкон медидад, ки кишвари мо дамчун дудуди транзитй истифода гардад.
Точикистон аз чидати чурофй кишваре аст, ки ба бадр ва роддои бадрй пайванде надорад. Кишвари мо аз дама чониб бо кишвардои дигар дамсардадй дорад, ки аз сарбастагии чурофии он дарак медидад. Бинобар ин дар сиёсати хоричии хеш Точикистон дустию дамдигарфадмй ва ба род мондани муносибатдои сулддустонаву дасанаро бо кишвардои дамсоя яке аз авлавиятдои мудим медонад. Албатта, муносибатдои манфиатбахши тарафайн бо кишвардои дамсоя яке аз авлавиятдои доимии сиёсати хоричии Точикистон бокй мемонад. То як андоза амалй намудани дигар авлавягдои сиёсати хоричии Точикистон аз муносибатдои созандаи Точикистон бо дамсоякишвардо бармеояд. Дар Паёми хеш ба Мачлиси Олй дар санаи 16 декабри соли 2016 Пешвои миллат, Президента кишвар Эмомалй Радмон чунин зикр намудааст, ки мусоидат ба эчоди фазои эътимоду амният атрофи кишвар аз роди густариш ва тадкими муносибатдои неки дамсоягй бо дамаи мамлакатдои дамчавор бо истифода аз василадои сиёсиву дипломатй, саъю талоши пайваста чидати далли саривактии масоили мубрами минтака дар сархати сиёсати хоричии давлати мо карор ходад дошт.[8]
Лозим ба ёдоварист, ки муносибатдои Точикистон бо кишвардои дамсоя бояд дар асоси ба назар гирифтани манфиати миллии чонибдо ба род монда шавад. Аз ин ру, яке аз авлавиятдои мудимми сиёсати хоричии Точикистонро дар шароити имруза баркарор намудани муносибатдои созандаи сиёсй бо дамсоякишвардо ташкил медидад. Дар замони содибистикдолии Точикистон даврадо ва долатдое низ чой доштанд, ки муносибатдои мо бо дамсоякишвардо хосияти низоъангез пайдо намуданд. Барои мисол то соли 2015 муносибатдои Точикистон бо Чумдурии Узбекистан сари масъалаи бунёди Неругоди барки обии Рогун дорои мушкилй буд ва хушбахтона бо роди дипломатй ва чалби чониби сеюм дар симои Бонки чадонй санчиши ин лоидаи Точикистон мусбат арзёбй шуда, равобити дустона ва дамачонибаи мо бо чониби Узбекистан баркарор шуд. Аммо, дар мавриди демаркатсияи сардадот бо дамсоякишвардо, хусусан бо Чумдурии Киртазистон то имруз мо ба мушкилидо мувочед дастем. Дипломатияи моро зарур аст, ки бо бадисобгирии манфиатдои миллии кишвар ва баркарории равобити хуби дамсоягй ба далли ин казия кушиш намояд. Аз ин ру, дар давраи кутодмуддат ва миёнамудлат далли сулдомези мушкилоти марзй бо Чумдурии ^иргизистонро дамчун авлавияти мудимми сиёсати хоричии Точикистон мешуморем. Зарур мешуморем, ки дипломатияи мо бо истифода аз тамоми имкониятдо ва зарфиятдои хеш, дар асоси меъёрдои дукуки байналхалкй, бо ба дисоб гирифтани манфиати чонибдо ба далли созандаи мушкилот кушиш бар харч дидад. Дар далли ин казия ба род мондани музокироти сатди олиро зарур мешуморем, зеро такдири рушди ояндаи дар ду кишвар ва дурнамои муносибати миллатдо ба чигунагии далли ин мушкилоти низоъангез гиред хурдааст. Зикр намудан бамаврид аст, ки далли мушкилоти сардадй миёни Точикистон ва Киргизистон роди низомй надорад ва тандо метавонад мушкилотро печидатар ва муносибатдоро муташанничтар гардонад. Аз ин ру, бо дарёфти нуктадои бадамойй ва манфиатбахш ба дар ду чониб зарур мешуморем, ки мушкилоти сардадиро тавассути музокирот даллу фасл намоянд. Дар шароити имруза доштани муносибати хубу созанда бо дамсоякишвардо аз дама чидат барои мо зарур аст, зеро рушди тичорати байналмилалии Точикистон ва ба кишвари транзитй табдил шудани он аз далли дурусти ин масъала бармеояд. Дар дар сурат чониби Точикистонро зарур аст, ки аз василадои дипломатй дар далли мушкилоти сардадй бо дамсоякишвардо васеъ истифода намояд.
Ба андешаи мо авлавияти дигари сиёсати хоричии кишварро дифзи шадрвандони дар хорич буда ташкил медидад. Албатта, имруз шумораи зиёде аз шадрвандони Точикистон дар кишвардои мухталифи олам ба кору фаъолият машгул мебошанд. Аз ин ру, нидоддои
сиёсати хоричии кишварро зарур аст, ки дар уолатуои мухталиф омодаи уифзи ууцуц ва озодиуои шаурвандони кишвар дар хорич бошанд. Барцарор намудани муносибатуои доимй бо шаурвандони кишвар ва ироаи кумакуои ууцуцй бояд вазифаи аввалиндарачаи ниуодуои сиёсати хоричии мо дар берун аз кишвар бошад. Хамчунин пайдо намудани имкониятуои хуби фаъолияти шаурвандони кишвар берун аз марзуои он ва бастани шартномауои меунатии самарабахш аз масъулиятуои ниуодуои сиёсати хоричй дар берун аз давлат аст. Вазифаи дигаре, ки аз чумлаи авлавиятуост - уифзи ууцуцу манфиатуои шаурвандони Точикистон дар хорича мебошад. Сохторуои марбутаро зарур аст, ки барои амалй намудани ин вазифа тамоми имкониятуоро истифода баранд, то буду боши шаурвандони мо дар кишваруои хоричй нигаронй ва мушкилот ба бор наорад.[9, с. 5]
Ниуодуои сиёсати хоричии Точикистонро уамчунин зарур аст, ки сари масъалаи боло бурдани мацоми шиносномаи хоричии шаурвандони Точикистон биандешанд. Он гунае ки раддабандии мацоми шиносномауои хоричй нишон медиуад дар шароити имруза шаурвандони кишвари мо тануо метавонанд ба 24 давлат бидуни гирифтани раводид сафар намоянд ва дар 40 давлати дигар уангоми уузур пайдо намудан соуиби раводид гарданд. Шумораи давлатуое, ки бо Точикистон низоми раводид доранд ба 134 мерасад.[10] Албатта, чунин уолат ба зудааракатии шаурвандони Точикистон дар сатуи байналмилалй таъсир мегузорад.
Дар шароити имруза тарFиби симои мусбати кишвар дар сатуи байналмилалй метавонад яке аз авлавиятуои дигари сиёсати хоричии Точикистон бошад. Дар ин маврид зарур мешуморем, ки ба раддабандиуои мухталифи сатуи байналмилалй таваччуу карда шавад, зеро аксаран мацоми ин ва ё он кишвар дар низоми муносибатуои байналмилалй аз руи онуо муайян карда мешавад. Тадричан беутар шудани мавцеи давлат дар раддабандиуои сатуи байналмилалй боиси боло рафтани обруву эътибори он дар муносибатуои байналмилалй ва рушди эътимоди дигар субъектуо ва хусусан сармоягузорон ба он давлат мегардад. Аз ин ру, кишвари моро низ зарур аст, ки яке аз меъёруои бауогузории самаранокии сиёсати дохилй ва хоричии хешро раббадандиуои сатуи байналмилалй царор диуад. Беутар намудани нишондодуои хешро дар раддабандиуои байналмилалй уамчун уадафи мууимми рушди худ шинохта бошад.
Ба андешаи мо авлавияти дигару мууим дар сиёсати хоричии Точикистон метавонад масъалаи истифодаи самараноки манбаъуои обй дар минтаца ва уифзи манбаъуои барцароршавандаи об дар Осиёи Марказй бошад. Даусолауои охир ба хотири уалли мушкилоти об дар сатуи байналхалцй Точикистон ташаббусуои назаррас нишон дод, ки агар аз як тараф боиси кабули барномауои чиддии байналмилалй барои баррасй ва уалли мушкилоти об гардида бошад пас аз тарафи дигар боиси боло рафтани симои мусбати кишвари мо дар сатуи байналмилалй гардид. Дар шароити имруза зарур мешуморем, ки Точикистон дар сатуи минтаца мушкилоти пешгирии нобудшавии пиряхуоро пайваста пайгирй намояд. Дар шароити имруза кушишуои назарраси Точикистон дар ин самт ба назар мерасад ва мо метавонем пешгирии нобудшавии пиряхуои кишварро яке аз авлавиятуои мууимми сиёсати хоричии он дар оянда цаламдод намоем. Ин мушкил аз чониби Точикистон, чи дар сатуи минтацавй ва чй дар сатуи байналмилалй, аз он чумла дар чаласауои Созмони миллали муттауид ба баррасй кашида шудааст.
Мувофици тауцицоти олимони соуа цисмати зиёди пиряхуои обтавлидкунанда дар Осиёи Марказй дар уудуди Точикистон чойгиранд, ки шумораи онуо ба зиёда аз 13000 мерасад. Мууаццицон чунин тахмин мезананд, ки то соли 2050 50%-и пиряхуои минтаца нобуд мегарданд. Ё худ пиряхи Федченко давоми якчанд соли охир аз масоуати умумияш, ки 144 км3 аст 2 км3 кам шудааст.[11] Точикистон дар шароити имруза яке аз кишваруои ташаббускор барои уифзи пиряхуои минтаца баромад мекунад. Барои мисол санаи 3 марти соли 2021 Асосгузори сулуу ваудати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумуурии Точикистон Эмомалй Раумон дар Панели сатуи баланд оид ба масъалауои об ва ицлим, ки дар сотаи видеоконференсия баргузор шуда буд,
чунин пешнидод кард, ки соли 2025 Соли байналмилалии дифзи пиряхдо эълон карда шавад. Бар замми ин Точикистон чунин пешнидод намудааст, ки Бунёди махсуси байналмилалии дифзи пиряхдо таъсис карда шавад.[12] Чунин кушишдои Точикистон аз афзалиятбахшии далли мушкилоти дифзи пиряхдо дар сиёсати хоричй дарак медихад.
Хдмчунин дар амалинамоии сиёсати хоричй омузиши тачрибаи кишвардои дигар дар самти рушди содадои мухталифи даёт метавонад дамчун авлавияти мудим бадогузорй гардад. Хусусан зарур мешуморем, ки нидоддои сиёсати хоричии кишвари мо дар самти омузиши тачрибаи бедтарини рушди содадо дар кишвардое, ки дар ончо мустакар дастанд фаъолии хешро нишон дода бошанд. Равона намудани донишомузон дар самти омузиши тачрибаи пешрафтаи кишвардои дигар низ тавсия мешавад.
Зарур мешуморем, ки авлавиятдои дамкории мо бо кишвардои мухталифи олам бештар чидати мушаххасият пайдо намуда бошад, ки албатта он дар заминаи омузиши чиддии зарфиятдои кишвардои мухталиф дар содадои гуногуни даёт метавонад ба миён ояд. Дар ин самт фаъолии нидоддои сиёсати хоричй дар берун аз Точикистон фаъолияткунанда тавсия мегардад.
Дар умум, зикр намуданй дастем, ки авлавиятбахшии сиёсати хоричй омузиши чиддии паддудои мухталифи содаро талаб мекунад. Авлавиятбахшии сиёсати хоричй омузиши падлудои амалии муносибатдои байналмилалй ва вокеиятдои рузмарраро талаб мекунад. Дар ин масир бештар вокеъбинона ва вобаста ба имконияту зарфиятдои мавчуда амал намудан метавонад мувофики максад бошад. Авлавиятбахшии сиёсати хоричй талаб мекунад, ки долати рушди тадричии муносибатдои байналхалкй, имконияту зарфиятдои худй, зарфиятдои мавчудаи дамкорй бо дигар субъектдо, заминадои манфиатбахшии муносибатдо, долати рушди геополитикй ва дигар омилдои таъсиррасон ба эътибор гирифта шаванд. Дар дар сурат зарур мешуморем, ки сиёсати хоричй хосияти инъитофпазирй дошта бошад то давлат тавонад дар долатдои мухталиф аз вазъи мураккаби муносибатдои байналмилалй бе мушкилии чиддй баромада тавонад. Дар умум масъалаи авлавиятбахшии сиёсати хоричиро барои натичабахшй ва муваффакияти давлат чи дар рушди дохилй ва чи дар сатди минтакавию байналмилалй мудим мешуморем. Авлавиятбахшии дурусти сиёсати хоричй метавонад заминаи мудимме барои бакои давлат, тадкими истиклолияти давлатй ва дар умум дифзи дамачонибаи манфиатдои миллй гардад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Сайидзода З. Ш. Дар бораи эволюция, характер ва усулхои амалй гардондани сиёсати берунй Чумдурии Тоцикистон дар давраи ташаккули он // Ёддоштуои илмии Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров Илщои гуманитари. 2014. № 3 (40). - С. 243-254.
2. Консепсияи сиёсати хориции Чумдурии Тоцикистон. 27 январи соли 2015, № 332. дастраси дар сомонаи Вазорати коруои хориции Чумдурии Тоцикистон www.mfa.tj, санаи дастраси 10.01.2022
3. Суханрони дар вохури бо кормандони дипломатии кишвар ба ифтихори ифтитоуи бинои нави Вазорати коруои хориции Чумдурии Тоцикистон, 15 марти соли 2013, ш. Душанбе, сурогаи дастраси http://www.president.tj/node/4113#murghob, санаи дастраси 20.02.2022
4. Акбаров Ф.Х. Специфика реализации национальных интересов Республики Таджикистан в условиях продвижения многосторонней дипломатии. Диссертация на соискание ученой степени кандидата политических наук. - Душанбе, 2020. -155 с.
5. Паёми Президенти Чумуурии Тоцикистон, Пешвои миллат, муутарам Эмомали Раумон ба Мацлиси Оли, 26 декабри соли 2019, ш. Душанбе, сурогаи дастраси http://www.president.tj/node/21975, санаи дастраси 10.01.2022
6. Паёми Президенти Чумуурии Тоцикистон, Пешвои миллат, муутарам Эмомали Раумон ба Мацлиси Оли, 22 декабри соли 2017, ш. Душанбе, сурогаи дастраси http://www.president. tj/node/16771#qubodivon, санаи дастраси 14.12.2021
7. Паёми Президенти Чумуурии Тоцикистон, Пешвои миллат муутарам Эмомалй Раумон «Дар бораи самтуои асосии сиёсати дохилй ва хориции цумуурй», 21 декабри соли 2021, ш. Душанбе, сурогаи дастрасй http://www.president. tj/node/27417, санаи дастрасй 15.01.2022
8. Паёми Президенти Чумуурии Тоцикистон, Пешвои миллат, муутарам Эмомалй Раумон ба Мацлиси Олии Чумуурии Тоцикистон, 22 декабри соли 2016, ш. Душанбе, сурогаи дастрасй www.president. tj, санаи дастрасй 19.02.2022
9. Сиёсати хориции Тоцикистон дар масири истицлолият.Зери назари %амрохон Зарифй Силсила: Сиёсати хориции Тоцикистон. Душанбе: «Ирфон», 2011, - С. 340с.
10. www.passportindex.org/ru/byRank.php, санаи дастрасй 14.02.2022
11. https://carececo.org/en/main/news, cанаи дастрасй 10.10.2021
12. https://mfa.tj/tg/berlin/view/7222/emomali-rahmon-soli-2025-soli-umumijahonii-hifzi-piryakhho-elon-gardad, санаи дастрасй 14.10.2021
Reference Literature:
1. Sayidzoda Z. Sh. On Evolution, Nature and Methods of Foreign Policy of the Republic of Tajikistan in the Period of its Formation // Scientific Notes of Khujand State University named after name of academician B. Gafurov, Humanities. 2014. № 3 (40). - pp. 243-254.
2. The concept of foreign policy of the Republic of Tajikistan. January 27, 2015, № 332. access to the website of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Tajikistan www.mfa.tj, access date 10.01.2022
3. Speech at the meeting with Diplomatic Staff of the Country in Honor of the Opening of a New Building of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Tajikistan, March 15, 2013, Dushanbe, access address http://www.president.tj/node/4113#murghob, access date 20.02.2022
4. Akbarov F.Kh. Specifics of Realization of National Interests of the Republic of Tajikistan in the Conditions of Multilateral Foreign Diplomacy. Candidate dissertation in political science. - Dushanbe,
2020. - 155pp.
5. Address of the President of the Republic of Tajikistan, Leader of the Nation, His Excellency Emomali Rahmon to the Majlisi Oli, December 26, 2019, Dushanbe, access address http://www.president.tj/node/21975, access date 10.01.2022
6. Address of the President of the Republic of Tajikistan, Leader of the Nation, His Excellency Emomali Rahmon to the Majlisi Oli, December 22, 2017, Dushanbe, access address http://www.president.tj/node/16771#qubodiyon, access date 14.12.2021
7. Address of the President of the Republic of Tajikistan, Leader of the Nation Emomali Rahmon "On the Main Directions of Domestic and Foreign Policy of the Republic", December 21,
2021, Dushanbe, access address http://www.president.tj/node/27417, access date 15.01.2022
8. Address of the President of the Republic of Tajikistan, Leader of the Nation, His Excellency Emomali Rahmon to the Majlisi Oli of the Republic of Tajikistan, December 22, 2016, Dushanbe, access address www.president.tj, access date 19.02.2022
9. Foreign Policy of Tajikistan on the Path of Independence. Under the editorship of Hamrokhon Zarifi. Series: Foreign policy of Tajikistan. Dushanbe: Cognition, 2011, 340p.
10. www.passportindex.org/ru/byRank.php, access date 14.02.2022
11. https://carececo.org/en/main/news, access date 10.10.2021
12. https://mfa.tj/tg/berlin/view/7222/emomali-rahmon-soli-2025-soli-umumijahonii-hifzi-piryakhho-elon-gardad, access date 14.10.2021
