CC BY
0UDC 78
DOI 10.59850/SARYN.2.12.2024.184
Асет Шалабаевич Джумабаев*
К¥рманFазы атындаFы Казак улттык консерваториясы домбыра кафедрасыньщ 2-шi курс докторанты (Алматы, Казакстан) ORCID ID: 0009-0000-8795-7048 email: aset.dzhumabaev@bk.ru
Айжан Рахманк,улк,ызы Бердiбай
Философия докторы (PhD), К¥PманFазы атындаFы Казак улттык консерваториясы музыкатану жэне композиция кафедрасыньщ доцентi (Алматы, Казакстан)
ORCID ID: 0000-0003-0733-1104 email: a.berdibay@mail.ru
Дайексвз yw'ih: Джумабаев, Асет, жэне Айжан Бердiбай. «K,¥pMaHFa3bi aTb^afbi казак улттык халык аспаптар оркестршщ музыкалык шеберi - Камар Касымов». Saryn, т. 12, № 2, 2024, 54-74 б. DOI: 10.59850/SARYN.2.12.2024.180.
Автор колжазбаныц соцгы нускасын окып, макулдады жэне мудделер кактыгысы жок деп мэлiмдейдi.
РедакцияFа тусп: 06.04.2024 Рецензиядан етп: 29.04.2024 БасылымFа кабылданды: 17.05.2024
Макала
K1Yрманfазы атындаfы Казак, Y-пттык, халык аспаптар оркестршщ музыкалык, шебер^ -Камар Касымов
* Жауапты автор email: aset.dzhumabaev@bk.ru
© 2024 The Author(s). Published by Kurmangazy Kazakh National Conservatory. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives License (http://creativecommons.Org/licenses/by-nc-nd/4.0/), which permits non-commercial re-use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited, and is not altered, transformed, or built upon in any way.
Т1рек свздер: K¥рманFазы атындаFы к,азак, улттык, халык, аспаптар оркестрi, Василий Андреев, Камар Касымов, жетiлдiру, домбыра, музыкалык, шебер, этноорганология, дэстYрлi музыкалык, терминдер.
Ацдатпа. Макала такырыбыныц eзектiлiгi биыл 90-жылдык мерейтойы аталып eткелi жаткан ел1мвдщ мэдени eмiрiнде мацызы зор ужым - KурманFазы атындаFы Казак улттык халык аспаптар оркестрi шыFармашылыFымен байланысты.
1934 жылы курыь^ан бул ужымныц академиялык баFытта калыптасып дамуы дэстYрлi музыка аспаптарыныц курылысына айтарлыктай езгешллктер енгiзiлуiн кажет еттi. ЖацарFан Yлгiде дайындалFан аспаптардыц жасалуына бiр топ музыка шеберлершщ iшiнде Камар Касымов (1893-1966) та болды.
Макаланыц максаты - шебердщ ХХ-шы Fасырдыц 30-шы жылдары ашылFан казак улттык аспаптар оркестршщ аспаптарын жасап жетiлдiрудегi тарихи ецбепн ашып айкындау болып табылады. ОFан жету Yшiн макалада:
1. К. Касымовтыц eмiрлiк жэне шы^армашылык жолы жэне казак оркестрi аспаптарын жетiлдiру тарихы туралы дереккездермен танысу;
2. шектершщ дайындалуы мен перне байлау ЖYЙесiн карастыру;
3. шебер колданFан батысказакстандык домбыра калыбы жэне шы^ысказакстандык домбыраныц eлшемдерiн аныктау;
4. домбыра бeл¡ктер¡нщ К. Касымов колданFан дэстYрлi атауларын кeрсету секiлдi зерттеу мiндеттерi койылады.
Макалада кешендi жэне ЖYЙелi тэсiлдер, ЖYЙелi-этнофониялык (Игорь Мациевский), жэне салыстырмалы-типологиялык эдiстер колданылды. Домбыра калыбы мен аспаптыц шыFысказакстандык TYP¡нщ зерттелуiнде морфологиялык жэне эргологиялык талдау усыны^ан.
¥лттык музыка мэдениетiмiздегi К. Касымовтыц рeлiн ашатын алFашкы макала отандык этноорганологияда бурын арнайы карастырылмаFан мэселе - 1930-2020 жылдарындаFы музыка аспаптары шеберлершщ eнерiн зерттеуге серпш берiп, осы саланыц казiргi кездеп мамандарына домбыра тобы аспаптарын эрi карай жетiлдiрудщ баFыт-баFдарын кeрсетедi; домбыра курылымындаFы бeлiктердщ дэстYрлi атауларын жандандыруды кeздеп, елiмiзде К. Касымов жэне оныц замандастары тэжiрибесi ескерiлетiн мемлекеттк музыка шеберханаларыныц ашылуы мэселесiн насихаттайды.
Авторлардьщ Y■лесi
А. Ш. Джумабаев - казак музыкалык аспаптар шеберi К. Касымов туралы архив деректерi мен жарияланFан ецбектер мэлiметтерiн жинау, оныц жасаFан домбыра нускалары курылысыныц eлшемiн шыFару, мэтiндi дайындау, дерек^здер тiзiмiн рэсiмдеу.
А. Р. Берд'бай - макала жоспарын жeндеу, материалды ЖYЙелеу, мэтiндi редакциялау, ацдатпаны жазу.
UDC 78
DOI 10.59850/SARYN.2.12.2024.184
Asset Jumabayev*
2nd year Doctoral Student, Dombra Department, Kurmangazy Kazakh National Conservatory (Almaty, Kazakhstan) ORCID ID: 0009-0000-8795-7048 email: aset.dzhumabaev@bk.ru
Aizhan Berdibay
PhD in Arts, Associate Professor, Musicology and Composition Department, Kurmangazy Kazakh National Conservatory (Almaty, Kazakhstan) ORCID ID: 0000-0003-0733-1104 email: a.berdibay@mail.ru
Article
Cite: Jumabayev, Asset, and Aizhan Berdibay. "Kamar Kassymov, a Musical Instruments Artisan for the Kurmangazy Kazakh National Orchestra of Folk Instruments." Saryn, vol. 12, no. 2, 2024, pp. 54-74. DOI: 10.59850/SARYN.2.12.2024.180. (In Kazakh)
Kamar a Musical
Instruments Artisan
The authors' final version of the manuscript has no conflict of interests.
Received by editorial: 06.04.2024 Passed the review: 29.04.2024 Accepted to publish: 17.05.2024
Kazakh National Orchestra of Folk Instruments
*
Corresponding author email: aset.dzhumabaev@bk.ru
Keywords: Kurmangazy Kazakh National Orchestra of Folk Instruments, Vassily Andreyev, Kamar Kassymov, reconstruction, dombra, traditional musical terms.
Abstract. The significance of the Kurmangazy Kazakh National Orchestra of Folk Instruments for the culture of Kazakhstan is immense, and the local cultural community celebrates its 90th anniversary this year. In 1934, the task of academizing the Kazakh Folk Orchestra, following the model of Andreyev Russian Folk Orchestra, necessitated innovations. Specifically, the reconstruction of certain Kazakh musical instruments was undertaken by a group of Kazakh musical instrument artisans, including Kamar Kassymov (1893-1966).
This article aims to highlight the historical contribution of K. Kassymov to both the reconstruction and development of Kazakh orchestral instruments. The article addresses four key tasks:
1. Familiarization with sources: This includes exploring personal information about K. Kassymov, his life and creative path, as well as the reconstruction of Kazakh musical instruments.
2. Characteristics of parameters: Specifically, the methods for making strings and attaching frets to the dombra neck.
3. Determining component dimensions: Comparing the body construction of the West Kazakhstan dombra with its East Kazakhstan variety.
4. Introducing dombra parts' designations: K. Kassymov's unique terms related to dombra components.
The study employs complex and systematic approaches, including the systemic-ethnophonic method (developed by Igor Matsievsky) and comparative-typological analysis. Morphological and ergological analyses were conducted while studying the West Kazakhstan dombra body and its Eastern Kazakh variety.
The results of the study not only shed light on K. Kassymov's innovations but also contribute to the revival of traditional Kazakh music terminology related to dombra components. Additionally, it highlights the challenges faced by Kazakh musical instrument state workshops, considering the achievements of both K. Kassymov and his contemporaries.
Contribution of the authors
Asset Jumabayev - collecting archival and published sources about the activities of the Kazakh musical instruments' artisan K. Kassymov, measuring the structure of the dombras he made, preparing the text, compiling a list of sources.
Aizhan Berdibay- correcting the outline of the article, systematizing the material, editing the text, writing an abstract.
UDC 78
DOI 10.59850/SARYN.2.12.2024.184
Асет Шалабаевич Джумабаев*
Докторант 2-го курса кафедры домбры Казахской национальной консерватории имени Курмангазы (Алматы, Казахстан) ORCID ID: 0009-0000-8795-7048 email: aset.dzhumabaev@bk.ru
Айжан Рахманкулкызы Бердибай
Кандидат искусствоведения, доцент кафедры музыковедения и композиции Казахской национальной консерватории имени Курмангазы (Алматы, Казахстан) ORCID ID: 0000-0003-0733-1104 email: a.berdibay@mail.ru
Статья
Для цитирования: Джумабаев, Асет, и Айжан Бердибай. «Музыкальный мастер Казахского национального оркестра народных инструментов имени Курмангазы -Камар Касымов». Багуп, т. 12, № 2, 2024, с. 54-74. DOI: 10.59850/SARYN.2.12.2024.180. (На казахском)
Авторы прочитали и одобрили окончательный вариант рукописи и заявляют об отсутствии конфликта интересов.
Поступила в редакцию: 06.04.2024 Прошла рецензирование: 29.04.2024 Принята к публикации: 17.05.2024
Музыкальный мастер Казахского национального оркестра народных инструментов имени Курмангазы -Камар Касымов
Корреспондирующий автор Email: aset.dzhumabaev@bk.ru
Ключевые слова: Казахский национальный оркестр народных инструментов имени Курмангазы, Василий Андреев, Камар Касымов, музыкальный мастер, реконструкция, домбра, этноорганология, традиционные музыкальные термины.
Аннотация. Актуальность темы статьи обусловлена огромным значением в культурной жизни страны творчества Казахского национального оркестра народных инструментов имени Курмангазы, 90-летие которого музыкальная общественность нашей республики отметит в этом году.
Данный творческий коллектив был создан в 1934 году по типу оркестра русских народных инструментов имени Василия Андреева. Академическая ориентация нового оркестра обусловила необходимость значительных конструктивных изменений в строении традиционных музыкальных инструментов, в деле осуществления которых принимала участие целая группа музыкальных мастеров, в том числе и Камар Касымов (1893-1966).
Цель статьи - показать исторический вклад этого музыкального мастера в процесс реконструкции и развития инструментов оркестра. В этой связи в статье ставятся такие задачи, как:
1. ознакомление с материалами о жизненном и творческом пути К. Касымова и реконструкции инструментов;
2. характеристика способов изготовления струн и навязывания ладков домбры;
3. обмер частей шаблона западноказахстанской домбры и определение размеров частей этого инструмента восточноказахстанской разновидности;
4. представление традиционных обозначений частей домбры, использовавшихся К. Касымовым.
В исследовании были использованы комплексный и системный подходы, а также системно-этнофонический (Игорь Мациевский) и сравнительно-типологический методы. При изучении шаблона домбры и ее восточноказахстанской разновидности был осуществлен морфологический и эргологический анализ.
Результаты исследования могут положить начало новому направлению в отечественной этноорганологии - изучению деятельности других мастеров, реконструировавших инструменты домбровой группы Казахского национального оркестра народных инструментов имени Курмангазы в разные периоды его истории (1930-2020); способствовать возрождению традиционных казахских терминов при обозначении составных частей домбры. Также статья актуализирует проблему создания государственных музыкальных мастерских, в работе которых учитывались бы достижения К. Касымова и его современников.
Вклад авторов
А. Ш. Джумабаев - сбор архивных сведений и опубликованных источников о деятельности мастера казахских музыкальных инструментов К. Касымова, осуществление обмера строения изготовленных им домбр, подготовка текста, оформление списка источников.
А. Р. Бердибай - корректировка плана статьи, систематизация материала, редактура текста, написание аннотации.
Юркпе
1917 жылдыц казанында Ресейде еткен тарихи о^алар сол мемлекет к1арамаFындаFы елдердщ де жаца элеуметтiк-экономикалык1 формацияFа етiп, мэдени дамуыныц баFыттарын айкындаFаны белгiлi. Музыканы мыкты идеологиялык эсер ету куралы екенiн есте устаFан Yкiмет оны ецбекшшерге жакындату максатында топтык орындаушылык формаларына жiтi назар аударды. Бул туралы зерттеушiлер Сергей Семаков жэне Ирина Семакова: «1917 жыл тецкерюнен кейiн Кецес еюметнщ жетекцп идеологиялык, к,ызметкерлер1 мен музыканттардыц назары ецбекшiлердi ужымдык музыкалык кызметке жаппай тарту мэселесiне аударылды. Осы орайда оркестрлк жэне хор музыкалык практикасы басты назарда болды»1, - деп жазады (274). Сол тарихи-саяси ахуалдыц нэтижесiнде кешпелi-патриархалды жYЙеден отырыкшылыкка бет бурFан елiмiздщ мэдениетшщ одан арFы даму жолдары еуропалык академиялык Yлгiмен жэне Ресей мэдениетi ыкпалымен байланысты болFаны кепшiлiкке аян. Осы алы^ан баFыттыц кейбiр жеке улттык дэ^рлердщ дамуына терiс эсерiн типзгеы туралы пiкiрiн Динара Булатова мен Айшат Гаджиева: «XIX Fасырдыц екiншi жартысы мен XXI Fасырдыц басындаFы саяси окиFалар Ресей Империясыныц/ Кецес ОдаFыныц таFдырын езгерттi: дэстYрлi мэдениеттщ барша тараптары бiрыцFай жолFа тYсiрiлiп жаhандандырылды, сондыктан кейбiр байырFы халыктардыц жэне кейбiр этникалык жэне жергшкт топтар мэдениетi жойылу алдында турды....»2, - деп келтiредi (541).
1934 жылы казак кYЙшiлерiнен куралFан ужымды уйымдастыру идеясыныц жYзеге асуы алдымен сол топты бiр типтегi домбыра аспаптарымен камтамасыз ету эрекетiнен - Музыкалык-драма техникумы жанындаFы Эксперименттi музыкалык аспаптар шеберханасы ашылуынан басталды. АFайынды Романенколар бастаFан бул iс тарихи-музыкалык кажеттiлiктерге байланысты дамып, бiркатар баска шеберлер енернде жалFасты. Сол катарда есiмi алFашкылардыц катарында аталатын тулга - Казак ССР-ныц ецбек сщфген енер
1-шi сурет. К. Касымов суретi. ОМА. 1823 кор, 3 тiзiмдеме, 85 iс, 2 топтама.
кайраткерЬ шебер Камар Касымов (1883-1966) болды. (1^ суреттi карацыз).
Казак улттык аспаптар оркестрнщ3 курылымы Ресейдеп В. Андреев орыс халык аспаптар оркестрнщ Yлгiсi бойынша калыптасканы эдебиетте керсетiледi (Жубанов, 201; Гизатов, 12). Зерттеушл М. Имханицкий ол ужымныц балалайкашылар тобы
1 Авторлар аудармасы.
2 Авторлар аудармасы.
3 Эртурл1 кезекдерде оркестр темендег1дей атаулармен белгш болды:
• КазАтком атындаFы улттык оркестр;
• К¥PманFазы атындаFы улт аспаптар оркестр!;
• К¥PманFазы атындаFы академиялык халык аспаптар оркестр!;
• Казактьщ Мемлекетт1к К¥PманFазы атындаFы академиялык улт аспаптар оркестр!;
• К¥PманFазы атындаFы академиялык казак халык аспаптар оркестр!;
• К¥PманFазы атындаFы Казак улттык оркестр!;
• К¥PманFазы атындаFы Казак улттык халык аспаптар оркестр!.
енернен (1888) басталып, аспаптардыц академиялык музыка Yлriлерiн орындаура мYмкiндiктерiн арттыру максатында оларFа реконструкция жYргiзiлiп, дыбыстык жYЙесi диатоникадан хроматикалык жYЙеге ауысканын жазады (145). Репертуарына улттык жэне батыс еуропалык классика Yлгiлерi кiрген ужымдык орындаушылыктаFы аспаптарFа реконструкция жасау олардыц, жоFарыда керсетшгендей, концерт залдарында акустикалык мYмкiндiктерiн ^шейтуге баFытталумен катар, керкемдiк идеяны дурыс жеткiзу максатында эртYрлi тембрдегi аспаптарды езара тиiмдi Yйлестiру Yшiн де кажет болды. Бул мэселенщ баска улт мэдениеттерiне де Yлкен мацыздыль^ы «Тембр: дыбыстан - маFынаFа» жинаFындаFы Линлан Жу жэне Стефен МакАдамстыц «Аспаптык диададаFы дыбыстыц естiлген жэне ойдаFы бейнеанщ салыстырылуы» макаласында керсетшген. Авторлар: «ЭртYрлi музыкалык айналымдарда тембрлердщ езара Yйлесуi дыбыстар мен музыкалык ой-тужырымныц калыптасуыныц непзЬ» - деп жазады (2024).
Биыл елiмiздщ сол ец алFаш курылFан Казак улттык аспаптар оркестрнщ (1934 жылы КазЦИК, ал 1944 жылы - КурманFазы атын иеленген) 90-жылдык мерейтойын атап еткелi отырFаны белгiлi. Оныц калыптасып, осы уакытка дейiн жалFасып келе жаткан шыFармашылык жолына арналFан тарихи сипап^ы бiркатар ецбектер жарык кергеымен, оркестрдщ негiзi болып табылатын музыка аспаптарыныц жетiлдiру тарихы, оFан атсалыскан шеберлердщ, оныц iшiнде К. Касымов енерi егжей-тегжейлi ашылмаFан. Макала такырыбыныц езектiлiгi осында. Оныц максаты - шебердщ 1930-1960 жылдары Казак улттык аспаптар оркестрнщ аспаптарын жетiлдiрудегi тарихи ецбепн ашып айкындау болып табылады. Макаланыц зерттеу мiндеттерi: 1). К. Касымовтыц емiрлiк жэне шыFармашылык жолы жэне казак оркестрi аспаптарын жет^ру тарихы туралы дереккездермен танысу; 2) ¡шектернщ дайындалуы мен перне байлау жYЙесiн карастыру; шебер колданFан батысказакстандык домбыра калыбы жэне шыFысказакстандык домбыраныц елшемдерiн аныктау; 3) домбыра белктернщ К. Касымов колданFан дэстYрлi атауларын керсету; 4) зерттеу жумысы елЫздщ 1930-1960 жылдары Казак улттык аспаптар оркестрi тарихы, музыкалык шеберхана мен К. Касымовтыц енерiне байланысты жарияланFан ецбектер мен архивтiк KужаттарFа, шебердщ жасаFан аспаптар фотосуреттерiне жэне шы^ысказакстандык домбыраларын зерттеуге сYЙенiп дайындалды.
Музыка аспаптарыныц шеберi К. Касымов енерi туралы пiкiрлер отанымыздыц жэне шетелдщ кернектi коFам кайраткерлерi (Т. ЖYргенов, Л. Дамба жэне т. б.), елЫздщ белгiлi жазушылары (F. МYсiрепов, С. Бакбергенов, К. ТоFызаков жэне т. б.) жэне музыка зерттеушшернщ (А. Жубанов, Б. Гизатов, Б. Сарыбаев жэне т. б.) ест^ю^ мен кепшiлiкке арналFан макалаларында жарык кердк Ол жарияланымдардыц кебiнде музыка шебершщ казак халык аспаптарын жет^рудеп ецбеп жалпы аталса, архивтiк кужаттарда оныц музыкалык мэдениетiмiзге коскан комакты Yлесi анык ашылады. К. Касымовтыц ез енерi - аспап жасау ерекш^ю^ туралы ой-тужырымдары А. Бэделхан мен З. Жэюшеваныц «Камар Касымов» (146) ютабында жарияланды. Сондай ак, бул ецбекте казак жэне орыс тiлiнде шебердщ аты аталFан жэне ол туралы арнайы жазылFан этномузыкатанушылар, жазушылар, журналисттер, коFам кайраткерлернщ макалалары, пiкiрлерi, тiлектерi
жэне арнаулары топтастырылFан. Отандык окушыFа кец тарамаFанынан, оныц мазмуны елiмiздщ этноорганология мамандары назарынан тыс калды. ¥сынылып оты^ан макалада FалымдарFа музыка шеберi туралы казiргi заманFа дейiн беймэлiм деректер кел^ртт, олардыц XXI Fасыр домбыраларымен байланысы, К. Касымовтыц музыка аспаптарын жетiлдiрудегi iзденiстерi керсетiледi. Макалада кешендi жэне жYЙелi тэсiлдер, жYЙелi-этнофониялык (И. Мациевский), жэне салыстырмалы-типологиялык эдiстер колданылды. Домбыра калыбы мен аспаптыц шы^ысказакстандык турiнiц зерттелуiнде морфологиялык жэне эргологиялык талдау усынылFан.
К. Касымов iстеген музыкалык аспаптарды зерттеудегi бiрiншi киындык -олардыц шанаFыныц iшiнде шебер еамнщ жазылмауымен байланысты. Сол себепт осы кYнге дейiн жеткен К. Касымов аспаптарыныц накты санын айту мYмкiн болмай отыр. Бул ретте Еуропа музыка шеберлерi калыптастырFан мундай дэстYрдi отандык шеберлер шамамен еткен тасырдыц со^ы ширегiнен Fана бастап жалFастыра бастаFанын айтуFа болады. К. Касымовтыц жасаFан домбыраларыныц Алматы каласы Ыкылас ДYкенулы атындаFы музыкалык аспаптар муражайыныц корына Баян-9лгей театрыныц оркестрнен экелiнген бiреуiнде Fана оныц авторыныц есiмi жазылFан. Жалпы, муражайлардаFы К. Касымов аспаптарына ете жеткiлiксiз дэрежеде тYсiнiктемелер берiлген. Сол себептi шебер жасаFан домбыралардыц кебiн олардыц баспасез беттернде жарияланFан фотосуреттерi мен архив KужаттарындаFы деректерге сYЙенiп аныктауFа тура келдк Сонымен катар, шебер домбыра калыбын Батыс Казакстан аспабына арнап дайындап, сол типтегi домбыраны жасау туралы нускаулык жазып кеткенiмен, ондай аспапты муражайлардан алып зерттеу мYмкiн болмады. Сондыктан аталFан аймак домбырасыныц шебер елшемдерiмен катар койылып, салыстыру зерттемесi камартанудыц келесi кезецнде жYзеге аспак. Макала дайындалу барысында К. Касымовтыц домбыра калыбы жэне шы^ысказакстандык Yлгiдегi домбырасы елшенiп зерттелдi.
Нэтижелерi мен тал^ылау
Шебердщ емiрлiк-шыFармашылык жолын шартты тYрде 2 кезецге белт карастыруFа болады. Оныц алFашкысы - 1893-1934 жылдар, ал екiншiсi - 1934-1966 жылдар кезецдерк
Ал€ашк,ы кезец. АрFынныц айдабол тармаFынан тараFан аFа султан - Шоц бидщ (1754-1836) тертiншi урпаFы болFан К. Касымов (1893-1966) Баянауыл елкесiнде дYниеге келдi (Жанкин 11). Арабша, орысша жэне казакша сауат алFан оныц жасынан коленерге жакын болуына казактыц оюларына ете шебер болFан атасыныц ыкпалы тидi (Беделхан жэне Жэкiшева, 131). Музыка аспаптарын жасаFан жергiлiктi шеберлерден Yлгi алFан К. Касымов ез енерн 1917 жылы Омбыдан БаянауылFа келген атакты коленер устасы Комаров Захардан YЙренiп, эрi карай уштайды (Жанкин 13). «Бай тукымы» деген жала жабылып, бYкiл мYлкi кэмпескеленген Камардыц 1931-1932 жылдары казак даласын жайлаFан ашаршылык кезiнде эйелi мен ею баласы кайтыс болып, оны туысы К. Боканов езiмен бiрге алдымен Семейге алып кетiп, кейш ол бiршама уакыт КырFызстанда болып, сонан соц АлматыFа келедi.
Екшш1 кезен.. 1934 жылы 21 маусымда еткен БYкiлказакстандык халык таланттар слетiнде шебер Камар Касымовтыц коленерi жоFары баFаланып, сол iс-шарадан соц ол Музыкалык-драма техникум шеберханасына улттык музыка аспаптарыныц шеберi ретiнде жумыска турып, 1935 жылы Казак мемлекеттк филармониясы курыь^анда Нарком Т. ЖYргеновтыц 1935 жыьлгы 19 сэуiр айындаFы № 231 буйры^ымен К. Касымов, Э. Романенко, А. Ермеков жэне т. б. шеберлер оныц жанынан ашылFан тэжiрибелi шеберханаFа жумыска ауысады (№ 231-2 буйрык). Бул мекеменщ карымды каркынмен жумыс iстегенi ужымныц сол кездеп есептерiнен байкалады. Мысалы, оныц 1935 жыь^ы есебiнде 1 кацтардан 28 наурыз айы аралыFында Касымов 5 дана шы^ысказакстандык жэне 2 дана батысказакстандык домбыралар жасаFаны туралы деректер келтiрiледi (№ 231-16 буйрык).
Аз уакыт iшiнде «аяFынан тiк турFан» КСРО-да казак музыкалык аспаптарын шы^аратын жалFыз шеберхана, шын мэнiнде, тек ендiрiстiк кэсiпорын Fана емес, сонымен катар, казак домбырасын жэне баска да улттык аспаптарды жаксарту, жа^ырту, олардыц стилi мен дыбысын сактау, мYмкiндiктерiн кецейту жэне байыту бойынша байыпты жумыс жYргiзетiн Fылыми-зерттеу мекемес болды. Домбыра аспабын жетiлдiрудегi Камар Касымовтыц комакты ецбегiн оныц Алматы калалык архивiнде сакталFан шыFысказакстандык (калак тэрiздi) жэне батысказакстандык домбыралар жасаFаны Yшiн алFан рационализаторлык куэлiктерi аЙFактайды (2-шi суреттi карацыз).
Домбыра. XVIII Fасырда этнографтар назарына бастап тYсе бастаFан домбыра курылымыныц толыFырак сипаты, оныц iшiнде аймактык тYрлерi мен музыка ерекш^ю^ туралы кунды деректер ХХ Fасырда А. Жубанов, Б. Сарыбаев, Б. Fизатов, Б. Аманов, Э. Мухамбетова, Ж. Нэжмеденов жэне т. б. Fалымдар ецбектер^е керсетшп, ХХ1 FасырдаFы зерттелуi С. ЭтеFалиеваныц заманауи эдiстемеге сYЙенiп жазылFан ецбектернде жалFасканы белгiлi.
2-шi сурет. К. Касымовтыц рационализаторлык куэлктерК Алматы калалык архивК 435 кор, 26 тiзiмдеме, 1 iс.
ШанаFыныц пiшiнi, мойныныц узындыFы, перне саны, таралу аймаFы жэне т. б. кептеген ерекшелктерне байланысты бул шертпелi хордофонныц екi тYрi бар. Батыс Казакстан домбырасыныц мойны узын, диапазоны 2 октава. Шы^ыс Казакстан ^йлерищ эн тектес табиFатына сэйкес жерплкт домбыра мойны кыска, диапазоны 1,5 октава. АталFан екi аспаптыц сырткы керiнiсiнде де, жасалу жолдарында да айырмашылыктар бар. Олардыц негiзгiлерi: Арка домбырасы кебiне мойны кыска, шанаFы шауып жасалады, ал мойны узындау болып келетiн Батыс елкесi домбырасын шеберлер жартылай шауып, кебiнесе киып iстейдi. Дипазоныныц кецдИнен, мундай аспапты казiргi кезде эртYрлi аймак дэнуртдеп эншiлер де колданады.
ДэстYрлi шеберлер музыка аспаптарыныц курылымын карыстап елшеген белгiлi. Мундай елшем жYЙесi езбек жэне тYркiмен шеберлерiнде де болFан. Бул мэселенi зерттеген кейбiр талымдар сол аспаптардыц халыктык елшемiн сантиметр, миллиметр жэне дюймге аударды (Беляев 10). К. Касымовтыц айтуынша, «казак домбырасыныц узындыFы "ею карыс", "ею елГ, ал мойны узындыFы "ею карыс, сынык сYЙeм" болады» (Бэделхан жэне Жэюшева, 144).
Оркестрге арналFан аспаптар жасайтын шеберхана ашылысымен, оныц аспап жасауда кандай материалдар мен желiмдi (клейдО кажет ететiнi жэне лак жаFудыц шарттары аныкталды. Ендi оныц жумысында жоFарыда керсетiлген дэстурлi «карыс», «^йем», «екi елЬ> деген сездер колданылмай, елшем сантиметрмен есептеле бастады. Бiз шебердщ халыктык елшемдернен сантиметрге аударылFанына сYЙене отырып, В. Беляев эдiсiн устандык. К. Касымов сантиметр есебiмен домбыра мойныныц узынды^ын 51 см болатынын айтады (Бэделхан жэне Жэюшева, 144), сантиметрдi миллиметрге аударып, оны эрi карай дюймге кел^ргенде 20,0787 (51 см = 520 мм = 20,0787) шы^ады. Кыска мойынды домбыраныц узындыFы <^р карыс, терт елЬ> - 32 см немесе 320 мм - 12,5984 дюймге тец. Бетшщ ен «сынык сYЙем, бiр-екi елЬ> - 15 см, 150 мм - 5,90551 дюйм болып есептеледк ¥зын мойын домбыра бетi де осы елшемде болады, ал узынды^ы «ею карыстысы» 36,5 см -365 мм - 14.3701 дюймге тец.
Домбыра к,алыбы. Оркестрлк орындаушылык формасы аспаптардыц бiр калыпка сYЙенiп жасалуын талап еттi. Осы ретте К. Касымов домбыраны курамас бурын аспаптыц шанаFын, мойнын бiр жYЙеге кел^рт бекiтетiн калып4 (шаблон) ойлап шы^арды. Бул калып Павлодар каласындаFы Майра Шамсутдинова атындаFы елкетану муражайыныц шнде К. Касымовка жасалFан арнайы бурышта тур (3-шi суреттi карацыз).
Шанак калыбыныц мойнынан туймеге дейiнгi узынды^ын елшегенде, ол
Домбыра шaнaFЫнын глшшш б1р калыпта жинап, жел1м кепкенше ауыткымай туратын аFаштан
I 5 = 40 см курайды. Калып мойныныц жaсaлFaн к¥рылFы.
елшемнщ узындыны: I =12 см, 5 Аспап ^«^ныт елшем - ', ал ен^н елшем
а жэне Ь деп белпленд|.
келденец1нен: а = 5 см. Бет тaктaЙдaFЫ 6 Yндiк - домбыранын бет1ндег1 дыбыс шыFaрaтын
калканыц (шпон) енi, бас жaFы: а = 9,5 см, ойы™. Ресей этнографиялык музей1нДег1
(Санкт-Петербург к) казак домбыраларынын бет ортасы: Ь = 12.5 см, ал аяк ЖaFЫ немесе кaкпaFЫндa б1рнеше дыбыс шыFaрaтын ойык
домбыраныц бауыры: I = 16.5 см. Ундк6 жэне шы™сказакстандык улг¡дeг¡ ^
домбыранын дыбыс шыFaрaтын 0ИЫFЫ аспаптын
тусы: Ь = 20 см. Калыптыц арткы
шaнaFЫнын жанынан оиылFaн.
3-1±л сурет. К. Касымов жасаFан домбыра мен кобыздыц калыбы. Павлодар каласы, Майра Шамсутдинова атындаFы эн шыFармашылыFыныц Муражай-уй коры.
курылысы келденецiнен: а= 21 см, тYЙме бекiтетiн жерi: а = 16 см. Жеке мойын таяFы, жалпы узындыFы: I = 57 см, бас жаFын келденецiнен есептегенде: а = 5 см, ортасы: Ь = 6,5 см, желкелк жаFы: Ь = 10 см. ЖоFарыда керсетiлген елшемдердi шыFармас бурын, макала авторлары К. Касымов колынан шыккан домбыраны курайтын курылFыныц (калып) елшемiн алдын ала есептеп алды. Нэтижесiнде домбыра мен калыптыц аралыFындаFы елшем бiрлiгi шыFарылды. Мiне, осындай калып аркылы казiргi заман шеберлерi де домбыраныц шанактарын мойынFа курап бекiтiп, эбден кепкен соц, аспапты калыптан шыFарып, мойнын жонып, бет KакпаFын желiмдейдi.
Шебердiц домбыра шанаFын кураFанда калыппен калай жумыс жасаFанын Мемлекеттiк Орталык кино жэне фото кужаттар архивiнде сакталFан «Советтк Казакстан» киножурналы баFдарламасыныц № 223 «Домбыра шеберлерЬ» атты бейнефильмнщ СЖ-коды арк,ылы керуге болады (4-ип суретп к,арацыз). Бул жерде
бейнеленген.
Домбыра пернеа. К. Касымов койдыц iшегiнен жасалFан домбыра пернесiн «бунак» деп атаFан. Пернелердiц материалын тацдаFанда, шебер бунакты туракты кылып, катты темiрден немесе жезден жасаса, таккан iшектi киып шыдатпайтынын, сол себептi аспап мойнына таFылатын перне iшектен болуы шарт екеын керсетедi. Керiсiнше, iшегi сым болып, пернесi киылып кететiндiктен, плекторлы сым iшектi домбыраныц пернелерi жезден, темiрден, кYмiстен туракты болып орнатылады (Бэделхан жэне Жэкiшева, 153).
К. Касымов домбыраныц курылысына токтаFанда, оныц темендегiдей белiктерден куралатынын айткан: 1) Домбыраныц бас жаFы. ОFан ею кулак жэне шайтан тиек юредк 2) Домбыраныц мойын жаFы. Аспаптыц бул белiгiне мойны, бетiндегi бастырмасы (накладка), нYктелерi жэне мойынFа байла^ан пернелерi кiредi.
Батыс Казакстан домбырасын К. Касымов кураса, ШыFыс Казакстан домбырасын М. Романенко жасап жатканы
¡-^1 4-ип сурет. Домбыра
Йи шеберлерК КР. ОМКФДЖА
■ЭГа №223. Орталык, мемлекеттк
Ир кино-фоток,ужаттар мен
зН дыбыс жазбалары архив1.
Перне 0,6 мм шекпен байланады. 3) Домбыраныц кeудeсi. БуFaн шанактыц 9 белiгi, мойын мен шанакты бiрiктiрeтiн желкел'к aFaш, шанактыц жиeгiндeгi кемер aFaшы кiрeдi. Бет кaкпaFЫ, оныц iшкi жaFЫндaFЫ серпер1 (пружина), какпакты мойын жaFЫндaFЫ калкасы жэне бет кaкпaFЫндaFЫ eкi жердеп ернeктeрi кiрeдi. Аспаптыц дыбыс шы^аратын 0ЙЫFЫн шебер Yндiк деп керсеткен. Сонымен катар, шанактыц аяк жaFЫн бiрiктiрiп устап турFaн тужым7 aFaшы, тиек, тYйме жэне ею iшeгi жатады (Бэделхан жэне Жэюшева, 9). (5-шi сурeттi карацыз).
5-1±л сурет. К. Касымовтыц суретке салып кеткен домбыра курылысы белiмдeрiнiн атаулары. Бэделхан, Айтжан, жэне Забира Жэюшева. К,амар Касымов. Павлодар, ЭКО F0Ф, 2004, 206 б.
К. Касымов атын кeлтiргeн домбыра белiктeрiнiн кeйбiрiн (шанак, мойын, кулак, тиек, шек жэне какпак) кaзiргi заман шeбeрлeрi де колдaнFaнымeн, бiркaтaрынын балама атаулары бар. Мысалы, шебер Жолаушы Турдырулов домбыраларында Камар Касымов керсеткен желкелк - «мойынт¥Fыр», бастырма - «мойы^ак», калка -«кабыршак», тужым - «туFЫл», бунак - «перне», Yндiк - «дыбыс 0ЙЫFЫ» деп аталады (Есенулы 16).
Домбырага шек тагу. Шебер домбырaFa iшeктi тaFaрдa ею ушын салыстырып, жуaндыFЫнын бiрдeй екеыне кез жeткiзгeн сон8, туймeдeн казыкбау байлайды. Осылай бaйлaFaндa, iшeктiн ею жaFЫн канша тартса да, эрi-бeрi козFaлмaйды, eкi ушы жaFЫн кулактыц тeсiгiнeн еткiзiп тYЙeдi. lшeктiн
7 Жалпы к1шкене кес1лген aFaштын уш жaFЫн тег1степ жумырлап шабуды тужырым деЙд1. Тужырып шабу, белг1л1 б1р 1ст1н корытындысы, баЙламы, шеш1м1. Жанузаков ТeлF0жa - Казак т1л1н1н тусiндiрмe сезд1г1 / Алматы: ДаЙк-Пресс, 2008. - 968 б.
8 ДомбырaFa тaFaтын малдын 1шег1н1н жуанды^ы б1рдеЙ болу ушiн, оны алдын ала жартылай кепт1р1п, 1шект1н боИындaFЫ артык маЙларын алып тастап, уршыкпен и1ред1.
узынды^ын Касымов 188 см етт алса, казiргi шеберлер 2 м узындыкта таFып жYр. ¥зындык мелшерiнiц артыктыFы орындаушыларFа ы^айсыздык туFызады.
Шьныщаза^стандык, (к,алак) домбыра. АталFан домбыра тYрi Арка, Жетiсу, Алтай - ТарбаFатай кYЙ дэстYрлерiне тэн екен белгiлi. Зерттеу материалы ретнде алынып отырFан К. Касымовтыц калак домбырасы Алматы каласы Ыкылас ДYкенулы атындаFы музыкалык аспаптар муражайыныц корында сакталFан. Аспап шанаFыныц асты-Yстi тепс, терт бурышты. Мойны кыска, дыбысы ашык, орындауFа ыцFайлы жэне оны жасаFанда кеп материал жумсалмаFан. Аспап 15 белiмнен куралFан, шегеленбеген, желiммен катырылFан. Домбыраныц жалпы узындыFы: I = 100 см. Алакан узынды^ы: I = 10 см, келденецнен: а = 5,5 см. «Алакан» деп домбыраныц шайтан тиекке дейнп ец бас белИн атайды. Мунда ею кулак бекiтiледi. Эрi карай мойынды шайтан тиектен шанакка беюткен жерге дейiнгi узындыFы: I = 50 см, жалпакты^ы: а = 4,5 см. Шанактыц мойынFа (тужым жаFынан жоFары елшегенде) дейiнгi узындык елшемi I = 40 см, ал терецдтнщ екi шетi: I = 5,5 см, ортасы: I = 8 см. Шанактыц арткы жаFы (келденецнен): а = 16 см, ортасы: а = 20 см, алды^ы бет KакпаFыныц Yндiк жаFы: а = 22,5 см. Шанактыц арты, мойынFа дейiнгi узынды^ы: I = 41,5 см, шетю жаFын елшегенде: I = 44 см болды. Пернелер саны - 19, ею iшектi, тYЙме, Yндiк жэне тиегi бiреу.
К. Касымов езi жасап, Э. Хасенов, К. Эзiрбаев, Ж. Елебеков, С. Муканов, Ш. Айманов сынды елiмiзге белгЫ тулFаларFа сыйлаFан калак домбыраларыныц фотолары мерз1мд1 баспасезде жарияланды. Ал 1949 жылы шебердiц И. Сталинге домбыра сыйлаFанын Казак мемлекеттiк Орталык кино жэне фото кужаттар архивнде сакталып, QR-кодпен берiлген деректi фильмi растайды (6-шы суреттi карацыз).
Шебердiц 1950^ жылдары атакты эншi Ж. Елебековке жасаFан калак домбырасы бiтеу аFаштан шауып жасалFан. Сонымен катар, казiргi заман шеберi Ж. ТурдыFуловта сакталFан К. Касымов колынан шыккан калак домбыраныц таFы бiр тYрi тутастай YЙецкi аFашынан шабылып жасалFан. Жалпы саны 14 болып келетiн домбыра пернелерi кулак кYЙiн келтiрiп, жылжытып отыратын диатоникалык тэртiппен орнатылFан. К. Касымов домбыраларыныц бiркатарыныц шанаFын айналдыра, бет KакпаFыныц сырткы жиегiн меруертпен оюлап эшекейлеген, ал Yндiктегi оюды малдыц сYЙегiн ерiтiп куйып салFан (7-шi суреттi карацыз).
Оркестрге арналган аспаптар. Казак улттык аспаптар оркестрндеп домбыра да дыбыс бояуларына карай, бiрнеше турге белiндi. Мундай жолмен жасалFан домбыраныц жаца тYрлерiнiц сапасы бiрден кемел болмаFаны Казакстан Республикасы Орталык архивiндегi кужаттар мазмунынан байкалады. Кэсiби жолFа тYсiру Yшiн оларды кеп жылFа созылFан жетiлдiру кезецнде К. Касымовка оркестр мамандарыныц акыл-кецеа^ мен езiнiц эрiптестерi тэжiрибесiнiц пайдасы тигенi анык (Музыкалык кызметкерлер комиссиясы кецесiнiц казак халык аспаптары шеберi Касымов Камардыц жумысы туралы 1939 жылдыц 5 карашасындаFы хаттамасы).
6-шы сурет. К. Касымовтыц И. Сталинге сы^а берген домбырасы. КР ОМКФДЖА №194 Орталык мемлекеттiк кино-фотокужаттар мен дыбыс жазбалары архивi.
К. Касымовтыц 1940-шы жылдары КaрaFaнды облысы Осакаровка музыка комбинатына барып, шеберлерге енерн Yйретiп, аспаптарды жетiлдiру жумысын жалFастырFаннан кейiнгi кезец 1950-шi жылдары Мэскеу эксперименталды шеберханасындаFы жумысымен байланысты. Бул кезе^де ол Кецес ОдаFы астанасына Мэскеуде ететiн Казак, эдебиетi мен енернщ онкYндiгiне орай халык аспаптар оркестрi аспаптарын жетiлдiру максатымен ею рет барFаны белгiлi. Соныц нэтижеанде дaйындaFaн музыка аспаптары оркестр мамандарыныц жоFaры бaFaсынa ие болFaны бiркaтaр ресми кужаттарда керсетiлген. КурмaнFaзы оркестрi аспаптарын жетiлдiруде К. Касымовтыц енерн жоFaры бaFaлaFaн Ш. КaжыFaлиев шеберге 1962 жылы 16 акпан айында берген аныктамасында оныц: «ондaFaн жылдар бойы казак халык аспаптарын кайта курып, тынымсыз ецбепнщ аркасында казак музыкалык аспаптарына конструктивтiк жацашылдыкты (1949 жылы - домбыра пикколо; 1953 жылы - кулак келпртетш (винтовая система) дауылпаз; 1956 жылы - домбыра тобына жататын ете сапалы домбыра секунда, альт жэне тенор аспаптарыныц aлFaшкы даналары) кеп енпзгеынен, оркестрдщ техникалык жэне динамикалык мYмкiндiктерi артканын жэне домбыра тобыныц орта^ы регистрдегi дыбыстык шкаласыныц бiркелкi емес (дыбыс жYЙесi бойынша октавалар) жерлерн толты^анын» айткан (Казак КСР ецбек с^рген эртiсi Ш. Кажь^алиевтщ 16.02.1962 ж. жолдас Касымов КaмaрFa берген аныктамасы).
Керсетiлген кезец, яFни, 1957-1958 жылдары казак улттык аспаптарын жет^ру тарихыныц екiншi кезе^ болып саналады9. К. Касымов езнщ жaсaFaн домбыра жэне кобыз тобындaFы аспаптарына казакша ат коЙFaн. АлFaшкы топты шебер аспаптардыц партитурада орналасу рет бойынша, жоFaрыдaн бастап белгiлейдi: Домбыра пикколо дыбысы шикылдап шыкканынан - «^зен», прима дыбысы сайрап турFaнынaн -«Булбул», секунда дыбысыныц сYЙкiмдiлiгiнен - «^йюм», альт - бас пен тенор аралы^ы кашык болFaнынaн - «ЖaлFaу», домбыра тенорды дыбысы ете майда естшгеынен - «Жiбек», домбыра бас аспабын Yнiне сэйкес - «Ма^аз», контрабасты Yлкендiгiне байланысты - «Пт» деп aтaFaн. Ал кобыздар тобын, керiсiнше, теменгi тембрдегi аспаптардан бастап: Кобыз контрабас Yлкендiгiне байланысты - «Нар», кобыз альт сол тот^ы жуан дыбысты аспаптардыц (кобыз бас жэне контрабастыц) жеткiншегi болFaнынaн - «Боздак», кыл кобызды кыл iшектi халыктык аты сaктaлFaнынaн - «Кобыз» деген. Кобыз приманы дыбысыныц оцдылы^ына байланысты «Бота»
деп aтaFaн. Осы жерде ескерiлетiн 9 Кейб'р галымдар е^еетерыде бул кезек 1934-1970
жылдары арасын камтитын aлFaшкы кезенге мацызды нэрсе К. Касымовтыц жаткызады (Недлина 37).
7-шi сурет. К. Касымов жaсaFaн шы^ысказакстандык, Yлгiдегi к,алак, домбыра. Алматы каласы Ык,ылас ДYкенулы aтындaFы музыкалык, аспаптар муражайыныц коры.
жасаFан кобыз бас аспабына 1940 жылы Жазушылар ОдаFы - «Камар кобыз» деген ат бередi (Бэделхан жэне Жэкiшева, 170). Шебер арнайы атау берiп кеткен аспаптардыц бiркатары улттык аспаптарымыздыц кебi секiлдi шыFарFан дыбысыныц ерекшелiгiне байланысты аталса, кейбiреулерi келемiне (домбыра контрабас жэне кобыз контрабас), кершi тембрлер арасындаFы кызметi мен орнына (домбыра альт) непзделт белгiленедi. Ал кобыз тобындаFы альт жэне приманы атаFанда, бiр жаFынан, жоFарыда керсетiлген критерийлер ескершсе, екiншiден, кобыз аспабыныц KалыптасуындаFы туйе бейнесiне байланысты мифологиялык ДYниетанымFа Yлкен мэн берiлген.
Шебердiц халык аспаптарын жетiлдiрудегi ецбегi шетелде де жалFасты. МонFолиядаFы казак халык аспаптары оркестрiн аспаптармен камтамасыз етуде оныц релi зор болды. Зерттеушi Н. Дамдин 1961 жылы «Соел утга» газетiнiц № 45 санында берген сухбатында Баян-9лгейде курылFан оркестрдiц 40 аспабын К. Касымов жасаFанын, артистерге нота YЙреткен Х. Тастанов екеын жазады (Бэделхан жэне Жэкiшева, 80). Шебердщ сол сапарындаFы ецбегi бик баFаланып, ол МоцFолияныц ец жоFарFы наградасы -«Алтын жулдыз» ордеымен марапатталды.
К. Касымовтыц МоцFолияда 1959 жылы жасаFан бас домбыра жэне кыл кобыз аспаптары казiргi кезде Алматы каласы Ыкылас ДYкенулы атындаFы музыкалык аспаптар муражайыныц корында сактаулы. Оларды 1992 жылы 27 сэуiрiнде шебер шыFармашылыFын сол кезде зерттей бастаFан аталFан музей кызметкерi Зэбира Сыпатайкызы Жэкiшева кабылдаFан. Домбыра бас аспабы (8-шi суреттi карацыз) шебердщ 1935-1957 жылдар аралыFында КурманFазы оркестрне жасаFан нускаларына уксайды. Музей корында сакталFан бул жэдiгер КурманFазы оркестрнщ алFашкы кезецдерiндегi музыкалык аспаптары тарихынан хабар бередi.
Корытынды
1. Курма^азы атындаFы халык аспаптар оркестрiнiц 1930-1960 жылдарында калыптасып дамуында оFан жет^ршген аспаптар жасап шыFару iсiне катыскан шебер К. Касымовтыц коскан Yлесi кеп болды.
2. Арка е^рнщ атакты эулетiнен шыккан бул т^а коленерiнiц калыптасуына жергiлiктi жердегi казак жэне орыс шеберлерi ез Yлесiн тигiздi.
3. К. Касымов енерi туралы архив деректерiнде оныц домбыраныц батыс жэне шыFысказакстандык тYрлерiн iстегенi аЙFакталып, олардыц iшiнде батыс аспабы жасалу технологиясы керсетiлген. ЯFни, К. Касымов домбыра жасаудаFы
Э-шл сурет. К. Касымовтыц МоцFолияда жасаFан бас домбырасы. (Шанактыц iшiнде шебердщ аты женi, кай калада жэне кай жылы жасалFаны белгiленген). Алматы каласы Ыкылас Дукен¥лы атындаFы музыкалык аспаптар муражайыныц коры.
ецбек Yдерюнщ iске асуын алFаш рет тус^рт жазып, домбыраныц к1азiргi заман мамандарына беймэлiм кейбiр бeлiмдерiнщ атауларын керсеткен алFашкы шебер.
4. Бiлiктi маман ретнде К. Касымов Алматы шеберханаларымен катар, КараFанды облысы, Осакаровка фабрикасы жанынан ашылFан Музыкалык аспаптар комбинатына жэне Мо^олияныц Баян-9лгей аймаFы театрыныц казак халык аспаптар оркестрiне кэаби тэжiрибесiмен бeлiсiп, мамандар дайындауFа Yлкен септiгiн тигiздi.
5. К. Касымовтыц ецбек жолыныц шарыктау кезец 1950^ жылдарымен сэйкес келедi. Сол кезде маман Мэскеу Эксперименталды музыкалык шеберханасына барып, жергiлiктi шеберлермен тэжiрибе алмасты.
6. К. Касымовтыц отызжылдык ецбек жолы Yздiксiз iзденiспен eттi. Соныц нэтижесiнде ол казак аспаптар оркестрне домбыра, кобыз жэне урмалы аспаптардыц жаца тYрлерiн енгiзiп, кэсiби мамандардыц жоFары баFасын алды.
7. ¥сынылFан макала отандык этноорганология саласында аталFан ту^а eнерiн KарастыруFа арналFан зерттеулердщ басы. Мунда шебер енерн аЙFактайтын бiркатар архив кужаттарыныц тыц деректерi кел^ршп, К. Касымов жасаFан батысказакстандык домбыра калыбы жэне шыFысказакстандык домбыра eлшемдерi алFаш рет зерттелдi.
8. К. Касымов аспаптарыныц авторлык колтацбасын аныктау Yшiн шебер жасаFан аспаптарды iздестiру жумысын жалFастырып, ол нускаларды зерттеген соц, баска шеберлер нускаларымен салыстыру кажет.
Дереккездер Ti3iMi
Bulatova, Dinara, and Aishat Gadjieva. "Bowed Instruments of the Turkic-Mongol Peoples of Siberia from the Collection of the Russian Museum of Ethnography." Vestnik of Saint Petersburg University. Arts, vol. 8, no. 4, 2018, pp. 540-566. DOI: 10.21638/spbu15.2018.401. ^ылшынша)
Nedlina, Valeriya. "Neotraditionalism and Innovations in Kazakh Instruments and Music-Making." Saryn, vol. 11, no. 4, 2023, pp. 34-53. DOI: 10.59850/SARYN.4.11.2023.33. ^ылшынша)
Zhu, Linglan, and Stephen McAdams. "Comparison of Heard and Imagined Blends of Instrumental Dyads." Music & Science, 7, 2024. DOI: 10.1177/20592043241246751. ^ылшынша)
Беляев, Виктор. Руководство для обмера народных музыкальных инструментов [Халык музыка аспаптарын елшеуге арналган нускаулык]. Мэскеу, Государственное музыкальное издательство, 1931, 62 б. (Орысша)
Бэделхан, Айтжан, жэне Жэюшева Зэбира. Камар Касымов. Павлодар, ЭКО F0Ф, 2004, 206 б.
Гизатов, Бисенгали. Казахский оркестр имени Курмангазы: Очерк творческого пути [Курмангазы атындагы казак оркестри шыармашылык жолыныц очеркi]. Алматы, Fылым, 1994, 205 б. (Орысша)
Дерект'1 фильм. Режиссер Хаким Давлетбеков, оператор С. Шарипов. 1949 ж. Алматы керкем сурет жэне хроникалык, киностудиясы. Орталык, мемлекеттк кино жэне фото кужаттар мурaFaты, № 194.
Домбыра шеберлер'1, дерект фильмшщ Yзiндiсi. К,Р Орталык мемлекеттк кино жэне фото кужаттар мурaFaты, № 223.
Есенулы, Айтжан. Куй - Тэщрдщ KYбiрi. Алматы, Дайк-Пресс, 1996, 208 б.
Жанкин, Абдуахаб. К. Касымов. А. Жанкиннщ Павлодар облысы жас музыка аспаптар шеберлершщ конкурсында сейлеген сезК Павлодар к,., Казак драма театры 19.12.2002. Алматы каласы Мэдениет баскармасыныц «Алматы каласыныц мемлекеттк архивЬ. Кор 435, тiзiмдеме 1, к 22, З. Жакишева мукабасы.
Жубанов, Ахмет. Эн ^й сапары. Алматы, Fылым, 1976, 478 б.
Имханицкий, Михаил. Становление струнно-щипковых народных инструментов в России. Учебное пособие для музыкальных вузов и училищ [Ресейдщ шектi-шертпел '1 халык аспаптарыныц калыптасуы. Музыкалык университеттер мен колледждерге арналган оку куралы]. Мэскеу, Гнесиндер aтындaFы РМА, 2008, 370 б. (Орысша)
Куэлктер. З. Жэюшеваныц К. Касымов туралы кужаттардыц папкасы. Алматы каласы Мэдениет баскармасыныц «Алматы каласыныц мемлекеттк архивЬ. Кор 435, тiзiмдеме 26, к 1, 4 б.
Приказ № 231 c2, 16. Казахская Краевая Экспериментальная мастерская национальных инструментов Наркомпроса КазАССР (г. Алма-Ата). Копии приказов Наркомпроса КазАССР и докладные записки Совнаркома КазАССР о работе Музмастерской. Начало 23 февраль 1935, окончено 9 июля 1935 г. [№ 231 буйрык. 2, 16 бб. КазКСР Халык Комиссариатыныц улттык аспаптарыныц Казак елкелк эксперименттк шеберханасы (Алматы к.). КазАССР халык комиссариаты буйрыктарыныц кешiрмелерi жэне КазССР Халык Комиссарлары Кецесшщ Музыкалык шеберханасыныц жумысы туралы баяндамалары. 1935 жылдыц 23 акпанында басталып, 1935 жылдыц 9 шллдесшде аякталды]. (Орысша)
Протокол совещания Комиссии музыкальных работников о работе мастера по казахским народным инструментам тов. Касымова Камара от 5 ноября 1939 г. Председатель комиссии Б. Ерзакович. Казахская государственная филармония имени Джамбула. ЦГА РК Ф. 435, оп. 1, д. 26. [Музыкалык кызметкерлер комиссиясы кецеанщ казак халык аспаптары шебер1 Касымов Камардын жумысы туралы 1939 жылдын 5 карашасындагы хаттамасы. Комиссия тераFасы Б. Ерзакович. Жамбыл атындаFы Казак мемлекеттк филармониясы. КР ОМА. Кор 435, тiзiмдеме 1, к 26]. (Орысша)
Семаков, Сергей, и Ирина Семакова. Домра в России: из истории становления и развития музыкального инструмента: историко-культурные очерки [Ресейдег1 домра: музыкалык аспаптын калыптасу жэне даму тарихынан: тарихи-мэдени очерктер]. Петрозаводск, А. К. Глазунов атындаFы Петрозаводск мемлекеттк консерваториясы, 2022, 470 б. (Орысша)
Справка на тов. Касымова Камара, выданная заслуженным артистом Казахской ССР Ш. Кажгалиевым от 16.02.1962 г. [Казак КСР ефек ащрген эрта Ш. Кажыалиевтщ 16.02.1962 ж. жолдас Касымов Камарга берген аныктамасы]. Ш. Кажы^алиевтщ жеке M¥раFаты. (Орысша)
References
Badelkhan, Aitzhan, and Zabira Zhakisheva. Kamar Kassymov. Pavlodar, ECO, 2004. (In Kazakh)
Belyaev, Victor. Rukovodstvo dlya obmera narodnyh muzykalnyh instrumentov [A Guide for Measuring Folk Musical Instruments]. Moscow, OGIZ, 1931. (In Russian)
Bulatova, Dinara, and Aishat Gadjieva. "Bowed Instruments of the Turkic-Mongol Peoples of Siberia from the Collection of the Russian Museum of Ethnography." Vestnik of Saint Petersburg University. Arts, vol. 8, no. 4, 2018, pp. 540-566. DOI: 10.21638/spbu15.2018.401.
Documentary. Directed by Khakim Davletbekov, cameraman Samat Sharipov, 1949. Alma-Ata Feature and Documentary Film Studio, Central State Archive of Film and Photo Documents and Sound Recordings of the Republic of Kazakhstan, no. 194.
Dombra Artisans. Fragment of the documentary, Central State Archive of Film and Photo Documents and Sound Recordings of the Republic of Kazakhstan, no. 223.
Gizatov, Bisengaly. Kazahskij orkestr imeni Kurmangazy: ocherk tvorcheskogo puti [Kurmangazy Kazakh Orchestra: a Creative Path Outline]. Almaty, Gylym, 1994. (In Russian)
Imkhanitskiy, Mikhail. Stanovlenie strunno-shipkovyh narodnyh instrumentov v Rossii [The Formation of Stringed and Plucked folk Instruments in Russia]. Moscow, Gnesins RAM, 2008. (In Russian)
Minutes of the Commission of Musical Workers Meeting on the Activity of the Kazakh Folk Instrument Artisan, Comrade Kassymov Kamar, dated November 5, 1939. Chairman of the Commission B. Yerzakovich. Dzhambul Kazakh State Philharmonic. Central State Archive of the Republic of Kazakhstan, Fund 435, Reg. 1, File 26. (In Russian)
Nedlina, Valeriya. "Neotraditionalism and Innovations in Kazakh Instruments and Music-Making." Saryn, vol. 11, no. 4, 2023, pp. 34-53. DOI: 10.59850/SARYN.4.11.2023.33.
Order no. 231 c2, 16. Kazakh Regional Experimental Workshop of National Instruments of the Narkompros KazASSR, Alma-Ata. Copies of the Orders of the Narkompros of KazASSR and Memos of the Sovnarkom of KazASSR on the Work of the Music Workshop. Started on February 23, 1935, ended on July 9, 1935. (In Russian)
Reference written by the Honored Artist of the Kazakh SSR Shamgon Kazhgaliyev on Comrade Kamar Kassymov, dated February 16, 1962. Personal archive of Sh. Kazhgaliyev.
Semakov, Sergey. "Domra v Rossii." ["Domra in Russia."] Iz istorii stanovleniya i razvitiya muzykalnogo instrumenta (istoriko-kulturnye ocherki) [From the History of the Formation and Development of a Musical Instrument (Historical and Cultural Essays)]. Petrozavodsk, Petrozavodsk State University, 2022. (In Russian)
Sertificates. State Archive of Almaty, Fund 435, Reg. 26, File 1-4b. Folder of Zabira Zhakisheva on Kamar Kassymov. (In Russian)
Yesenuly, Aitzhan. Kui - Tanirdin qubyry [Kyui is the Message of Supreme]. Almaty, Daik-Press, 1996. (In Kazakh)
Zhankin, Abduakhab. Kamar Kassymov. A Speech on the Contest of Young Artisans of Musical Instruments at Pavlodar Kazakh Drama Theater, December 19, 2002. State Archive of Almaty, Fund 435, Reg. 1, File 22. Folder of Zabira Zhakisheva. (In Russian)
Zhu, Linglan, and Stephen McAdams. "Comparison of Heard and Imagined Blends of Instrumental Dyads." Music & Science, 7, 2024. DOI: 10.1177/20592043241246751.
Zhubanov, Akhmet. An kui sapary [A Journey through Songs and Kyuis]. Almaty, Gylym, 1976. (In Kazakh)
