CC BY
6ГТАХР 17.71.91 https://doi.org/10.52512/2306-5079-2023-94-2-56-70
МУЗЫКАЛЫК ТYРКОЛОГИЯ ГЫЛЫМЫНДА ^ОБЫЗ ДЭСТYРIНЩ ЗЕРТТЕЛУ1 (генезис жэне типология мэселелерi)
Т.Э. ^оцыратбай
Кожа Ахмет Ясауи атындаfы халыкаралык казак-тYрiк университет^
ТYркiстан, Казакстан tynysbek55@mail.ru
Ацдатпа
Макала турт тектес халыктардын музыкалык мэдениетшдеп кобыз дэстурЫ зерттеудщ езект мэселелерше арнал€ан. Онда турл1 €ылыми зерттеулерге шолу жасаумен катар Коркыттын тарихи прототипш аныктау, кобыз аспабынын генезисш саралау сиякты курдел1 эдкнамалык мэселелер де карастыл€ан. Fылыми таным категорияларынын, талабы бойынша дала аныздары аркылы Коркыттын тарихи ту^асын танудын киыншылыктары айтылады. Кезшде жазылып алынып, Коркытка телшт журген сарындар арнайы сездщ аркауына айнал€ан. Одан эр! кобыз музыкасынын кене сарыннан аспаптык куй жанрына дешнп калыптасу ерекшелттер1 карастырылады. Кобызды Коркыт шь^ар€ан деген мэл1мет дэл емес деп, оны кобыз аспабы тара€ан географиялык аймактын Коркыт есм танымал бол€ан елдер шенбертен элдекайка кен екешмен нь^ыздай туседк Ал «кобыз» сез1мен ундес аспаптар€а келгенде олардын б|р €ана казак емес, кептеген турт, т!пт1 славян халыктарына да ортак екендтн ал€а тартады. Макаланы корыта келе, автор ¡лш орта €асырларда «кобыз» сез1 жалпы музыкалык аспапты б!лд!р!п, бер1 келе шертпел1, одан сон ыскышты хордофондар€а колданыл€ан деген тужырым жасайды. Осынын бэрЫ Коркыттын тарихи прототитн тарихи-этникалык жэне генеалогиялык дереккездерд1 зерттеуден бастау керек деп корытады.
ТYйiн свздер: К,орцыт, цобыз, ацыз, ^й, типология, генетика
ИССЛЕДОВАНИЕ КОБЫЗОВОЙ ТРАДИЦИИ В МУЗЫКАЛЬНОЙ ТЮРКОЛОГИИ (проблемы генезиса и типологии)
Т. А. Коныратбай
Международный казахско-турецкий университет им. Ходжи Ахмета Ясави, Туркестан, Казахстан
tynysbek55@mail.ru
Статья посвящена актуальным вопросам изучения кобызовой традиций в музыкальной культуре народов тюркского происхождения. Наряду с обзором различных научных исследований, в них были рассмотрены такие сложные методологические вопросы, как определение исторического прототипа Коркута, дифференциация генезиса кобызового инструмента. Автор затрагивает вопросы, связанные со сложностью познания исторического прототипа Коркута на основе фольклорного жанра - легенды. На основе шаманских напевов, которые без должной научной аргументации стали приписываться Коркуту, освещает стадиальные этапы формирования кобызовых напевов от сарына до инструментального кюя. Автор, как и другие исследователи, склонен считать, что сведения о Коркуте как о первом создателе кобыза не совсем историчны, ибо география распространения кобыза намного шире тех народов, которым известно имя Коркута. Что же касается музыкальных инструментов, созвучных с термином «кобыз», то они известны не только казахам, но и народам тюркского, даже славянского происхождения. Автор делает вывод, что в средние века слово «кобыз» обозначало общий музыкальный инструмент, а затем применялось к щипковым и смычковым хордофонам. Все это приводит к тому, что исторический прототип Коркута следует начать с изучения историко-этнических и генеалогических источников.
Ключевые слова: Коркут, кобыз, легенда, кюй, типология, генетика
STUDY OF KOBYZ TRADITION IN MUSICAL TURKOLOGY (genesis and typology problems)
Tynysbek A. Kongyratbay
H. A. Yasawi International Kazakh-Turkish University , Turkestan, Kazakhstan
tynysbek55@mail.ru
The article is devoted to topical issues of studying kobyz traditions in the musical culture of the peoples of Turkic origin. Along with a review of various scientific studies, they examined such complex methodological issues as the definition of the historical Korkut prototype, the differentiation of the genesis of the mare instrument. The author touches upon issues related to the difficulty of knowing the historical personality of Korkut based on the folklore genre - legend. Based on the shamanic tunes of Nyshan, which, without proper scientific argument, began to be attributed to Korkut, illuminates the stage stages of the formation of maze tunes from saryn to instrumental kyui. The author is inclined to believe that the information about Korkuta as the first creator of the mare is not entirely correct, because the geography of the distribution of the mare is much wider than those peoples who know the name of Korkuta. As for musical instruments consonant with the term "kobyz," they are known not only to Kazakh, but also to the peoples of Turkic, even Slavic origin. The author concludes that first in the Middle Ages the word "kobyz" denoted a common musical instrument, and then was applied to plucked and bowed chordophones. All this leads to the fact that the historical prototype of Korkut should begin with the study of historical, ethnic and genealogical sources.
Key words: Korkut, kobyz, legend, kyui, typology, genetics
Kipicne
Казак халкынын музыкалык мурасы Yлкен eKi саладан куралады: 6ipi - материалдык, eKi^ici - материалдык емес мэдениет Yлгiлepi. Мунын алfашкысына эр тYpлi кезендеп архаикалык музыкалык аспаптарды, сон^ысына елдщ рухани мурасы - эн-KYЙлepдi жаткызамыз.
Назарларьщь^а усынылып оть^ан зерттеудщ максаты - кептеген тYpiк тектес халыктар мэдениетшдеп кобыз дэс^ршщ зерттелуш саралай отырып, кол жеткен табыстарымыз бен кемшш тYciп жаткан тустарымызды аныктау. Осы максатка орай кобыз тектес музыкалык аcпаптаpfа байланысты кептеген дереккездер ^лыми оpалымfа тYcipiлiп, зерттеудщ езепне айналып отыр.
Макаланын мiндeттepi катарында кобыз дэстуршщ туfан заманы, кобыз аспабынын генезис жэне типологиясын аныктау мэceлeлepiн атауfа болады. Осы кезге дeйiн казак халкынын рухани-мэдени муралары аз зерттелген жок. А. Жубанов, Б. Ерзакович, М.Ахметова, П. Аравин, Э.Мухамбетова, С. Елеманова, Б. Каракулов, т. б. енбектершде казак эн-KYЙлepiнiн тYп-тeгi, керкемдт, cтильдiк, жанрлык epeкшeлiктepi жан-жакты карастырылды. Материалдык мэдениет кеpiнici саналатын музыкалык аспаптар та6иfаты да 6ipшама зерттелдк Аpfы жepдeгi А. Алекторов, И. Андреев, А. Бимбоэс, А. Пфеннинг, П. Тихов, А. Эйхгорн сиякты жекеленген шетел, орыс оpиeнталиcтepiнiн этнографиялык жазбаларын айтпаfанда, ХХ fаcыpдын 60-жылдарынан бастап музыкалык аспаптарымызды зерттеу iciмeн Б. Сарыбаев арнайы шуfылданды. Бул керштес республика fалымдаpынын ез халкынын музыкалык аспаптарын зерттеу iciн колfа алып жаткан кeзi болатын. Ф. Караматов [1], Б. Сарыбаев [2] жэне С. Субаналиев [3] eнбeктepi сол жылдар^1 iздeнicтepдiн жeмici болатын.
ТYpкология fылымы музыкалык аспаптарды зepттeудiн тYpлi эдicнамалык мэceлeлepiн карастырып кeлeдi. Мысалы, кeзiндe И.В.Мациeвcкийдiн музыкалык аспаптардын табиfатын онын музыкалык репертуарынан тыс зерттеуге болмайтынын айтып,
музыкалык аспаптарды аспаптык музыканын туу YДePiciмен байланыстырfаны белгiлi. БYгiнде музыкалык аспаптарды зерттеу бiр fана музыка зерттеуштершщ еншiciне тиеciлi такырып емес. Бул мэселелерге тарихшы-этнографтар да Yлеc косып ЖYP. Демек музыкалык аспаптарды бiр fана мэдени-эстетикалык кубылыс аясында танып, оларда орындалатын шыfармаларды материалдык емес мэдениет кершю ретiнде кабылдау жетiмciз. Сол сиякты музыкалык аспаптарды этнография ^лымынын, эдicнамалык таяныштары аясында танудын да сьщаржакть^ы болады. Бул екi белплершен белек эрбiр музыкалык аспаптын курылымын, дыбыс шы^ару, орындау ерекшел^терш, атауларынын мэн-ма^насын, музыкалык репертуарын, баска да тYрiк тектес халыктарfа ортактыfын саралаудын да кажеттiлiгi айкын. Сонда музыкалык аспаптар эрi фольклорлык- этнографиялык, эрi мэдени-материалдык, эрi музыкалык-лингвистикалык жэне эстетикалык кубылыс болып, музыка, тт, тарих, этнография fылымдарынын нысанын тYзейтiн болады.
БYгiнгi тYркологияда музыкалык аспаптардын туу, даму, жетiлу кезендерi зерттелт, олардын кепкабаттылыfы накты музыкалык репертуар, езге де ^лыми деректер непзшде дэлелденiп болды деп айту киын. Мундай iргелi зерттеулердiн орнына ел аузында cакталfан тYрлi аныздарды тарихи айfак ретiнде усыну бел алып келедi. XIX fаcырдаfы халыктык-кэаби орындаушылык енер аясында туfан, керкемдт жаfынан толык аякталып, аспаптык музыка Yлгici ретiнде калыптаскан шыfармаларды кене аныз cюжеттерiмен байланыстырудын кисыны шамалы. XIX fаcырдаfы КУPманfазы, Дэулеткерей, Сейтек, Казанfап, Тэттiмбет сиякты текпе жэне шертпе ^й шеберлерiнiн шыfармалары cекiлдi Ыкыластын «Ерден», «Айрауыктын ащы ^йЬ>, «Шынырау», «Казан», «Коныр», «Коркыт», «Баксы» сиякты кобыза арналfан кYЙлерiнiн де анызы жок. Аспаптык музыкамыздын калыптасканын байкататын бул туындыларды баксылардын сарын-сарнауларымен шатаcтыруfа болмайды. Сарын мен ^й кобыз музыкасы дамуынын екi тYрлi сатысы. Анызды - акикат, сарынды - ^й, болжамды - аксиома ретшде тану Ycтемдiк кура баcтаfан жаfдайда бул мэcелелердi fылыми таным принциптерiне негiздеп, жанаша сез етудщ кезегi келiп отыр.
Зерттеу эдiстерi
БYгiнгi К,орк,ыт - тарихи тулfа, кобыз - Коркыт жаcаfан музыкалык аспап деген пайымнын болжамдык сипаты басым. Осы cебептi Коркыттын теп тусында генетикалык-генеалогиялык, тарихи-этникалык жэне типологиялык зерттеу тэciлдерi колданылды. Этнография, этникалык тарих, этнофольклортану жэне музыкалык тYркология fылымдарынын теориялык устанымдары басшылыкка алынды. Оларды ЖYзеге асыру барысында тYрлi синхрондык, диахрондык салыстырулар жасалып, мэдени- музыкалык Yдерicтердiн табиfаты сараланды.
Талдау жэне тал^ылау
ТYркология ^лымында кобыз тектес музыкалык аспаптардын таб^аты кептен сез болып келедi. Fылыми таным талаптарымен YЙлеcе бермесе де, «Коркыт - алfаш кобыз аспабын жаcаfан адам» деген афоризмдi акикат санап ЖYргендер де баршылык. Бiрак аспаптын тYп-тегiне ой жiбергенде мундай болжамдардын акикатка катысы дэлелдене бермейдк Мысалы, антикалык дэуiрдегi iшектi музыкалык аспаптардын ден шертпелi болып, ыскышты хордофон мYлде кездеспеген. Орта fаcырларда колына колча гопус устап жыр айткан Коркыт еciмi тYрiкмен, эзербайжан, анадолы тYрiктерiнде жаксы таныс. Олар Коркытты кобыз кYЙлерiнiн авторы емес, болашакты болжаfан кария, ел акылшысы, оfыз батырларынын ерлiгiн паш еткен жырау ретiнде таниды. Ал бiздегi зерттеушiлер аныз кейiпкерi - Коркытты емiрде болfан тарихи тулfа, кYЙшi ретiнде тануfа куштар.
K^aK улттык Kb^ap пeдaгoгикaлык yнивepcитeтiнiц Хaбapшыcы № 2(94), 2023
Ацыз бeн KYЙ - фoльклop мeн eнep дaмyынын eкi TYpлi caтыcынa тэн жaнpлap. Oлap eкi TYpлi кepкeмдiк apнaны кypaйды: 6ípí - пpoзaлык, eкiншici - мyзыкaлык; aлfaшкыcы -фoльклopлык, coh^i^i - aвтopлык туынды. Ацыз фoльклopлык caнa aяcындa кaлыптacaтын бoлca, KYЙ - XIX facb^afbi xaлыктык-кэciби acпaптык мyзыкa eнepiнiн жeмici. Ocы epeкшeлiктepiнe opa^ oлapдын eKeyi eкi TYpлi, бipдe эдeби-фoльклopлык, бipдe мyзыкaлык-эcтeтикaлык кызмeт aткapып ^лган. Ocыны ecкepe кeлгeндe кofaмдык oйдын sp TYpлi caтылapын бiлдipeтiн aH.bB бeн KYЙ жaнpлapынын apacынaн гeнeтикaлык бaйлaныc iздey Yлкeн нэтижeлepгe экeлe кoймac eдi.
Аныз - пpoзaлык фoльклopдын 6íp caлacы. Oны ^Й жaнpымeн cинкpeттiк бipлiктe бoлaды дeп TYciнyгe бoлмaйды. Эдeттe opындayшылap кeнe aнызды KYЙдiн мaзмyнын тындayшыcынa эcпeттeп жeткiзy Yшiн кoлдaнaды. Фoльклopлык opaлымдafы aныз жeкe-дapa жaнp, eзгepicкe бeйiм кyбылыc. Дeмeк aныз бeн тapиxты TeHecTipy - эдicнaмaлык Kaтeлiк. Муны кeнecтiк дэyip фoльклopиcтикacы дэлeлдeгeн.
«Сыp eлi - жыp eлi» дeгeн тipкec Сыp бoйындa тepeннeн тaмыp тapткaн эпикaлык дэcтYPДiн бoлfaндыfын aнfapтaды. ДэcтYP - тypaкты кубыль^. Этнoгpaфия жэнe фoльклopтaнy fылымдapынын тeopияcы бoйыншa эпикaлык дэcтYPДiн aяcындa бiздiн зaмaнымызfa apfы дэyipлepдeгi жыpayлык peпepтyap Yлгiлepi жeтyгe тиic. Бipaк музы^лык-эпикaлык дэcтYpi дaмыfaн Kapмaкшы, Аpaл, Kaзaлы aймafындa Kopкыт жыpлapын opындafaн aйтyшылap бoлfaн eMec. Kapмaкшыдa ^cca aкындapы, Аpaл- Kaзaлыдa нofaйлы дэyipiнiн жыpлapы кeн epic aлfaн. Элi KYнгe дeйiн Ед^, Kapaca^ ^зи, Opa^ Maмaй cиякты eciM ceздepдiн жиi кeздecyi этникaлык caнaнын жoйылa кoймafaнын aнfapтaды. Эпикaлык дэcтYP дe нofaйлы дэyipiнiн жыpлapын faнa ^мты^н. Сoндa Kopкыткa кaтыcты cюжeттep Kaйдa?
Бiздe «Kop^iT», «кoбыз» ceздepiнiн мэн-мafынacынa бaйлaныcты мэceлeлep aзды-кeптi ceз бoлca дa, тиянaкты TYPдe зepттeлгeн eMec. Ocы ceбeптi бYгiнгi кaзaк кayымынын apacындa «Kopкыт - aлfaш кoбыз acпaбын жacayшы» дeгeн yctípt пiкip бeл aлып бapaды. O^B тaйпaлapынын ypпafымыз дeп жYpгeн TYpiKMe^ эзepбaйжaн жэнe aнaдoлы TYpiктepiнiн фoльклopындa кoбыз acпaбын Kopкыт жacaды дeгeн aныз кeздecпeйдi. Haxичeвaн мeн Бaйбypд шahapлapындa Kopкыткa кoйылfaн ecкepткiштep бoлca дa, oлap Kopкытты гыджак,, кемэнш'1 нeмece колча гопус acпaптapындa ^Й тapткaн дeгeн мэлiмeт кeлтipмeйдi. Myндaй дepeктep «Kopкыт aTa кiтaбынын» Дpeздeн нycкacындa дa кeздecпeйдi. Oлaй бoлca eciMi бYкiл typík TeKTec xaлыктapfa opтaк дeп жYpгeн Kopкыттын KYЙлepi ofыздapfa нeгe мэлiмciз? Koбыз acпaбынa бaйлaныcты зepттeyлep жYpгiзiп жYpгeн мaмaндap бул мэceлeнi aйнaлып eтyдe.
Kop^iT пeн кoбызды eзapa бipлiктe ^pac^ipy - бYгiнгi кaзaк мэдeниeтiнe тэн Kyбылыc. Kopкыт - бaкcы, кэбыз KYЙлepiн тyдыpfaн кoбызшы дeгeн пiкipдi aйтып жYpгeндep бaкcылыктын cинкpeттiк кyбылыc eKern^ oнын aяcындa capын, жыф, бидiн элi жiктeлe Koймafaнын ecKepe бepмeйдi. Mиcтикaлык мaзмyндafы пoэзиялык мэтшге кypылfaн бaкcылык capын мeн capнay - кeнe, пoэзиядaн жiктeлiп шык^н KYЙ - кeйiнгi мэдeни-музы^лык кyбылыc. Ocыны ecкepмeй, шaмaндык нaным шeнбepiндe кepiнeтiн Kopкыттaн KYЙшi жacayдын кaндaй fылыми нeгiзi бap?
O^i кeзгe дeйiн жaзылfaн зepттeyлepгe cYЙeнep бoлcaк, acпaптык мyзыкaмыздын Kaлыптacyы мынaдaй cтaдиялык кeзeндepдeн eткeнiн кepeмiз:
1. Сapын - кeнe бaкcылык YPДic тyдыpfaн жaнp.
2. Жыp - xaндык дэyipдeгi эпикaлык дэcтYP aяcындa кaлыптacкaн жaнp.
3. КYЙ - opындayшылык eнepдiн кэciби cипaткa иe бoлfaн кeзiндe тyfaн жaнp.
Кeйбip зepттeyшiлep Kopкытты ocы Yш TYpлi cтaдиялык кeзeндepгe кaтap кoйып тaныfыcы кeлeдi. ДYниeтaнымы тэнipлiк нaным, opындafaны пoэзиялык мэтiнi бap capын-
сарнау болса, поэзия мен музыканын бiр-бiрiнен жеттт болмаfан кезiнде KYЙ туралы сез Kозfаудын кандай кисыны бар? Казак музыкасында^1 халыктык-кэciби орындаушылык енер аясында калыптаскан KYЙ жанры XIX fаcырдын жемici емес пе? Бул туста музыкалык аспаптын кенелiгi мен онын музыкалык репертуарын шатаcтыруfа болмаса керек.
Музыкалык аспаптар тарихына арналfан эдебиеттерде ыскышты аспаптардын (хордофондар) Иран, Туран айма^нда пайда болfаны айтылады. В. Бахман fаcырлардаfы тарихи-мэдени байланыс аясында хордофондардын Еуропа елдерiне еткенш жазfан. Осы пiкiрдi тарката тYcкен И. Б. Семакова бул мэселеде аспаптын курылымы мен Kызметiн ескеру керекттн атады [4; 96]. «Коркыт ата кiтабынын» Дрезден нускасында кездесетш колча гопус бYгiнгi эзербайжан халкынын музыкалык аспаптарынан орын алып отыр. Атауы да сол калпында cакталfан - колча кобыз, яfни колкобыз. Бул эдеттеп екi iшектi ыскышты кобыз емес, Yш iшектi шертт тартылатын аспап. Осы деректен «кобыз» сезшщ эр тYрлi семантикалык маfынаfа ие болfандыfы байкалады: бiрде ыскышты, бiрде шертпелi аспап. Атау баска да ма^нада колданылfан. Осындай тYрлi fылыми деректер бола турып, «алfаш кобыз аспабын жаcаfан - Коркыт» деген эмпиризмнен узап кете алмай ЖYPмiз.
Эзербайжан улттык музыкалык аспаптар музейшщ директоры, енертану fылымдарынын кандидаты А. Байрамова <^рктердщ мэдени мурасын интерпретациялау туралы» макаласында дэл осы мэселеге назар аударып: «Цазакстанда музыкалык аспаптардын, атасы саналатын Деде Н,оркыттын кобызы (гопуз) ... ыскышты кобыз аспабына телiнедi. Ал жырдын ешбiр жерiнде К,оркыт аспабынын ыскышты екеш айтылмайды» [5; 150], - деп жазfан едк Одан эрi казак суретштершщ де Коркыттын колына бiр fана ыскышты кобыз аспабын устатып коятынын айткан. Зерттеушiнiн «б'рак ыскышты аспап музыкалык аспаптардын атасы бола алмайды, себеб'1 шертпел'1 аспаптарга караганда '¡шект'ьыскышты аспаптар - кешнг'1 мэдени кубылыс» (сонда), - деген пшрше кулак тYрiп, мэн бергендер бiзде бола коймады.
А. Байрамова айтып отырfан шертпелi жэне ыскышты музыкалык аспаптар ем тYрлi стадиялык кезендердi бiлдiредi: бiрi - кене, екiншici - жана кубылыс. Бул аспаптардын курылымы да белек: бiрi - ею, екiншici - Yш шект аспаптар. Осыларды ескере келгенде Коркыттын колына Yнемi екi iшектi кылкобыз аспабын устатып коюда тарихи-этнографиялык аркаудан герi cуретшi киялынын басым екенiн айтуымыз керек.
Елiмiз егемендт алfан кезден бергi жерде кобыз аспабын зерттеу iciмен жас буын екiлдерi айналыса бастады. Олардын деш казактын кара кобызына арналса да, барлы^ы бiрдей элi KYнге шештмеген езектi мэcелелерiн камти бермедi. Солардын бастысы - Коркыт кiм? Ол емiрде болfан ба? - деген сауал. Бул эрi фольклортанушылык, эрi этнологиялык, эрi генеалогиялык кешендi мэселе Коркыт туралы фольклор сюжеттерш зерттеуде жанаша койылып отыр. Осы танымдык арналарды ескермей, Коркытты аныз шенбершде fана энгiмелеген зерттеушiлердiн тарихи таным сатысына кетерiле алмасы анык. В.Бартольд, В. Жирмунский, А. Кононов, Э. Марfулан, Э. Коныратбаев, Р.Бердiбаев cекiлдi кенеcтiк дэуiр fалымдарынын енбектерiнде Коркыттын тепне байланысты кептеген мэселелер камтылды. Коркыт жырларынын тарихилыfы деген мэселеде олар бiраз жерге дейiн барды.
Коркыт мурасын зерттеуге Yлеc коскан С. Каскабасов, Е. Турсынов, Ш. Ибраев сиякты зерттеушiлер тарапынан аткарылfан icтер де атап айтуfа турарлык. Кейiнгi жас буынfа келер болсак, олардын кепшiлiгi Коркыттын тарихи прототип деген мэcеленi айнала бере, кобыз тарту дэcтYрiне YHiлуде. Фольклор кейткершщ емiрде болfаны аныкталмай турfанда онын музыкалык мурасы - KYЙлерi туралы пЫр сабактаудын кисыны кайсы? Fылыми таным теориясынан алыстап кеткен жас зерттеуштердщ арасында кобыз аспабын алfаш жаcаfан Коркыт деген аныздык жел^ алfа тартушылык басым. Олардын катарында мэcеленi кэciби негiзде зерттеп ЖYрген мамандар да, карапайым Yн косушылар да кездеcедi. Сон^ы баfытка
Kaзaк улттык кыздap пeдaгoгикaлык yнивepcитeтiнiн Хaбapшыcы № 2(94), 2023
Kocылaтын aвтopлapдын 6ípí, мыcaлы, былaй дeп тoлfaнaды: «Аныз туб'1 - ан,ин,ат» деген халык даналыгын ескерер болсак, аныз - адамзат баласымен б'!рге жасасып келе жаткан квне жанр. Н,оркыттын кYйшiлiк внерi, кобыз аспабын алгаш ойлап тayып, онда орындалатын ^й шыгарушы ретiндегi аныз-энг'мелер бYгiнгi кYннiн еншiсiндегi дYниелер емес. Мундай аныздар урпактан урпакка жалгасып, жетп келе жаткан б'рнеше гасырлык тарихы бар халык мурасы» [6; 70-71].
Ïm мeн caнa - e^. Алfaшкы a^B Yлгiлepi aдaмзaт бaлacы ceйлeй бacтafaн кeздeн Kaлыптaca бacтaca KepeK. XIX facыpдын aяfы мeн XX facыpдын бac кeзiндe шeтeл opиeнтaлиcтepi мeн ÏYpкicтaн apxeoлoгия эyecкoйлapы YЙipмeciнiн MYшeлepi - И.Анич^в, Ap. Гpeн, Э.Дивaeв, B.Кaллayp, И. Кacтaньe, П. Лepx, Л. Meйep тapaпынaн жaзылып aлынfaн Kopкыт тypaлы cюжeттepдiн мaзмyны дa, caны дa fылыми opTafa жaкcы мэлiм. Бул iздeнicтep бacпaceз бeтiндe жapиялaнып oтыpfaндыктaн aтaлfaн opиeнтaлиcтepдiн нaзapынa iлiкпeй кaлfaн, кaлып кeткeн cюжeттep жoк, бoлyы дa MYMкiн eмec [7; 144-148]. Бaйкaп oтыpcaк, Kopкыт eciмiнe бaйлaныcты aяктaлfaн фoльклopлык cюжeттep кeп eмec. «Kopкыт кoбыз acпaбын жacaп, TYЙeciнiн тepiciнeн шaнaк жacaпты» дeгeн 6ÍP ayыз ceз бoлмaca, кoбызды oйлaп тaпкaны, кoбызfa apнaп KYЙлep шыfapfaны тypaлы cюжeт жoк.
Фoльклopтaнy тeopияcындa пpoзaлык aныз жaнpынa жaн-жaкты aныктaмa бepiлгeн. B.Я.Пpoпптын «Пpинципы клaccификaции фoльклopныx жaнpoв» дeгeн eнбeгiнeн бул мэceлeнiн жayaбын тaбy киын eмec. Тындayшылap aнызды тapиxи oкиfa дeп кaбылдaca дa, oндa тapиxтын eзi бoлмaйды. Ïapиxи eciмдep кeздecce дe, oлapдын тapиxи бoлмыcы мeн нaкты ic-speKeTTepi cypeттeлмeйдi. Oнын Ycтiнe фoльклopлык opaлымfa TYciп, ayызeкi жoлмeн aйтылaтын a^^ap - Yнeмi eзгepiп, тoлыfып o^ipa^rn кyбылыc. Бул фoльклopлык aйнaлымдa жYpгeн жaнpлapдын бapлыfынa тэн кacиeт. O^i ceбeптi этнoлoгия fылымы aныз жaнpын тapиxи дepeккeз caнaтынa кoca бepмeйдi.
Oлaй бoлca «Н,оркыттын ^й муралары "Н,оркыт", "Желмая", "Таргыл тана", "Ел'1май", "Ушардын улуы", т.б. Н^оркыт кYйлерiнiн квб'1 анызга курылган. Эр кYйдiн шыу тарихы, анызы бар» - дeгeн т^дщ cYЙeнep тaянышы ^Йзд!? Aтaлfaн шыfapмaлapдын Yнтacпacы YouTube жYЙeciнe «Hышaн. Сapын 1, 2» дeгeн aтayмeн eнгiзiлгeнiнe дe бipaз жылдын жYзi бoлды. Oлapдын бapлыfы дa KYЙ eмec, бaкcылык capнay eкeнi мyзыкa мaмaндapынa жaкcы мэлiм бoлca дa, эдeбиeтшi F. Тyякбaeв мэceлeнiн бaйыбынa бapa aлмafaн.
Иэ, Hышaн aбыз кoбыздын cYЙeмeлдeyiмeн opындafaн capын-capнayлapдын пoэзиялык мэтiнiнe кeз жумып, oны acпaптык мyзыкa дeп жYPгeндep бapшылык. Бac-aяfы жoк кыcкa мэтiндepдi aныз дeп жYpгeндep дe aз eмec. Myнын eH киын жepi мынaдa: бacпa жYзiнe шыfapып жYpгeн KYЙлep мeн Yнтacпaдafы capнayлap, мэтшнщ мaзмyны мeн жapиялaнып жYpгeн a^^ap бip-бipiнe MYлдe caй кeлмeйдi. бoлмaca ocыfaн нaзap ayдapyfa бoлap eдi foй.
Kopкыт - 6YK^ TYPÍK элeмiнe тaнымaл мa? Бiзгe жeткeн гeнeaлoгиялык шeжipeлep бoйыншa Kop^iT^iH ofыз тaйпacынaн шыккaны бeлгiлi бoлca дa, oнын тapиxи пpoтoтипi ^лыми нeгiздe aныктaлfaн eмec. Ал музы^лык мэдeниeтiндe кoбызfa yкcac мyзыкaлык acпaптapы бap xaлыктapдын бipкaтapынa Kopкыт eciмi MYлдe тaныc eмec. Oны б^тт этникaлык тeгiн ofыз тaйпaлapы кypafaн TYpiкмeн, эзepбaйжaн, aнaдoлы TYpiKTepi, бaшкypт жэнe кaзaк xaлыктapы. Ал Сiбipдeгi typík TeKTec xaKac, тывa, caxa, Кaвкaздafы кыпшaк TeKTec
кумык, кapaшaй, шop cиякты xaлыктap Yшiн Kop^iT eciмi жyмбaк. Сoндa Opтaлык Aзиядaн
бeлeк Кaвкaз, cí6íp жepлepiн мeкeндeйтiн typík TeKTec xaлыктapдын мyзыкaлык мэдeниeтiнeн opын aлып oтыpfaн кoбыз TeKTec acпaпты жacafaн Kopкыт дeгeн т^дщ Kиcыны кaйcы? БYгiнгi мэдeниeт cYЙep кayым oлapды кaндaй жaнpлык бeлгiлepiнe кapaп capын eмec, KYЙ дeп жYP? Ïэнipлiк нaным дэyipiндe eнep TYpлepiнiн cинкpeттiк бipлiктe
болып, жеке жанрлык тармактарfа жiктеле коймаfанын синкретизм теориясы элдекашан дэлелдедi емес пе?! Сонда «Коркыттын KYЙi» деп ЖYргенiмiз кандай шыfармалар? Коркытты кобыз дэ^ршщ негiзiн cалfан тулfа ретiнде тану Yшiн езге де тYрiк тектес халыктардын музыкалык фольклорымен салыстыру керек болады. Fылымда орныккан талап бойынша Коркыт заманы, яfни орта fаcырлардан берi Yзiлмей келе жаткан кобыз тарту дэс^ршщ бiздiн заманымызfа жетуi шарт [8; 31]. Fылыми танымнын осы талабы турfыcынан келгенде Сыр бойында ежелгi дэуiрден бастау алып, бYгiнгi KYнге дейiн Yзiлмей келген кобыз тарту дэcтYрi болды деп айту киын.
Кезiнде В. Вельяминов-Зернов жариялаfан аныздын негiзгi сарыны - Коркыттын елiмнен кашуы. Осыны бурмалап, Коркытты елiммен KYреcтiрiп ЖYрген зерттеуштер де бар. Анызда Коркыт тYciнде кер казып жаткан адамдарfа кез болып, езш елiмнiн KYтiп турfанын бiледi. Жердiн терт бурышын шарлап, елiмнен кашады. Акыры елiмнен кутыла алмайтын болfан сон, кiлемiн тесеп, Сырдариянын суына кешедi. Сол жерде оны каракурт шаfып елтiрiптi-мic. Осы мотива Гильгамеш туралы жырдан iздеп, антикалык дэуiрге экету кептеген косымша дэлелдердi кажет етедi. Баскасын былай койfанда кене мотивтiн орта fаcыр жаfдайында кайта тууынын cебептерi тYciндiрiлуi шарт.
«Коркыт жэне ¥лы Дала сазы» атты бiрнеше ДYPкiн етюзтген fылыми-практикалык конференция кезiнде кейбiр каламгерлердщ осы анызды тарихи шындык ретшде Kабылдаfанын керемiз [9; 10-13], [10; 72-78]. Fылымнын сон^ы зерттеу эдicтемелерiмен Kаруланfан fалымдар Коркыт тулfаcына терт кубыласы тен баfа бере алмай жатканда, бiреулер Yшiн мифологиялык кейткер - Коркыттын емiрде болfаны ешбiр дау тудырмайды. Кептеген халыктарfа ортак Коркытты бiр fана казак фольклорында cакталfан аныз желiciмен тарихи тулfа ретiнде танудын теориялык бойcыздыfы осында.
Казак cюжетiнде Коркыт аныз кейiпкерi болса, башкурт фольклорында шайтанмен ттдесетш миф. Яfни, фольклордын аныздан бурын^1 сатысы [11].
Коркытты Сыр бойынын казактары меншiктеп ЖYPген болса, онын еciмi башкурт фольклорына калай енген? Коркыттын елiмнен кашуы туралы анызды В. Вельяминов-Зерновтын алfаш рет башкурт журналында жариялаfан. Сонда зерттеушiлерiмiз кайталап ЖYрген «кайда барсан да Коркыттын керЬ> деген аныз алfаш рет башкурт жерiнде жарык керген болып шы^ады. Рас, казак fалымдарынын арасында Коркыт туралы iргелi енбектер жазып, коркыттану iлiмiн тудырfан зерттеуштер болды. Олар оfыз эпоcындаfы Коркыт пен казак фольклорында^ Коркытты езара байланыстырып, тутас Коркыт жаcауfа ^ш салды. ХХ fаcырдын бел ортасына дейiн казакка мэлiм болмай келген «Коркыт ата ютабына» енген эпостык жырларды аударып, кепшiлiктi таныстырды. Казак фольклорында cакталfан аныздардын философиялык астарына YHiлдi. «Коркыт» cезiнiн этимологиясы мен семантикасына ерекше мэн бердi [12; 89-90]. Сонын бэрi Коркытты тану жолында^1 iргелi iзденicтер болатын.
Сыни сараптама
Казiрде Коркыт мурасын зерттеудiн кейбiр кайшылыктары да бой керсетт отыр. Мысалы, жазба еcкерткiштерде о^з тайпасынын бел ортасында керiнетiн Коркыттын кыпшак тектес этникалык ортаfа кандай катысы бар? Кепшiлiк екпiндетiп ЖYPген кобыз тектес музыкалык аспапты кептеген халыктар мэдениетiнен катар кездеcтiремiз. Кейде кобыз аспабынын тараfан географиялык аймактары Коркыт еciмi танымал болfан елдерден элдекайда кен шыfып жатады. Сонда Сiбiр (алтай, саха, тыва, хакас), Едт бойы (татар, башкурт, мари, удмурт, чуваш, мардва), Орталык Азия (казак, езбек, кыр^з, тYрiкмен, каракалпак) жэне Кавказ (эзербайжан, грузин, эрмене, кумык, карашай, шор) халыктарына
ортак кобыз тектес аспапты Сыр бойындаfы Коркыт шыfарfан болып шыfа ма? Мундай ушкары пiкiрдi ^лыми танымнын кабылдауы, эрине, киын.
Музыка зерттеушi И.Б. Семакова ыскышты музыкалык аспаптардын ар^1 тYбiрiн финно-угор, Ресей, Финляндия, Эстония, Орталык Азия халыктарынын мэдениетiмен байланыстырып, оларfа катысты «фрикциялык» хорфодондар деген атау колданыпты. Хордофондар тобына жататын музыкалык аспаптардын зерттелуi мунымен fана шектелiп калмайды. Бул такырып кептен берi шетел жэне отандык fалымдардын1 зерттеулерiне аркау болып келедi. О. Андерсон, А. Брофорд, О.Вяйсянен, Э.Э. Виолле-ле-Дюк, В.П.Даркевич, Н.И. Привалов, В.И. Поветкин, т.б. мамандардын кYPделi iзденiстерi - сонын айfаfы. Олардын енбектершде бiрде аспаптын курылысы, типологиялык таб^аты, дыбыс шыfару ерекшелiктерi, бiрде колданыс аясы, орындалатын музыкалык шыfармаларfа катысты мэлiметтер жинакталfан.
Фрикциялык хордофонды зерделеу iсiмен Ресей курамындаfы татар, башкурт, коми, мари, чуваш, бурят, хакас, алтай, саха халыктарынын зерттеушiлерi де кептен айналысып келедi. Мундай аспаптын аймактык ерекшелiктерiн Т.М. Джани-Заде, О.М. Герасимов, С.Н. Кунгуров, И.В.Мациевский, В.Ю. Сусукей, Чисталев сиякты fалымдар арнайы карастырfан. Кобыз тектес ыскышты музыкалык аспап осы халыктардын бэрiнде болса да, хордофондардын шыккан дэуiрi элi кYнге толык аныкталfан емес.
И.Б. Семакованын керсетуiнше, немiс fалымы В. Бахман езшщ «Die Anfange des Streichinstrumentenspiels» атты ыскышты музыкалык аспаптарfа арналfан енбегiнде Еуропа халыктарынын ыскышты аспапты Орталык Азиядан алfанын ашып жазfан. Муны шамамен IX-X fасырлар деп керсетедi [4; 96-97.
«Кобыз» сезi тусында удмурт fалымы И.В. Пчеловодованын пiкiрлерiне де назар аударылады. 0зiнiн «Конструкция удмуртского традиционного струнного инструмента кубыз в терминологическом аспекте» деген макаласында автор XIX - XX fасырлардаfы удмурт халкынын шекл-ыскышты музыкалык аспаптары туралы деректер кел^рген. Бурын аз зерттелген бул такырыпты автор кебiне орындаушылык, курылымдык жэне реконструкция жасау тур^сынан сез еткен. Удмурт мэдениетшщ алдында кене ыскышты хордофондарды жан^ырту жэне орындау мэселелерi турfандыктан оларды жалпытYрiктiк денгейде карастыруfа жол салfан [13; 47-48].
И.В.Пчеловодованын керсетуiнше удмурт мэдениетiнде ысып тартылатын музыкалык аспап туралы алfашкы мэлiметтер XVIII fасырдын аяк шенiнде пайда болfан. Оларда мундай хордофоннын ею тYрi сакталыпты: бiрi музыкалык садак - пукыч, екiншiсi 2-3 шект ыскышты аспап - кубыз. БYгiнде оларда Yш iшектi кубыз fана бар екен. Алfашкысы колданыстан шь^ып калfандыктан автор оfан катысты мэлiметтi В. М. Беляев енбектерiнен тапкан. Онысы садак тектес хордофон. И.В.Пчеловодованын пайымдауынша «пукыч» сезiнiн семантикасы «аншынын садаfы» деген уfымды бiлдiрмек.
Одан эрi В.М. Беляевтiн орыстын кене гудок жэне удмурттын иэ-ковыж аспаптарын удмурттын екi iшектi кубыз аспабына уксатканы, мари аспабынын грифi мен шектщ арасы алшак болfандыктан дыбыстын iшекке саусакты тигiзу аркылы шы^арылатыны айтылfан [13; 47]. И.В. Пчеловодова кобыз аспабынын курылымдык белшектерше назар аударып, олардын эйелдер киетiн алжапкышка уксайтынын анfарfан. Кубыз аспабынын мойны, яfни алжапкыштын жоfарfы жаfы - «айшет», ортасы - «ашет кутон» деп аталfан болса, автор алжапкышты эйел затынын абыройын кор^ап туратын сивол ретiнде кабылдау удмурт халкынын салт-дэстYрi мен магиялык тэжiрибесiнде бар екенш айтады.
Осынын бэрi удмурт халкында^1 кубыз аспабынын курылымы «эйел затынын символы» деген корытынды жасауfа негiз болfан. Автор кубыз аспабында тек кана ер адамдардын ойнаfанын атап керсеткен. Бул пiкiрiн кос шект хордофонда ер адамдардын
ойнау дэcтYрi ханты жэне манси халыктарында cакталfанымен бекiте тYcедi.
Хордофондар мари халкынын музыкалык мэдениетiнен де орын алfан. Ол туралы деректердi Я.А. Эшпай, Т.Е. Ефремов, П.Н. Никифоров, О.М. Герасимов енбектершен кездес^ре аламыз. Эзшщ мари халкындаfы ыскышты аспаптардын зерттелуше арналfан макаласында Т.И. Ямбердиева да ем тYрлi аспапты атайды: бiрi - ия-ковыж, екiншici -скрипка. Бiрiншi атаудын семантикасына келгенде автор оны екi морфемаfа белiп, иэ -шайтан, эзэзт, ковыж - скрипка депт [14; 119].
Осы макаласында зерттеушi ковыж аспабына байланысты аныз cюжетiн келтiрген. Онын желici бойынша ковыж аспабында ойнайтын дшдарды жер аcтындаfы молаfа бiр бай адамды жерлеуге жiбередi. 0зiне ешшмнщ тимейтiнiне cенiмдi ковыж тартушы жер астына тYccе, алдынан шайтандар кезтп, Yш KYн бойы ковыж тартуfа мэжбYPлейдi. Сол сапарында ол Yш KYн емес, Yш жыл ковыж тарткан-мыс. Шайтан элемiмен байланысты ковыж аспабы осылай туfан екен дейдi аныз.
Т.И. Ямбердиева мари халкында^1 ия-ковыж аспабына катысты тYрлi пЫрлер келтiрген. Бiр деректер бойынша «иэ» - теп белек, сырттан келген деген у^1мды бiлдiредi. Екiншi мэлiметтерге cYЙенcек, аспап тYрiктiк жия-ковыж атауынан туfан. Yшiншi пiкiр бойынша XV fаcырдан бастап христиандык шiркеу путка табынушыларды ыfыcтырып, иэ-ковыж жын-шайтаннын куралы ретiнде баfалана баcтаfан. Тертiншi болжам бойынша мари орындаушылары ковыж жасайтын терек, шырша, караfай аfаштарынын магиялык KYшiне сенген. Сондыктан ковыж аспабын терic KYштермен байланысты деп бтген.
Зерттеушi мари елкеciнiн кейбiр аймаfында бул аспаптын бiрде комыж, бiрде ел-комыж, таfы бiрде томбра деп аталfанын айтады. Бул аспаптардын iшектерi грифтен жоfары орналасып, саусактын ушымен орындалfандыктан Yнi бэсен болfан.
Башкур халкынын хордофоны - ысып тартатын iшектi музыкалык аспаптын ею тYрi кездеcедi: кыл-кубыз жэне скрипка. Сон^ысы Еуропа мэдениетiнiн кершю болса, кыл-кубыз - кене наным-сешм ЖYЙеciне байланысты cокральдi аспап.
Алтай аймагындагы халыктардын музыкалык мэдениетiнде бiр-бiрiне уксас, тектес аспаптар жиi кездест отырады. Олар: кобуз (алтай), шичепши (адыгей), кырыымпа (саха), пызанчи (тыва), хур (бурят) болып кете барады. Р.Г. Рахимовтiн аныктауынша аспаптын башкуртта^1 нускасы кыл-кубыз деп аталады. Оны еск наным-cенiм ЖYЙеciн устанатындар колданып, езгелерге аспапты уcтауfа тыйым cалfан. Кыл-кубызда ойнаушылардын ездерiне тэн сарыны болfан, олар езге аспаптык шы^армаларды орындамаfан [15; 167-168]. Ыскышты хордофондарды зерделеген Д.А.Булатова олардын атауларынын калай туатынын жинактап:
а) ысып тартуfа байланысты (гыджак, кеманш'1);
э) садак атауына орай (кеманш'1, кобыз);
б) жаcалfан материалына байланысты (кылысах, кыл кубыз, кыл кияк, игил);
в) музыкалык аспапты жасау дэcтYрi непзшде (кобыз);
г) аспаптын колдану кызметше байланысты деп корыткан [16; 152-157].
Жалпы ыскышты хордофондар табиfаты туралы жазылfан енбектер аз емес. Н. Бояркин, Д.А. Булатова, В. Виноградов, О. Герасимов, Т. М. Джани-заде, С. Донче, Ф. Кароматов, С.Субаналиев, В. Сузукей, П. Чистолев, Г. Фармер, Г. Юссуфи енбектершде осы мэселелерге катысты кептеген пшрлер cабакталfан.
Мысалы, кыр^з халкынын музыкалык аспаптарын зерттеген В. Виноградов кияк аспабын кисык («ки») деген семантикадан тудырса, эзербайжан зерттеушici Т. Джани-заде ^|джакты оfыздардын ыскышты аспабы cанаfан. Осы пiкiрдi орныктыра тYcкен Д. А. Булатова тYрiкмен, уйfыр тiлдерiнде «геж», «гыжамак» деген сездердщ «сыкырлау» деген ма^на беретiнiн аныктаfан [17; 152]. С. Субаналиев кыр^здын кияк аспабынын атауын осы fыджак (кыжак - кияк) cезiмен байланыcтырfан [18; 85].
Зерттеуштердщ бiр тобы ыскышты музыкалык аспаптардын «садак» деген у^1мды бiлдiретiнiн аныктаfан. Мари зерттеушiсi О. Герасимов татар мэдениетшдеп жая кубыз бен мари музыкасында^1 ия ковыж арасында уксастыктар тауып, арнайы салыстырfан. Мyндаfы из - садак. Болгар fалымы С. Дончев казак кобызы мен кыр^з кия^нын, иiлген мойнын негiзге ала отырып, олардын садак тектес аспап екенш керсеткен [19; 60].
«Иэ» - садак деген дерект М. Кашкари сездiгiнен де табамыз [20; 294].
Ысып тартылатын хордофондар Сiбiрдегi тYрiк тектес халыктардын мэдениетiнен де орын алfан. Тыванын игил жэне алтайдын икили аспаптары сонын айfаfы. В.Ю.Сузукейдщ аныктауынша «ий» - екi, «гил» - шек деген маfына бередi екен [21; 225].
Казак халкында^1 «кобыз» сезiн В.Радловтын «кабык» деген семантикамен байланысть^аны бар [22; 660, 665]. Бул пшрдщ fылыми негiзi жок емес. Оны бiз де жактап, кобыз атауынын этимологиясына YHiлгенiмiз бар [23; 260-263]. Сонымен катар «кобыз» сезшщ тегi туралы да ойларымызды ортаfа салып, онын бiр fана кылкобыз емес, тYрлi аспаптарfа катысты екенiн жазfан едiк. Себебi казак халкынын музыкалык терминологиясында кобыз, кылкобыз, желкобыз, жезкобыз, мескобыз, наркобыз, паркобыз, шацкобыз деген атаулар кездеседк Бул жердеп «кобыз» сезi жалпы музыкалык аспаптарfа катысты болып тур. Эрбiр атаудын алfашкы морфемалары (кыл, нар, пар, шац, жез) аспаптын неден жасалfанын байкатса, екiншi буыны музыкалык аспапты бiлдiредi. Осыfан жуык пiкiрдi iлгерiде Э.Мухамбетова да, бiз де айтканбыз [24; 72-78].
Эр жылдары «кобыз» сезiнiн этимологиясына байланысты пiкiр айткан мамандар да болды. Мысалы, тiлшi К.Жубанов оны абыз сезiнен тудырып, кобыз сезiнiн алfашкы эрпi тYсiп калfанда абыз болады десе, О.Хаймолдин камыс деген аныктама усынып, оны камыстын сыбдырымен сабактастырды [25; 55]. Бул болжамдардын баfасын кезiнде берiп койсак та, оны элi кYнге кайталап жYрген зерттеуштер де кездеседi. Киыннан киыстырылfан мундай болжамдарды fылыми аныктама ретiнде кабылдау киын.
«Кобыз» сезi аспаптын дши-элеуметтчк кызметiмен байланысты деген пiкiрлер де бар [25; 462]. Мундай тужырымды алfаш айткан М. Кашкари болатын. Qobiz - iшектi аспап деген Кашкари онда дыбыс шерту аркылы, элде ыскыш аркылы шыfарылатыны туралы ауыз ашпаfан [26; 422]. Кашкари сездтнде кобы, кобзар, кобзады, кобзамак, кобзатты деген сездер кездессе де [20; 307, 381- 382, 482], кобыз аспабынын шертпелi немесе ыскышты болfаны белгюз. «Древнетюркский словарь» (1969) басылымынан кобыз аспабы жын-шайтандарды куу кезiнде айтылатын kovuz сезiмен байланысты деген пiкiрдi де кездестiремiз. Осы семантикалык жYЙенi кейбiр зерттеуштер куаттаfан болыпты [27; 34].
Эрине, «кобыз» дегенiмiз - дыбыс деген семантикалык аныктаманын дэлелдей тYсетiн тустары болуfа тиiс. Егер «кобыз» сезi жын-шайтандармен байланысты туfан болса, осы тYбiрден тарайтын гопус, коус, демир кобуз, из кубыз, жая кубыз сиякты музыкалык аспаптардын атауын кайдан тудырмакпыз? Бул туста ыскышты хордофондардын бiрнеше KOfамдык формациялардын жалынынан етт, шаманизм, буддизм, ламаизм, ислам сиякты дши наным сатыларын бойына с^ргенш ескеру кажет. ЭртYрлi аймактарда дамыса да, кобыз тектес аспаптардын атауы олардын курылымы мен дыбыс шы^ару ерекшелiгiне байланысты болып отырады.
Мысалы, А. Эйхгорн Орталык Азия халыктары музыкалык аспаптарынын толык тiзiмiн жасаfан енбегiнде «кауыз» деген аспапты сипаттаfан [28; 16]. Байкасак, ол ш куыс, екi iшектi музыкалык аспап екен. Мундай «кауыз» (дэннiн кауызы) iшi куыс затка колданылfан атау. Н.Бичурин жазбаларында кене тYрiктер мен кытайлыктардын арасында болfан келiсiм кезшде тYрiктердiн кYпi (кYбi) деген аспапта эсем эуен орындаfаны жазылfан [29; 53]. Осында^1 «кYбi» сезi де ш куыс ыдысты бiлдiредi. Рашид ад-Дин жазбаларында кыпшак сезi ш куыс деген семантиканы бiлдiредi. Сонда кауыз, кыпшак сездерi езара уксас
болып шь^ады [30]. Осы жайттарды ескере келгенде XIX facb^afbi казак халкынын музыкалык мэдениетшде «кобыз» сезшщ бiрнеше маfынаfа ие болfанын байкауfа болады. Бiрiншiден, кобыз (кауыз) - хордофоннын курылысына байланысты туfан атау. Кылкобыз -колданыска берi келе тYciп, кобыз бен прима-кобызды ажырату Yшiн колданылfан. Екшшщен, кобыз - жалпы музыкалык аcпаптарfа катысты колданылfан термин. Казак музыка мэдениетшде кездеcетiн тYбiрлеc атаулар (кобыз, кылкобыз, желкобыз, жезкобыз, мескобыз, наркобыз, паркобыз) сонын, дэлелк Yшiншiден, кобыз ыскышты fана емес, шертт тартылатын хордофондарfа да колданылfан атау. Осынын бэрi аспаптын тYрлi стадиялык даму кезендерiнен хабар бередi.
ТYп-тегi эрiде жатса да, кобыз - XIX fаcырда енер сахнасына кетертген казактын тел музыкалык аспабы. Мундай ыскышты хордофондардын кептеген халыктарfа жаксы мэлiм екенiн жоfарыда сез етлк. Осыны ескерер болсак, кейбiр зерттеуштер айтып жYрген «кобыз бiр fана казак халкынын музыкалык аспабы, оны жаcаfан Коркыт» деген пiкiрдiн сынаржактылы^ы айкындала бередi. Егер тYрiк тектес халыктар мэдениетiнiн аясында синхрондык, диахрондык салыстырулар жYргiзер болсак, кобыз аспабын Коркыт жасады деген пiкiрдiн ушкарылы^ы одан эрi нактылана тYcпек.
Казак халкынын кобыз аспабы туралы жазылfан енбектерде жас зерттеушiлердiн кобыз аспабына катысты деректердi жинактаfаны кeрiнiп тур. К. Уразалиева, мысалы, кобыз аспабынын шыккан дэуiрiн IX-X fаcырларfа енштеп, оны Коркыт туралы анызбен уштаcтырfан [31]. Аспаптын шыккан дэуiрiн жобалауы дурыс. Бiрак Коркыт - ^й атасы, онын шыfармаларын Нышан Шэменулы жеткiзiп, М. Жаркынбеков нота жазуына тYciрген деген деректерiне караfанда, автор Нышан сарындарынын You Tobe жYЙеciндегi Yнтаcпаларымен таныс болмаfан сиякты. Осы пайым зерттеушiнiн диссертациялык жумыcындаfы «Коркыт -кобыз енершщ негiзiн калаушы» [32; 17-32] деген тараудан да кершю берген.
Казак музыкаcындаfы кобыз енершщ теп мен даму ерекшел^терше арнап арнайы зерттеу жазfан Л. Э. Жумабекова «кобыз» ceзi кытай жазбаларында кездеcетiн «хун бо сы» атауынан туfан деген болжам усынады. Бiрак «кобыз» ceзiнiн этимологиясына терендеп бармай, онын семантикасына келгенде казак фольклортанушыларынын «кут экелетiн адам» деген пЫрше коcылfан [33; 14].
М. Медеубектщ диссертациялык жумысында казак, кыр^з, каракалпак жэне езбек халыктарындаfы кобыз тектес аспаптардын типологиялык ерекшелiктерiне катысты мэселелер карастырылып, кобыз аспабынын курылымы, репертуары, орындаушылык ерекшелiктерi туралы бiркатар танымдык материалдар берiлiп, fылыми непзде жинакталfан. Зерттеу барысында арfы-бергi жердеп «кобыз» ceзiне байланысты айтылfан пЫрлерге шолу жаcалfан [34; 11-12]. Зерттеушшщ кобыз аспабы баксылар ортасында колданыска енген деген пiкiрiмен келicуге болады. Муны Шоканнан бастап барлык зерттеуштер айткан. Коркыт - баксы, жырау деген тужырымын да кабыл аламыз. Бiрак кобыз аспабын жаcаfан мм? - деген мэселеге келгенде зерттеушi ез ойын жинактай алмай, «жырау, баксы Коркыт делшедЬ> деген болжаммен шектелген [34; 118].
А. Тэтлбайкызынын «Казахский кобыз в его становлении и эволюции в процессе развития национальной музыкальной культуры» [35; 22] атты кандидаттык диссертациясында да кобыз аспабына катысты кептеген кунды деректер мен ой-тужырымдар бар. Аталfан зерттеулердi коркыттану fылымына коcылfан cYбелi Yлеc деуге эбден болады. Оларда кобыз аспабы типологиялык тур^щан карастырылса да, генезиci туралы тужырымдар кеп емес.
«Кобыз аспабын алfаш жаcаfан адам - Коркыт» деген пайымды жактаушылардын мынаfан да назар ауда^аны жен. «Кобыз» атауы бiр fана ыскышты аcпаптарfа емес, сонымен бiрге кептеген тYрiк тектес халыктардын музыкалык мэдениетшде кездесетш
шертпелi аспаптарfа да колданылfан. Кыр^здын комус, хакастын хомыс, саханын хомус, эзербайжаннын колча копуз сиякты аспаптары ысып емес, шертт тартылатын хордофондар жYЙесiне косылады. Одан белек чанг кобуз (езбек), агач кобуз, темир кобуз (татар), шацкобыз (казак), демир кобуз (тыва), тимер кубыз (башкурт) деген атаулар та^1 бар.
Коркыт жасаfан деп жYрген «кобыз» аспабы Еуропа елдершщ музыкалык мэдениетiнен де керiнiс тапкан. Гагауздардын кэуш, румындардын соЬог, хорваттардын кориэ, венгерлердiн коЬог деп аталатын аспаптары сонын дэлелi. Сонда кос шекл ыскышты кобызды Коркыт жасады деген пiкiрдiн табан тiрейтiн жерi кайсы?
^орытынды
Кез келген музыкалык аспаптын бiрер кYнде жасалмайтыны белгЫ. Олар fасырлар бойы калыптасып, келе-келе белгЫ бiр формаfа ие болады. Ко^ам дамуы мен адамзат баласынын ДYниетанымына сай олардын курылымы, емiр сYретiн ортасы, колданыс аясы, репертуары калыптасып отырfан. Мунын езi талай fасырларfа созылатын тарихи-мэдени YДерiс.
Кобыз тектес музыкалык аспаптар fасырлар бойы жасалып, тарихы тектес, мекенi шектес халыктар мэдениетiнен орын алfан тарихи-генетикалык эрi мэдени-типологиялык кубылыс. ТYрiк тектес халыктардын музыкалык мэдениетiнде кездесетiн атауы жаfынан Yндес, курылымы жаfынан уксас аспаптардын узын-ырfаfын былайша жинактауfа болар едк гыджак, гыжамак, демир-комуз, агач кобуз, жезкобыз, желкобыз, из, игил, икили, кемзнш'1, кобыз, комыж, коус, кубыз, колча копус, кыл-кубыз, кияк, купу, ия-ковыж, жия- ковыж, ел-комыж, кырыымпа, кауыз, кэуш, koboz, coboz, kopus, мескобыз, наркобыз, пызанчи, шацкобыз, хур, пукыч.
Та^1 да айтамыз, булардын барлы^ы бiрдей шертт немесе ысып тартылатын хордофондарfа катысты емес. Олардын арасында Yрлеп дыбыс шы^аратын, тiлшiктi аспаптар да бар. Курылымы, дыбыс шы^ару ерекшелiктерi эртYрлi болса да, олардын барлыfы дерлт ортак бiр семантиканы бiлдiретiн тYбiрлес сездер болып келедi. Стадиялык тур^щан келгенде бул керсеткiштер музыкалык аспап, сонын iшiнде хордофондар дамуынын бiрнеше кезендерiне сэуле тYсiредi. Екiншi жа^нан, бул атаулар iлкi орта fасырларда «кобыз» сезiнiн тYрлi семантикаfа ие болып, жалпы музыкалык аспап атауын бiлдiргенiн байкатады. Берi келе «кобыз» атауы непзп екi музыкалык аспапка катысты колданылатын болfан: бiрi -шертт, екiншiсi - ысып тартылатын хордофондар.
Фольклорлык сатыдаfы музыкалык аспаптардын колданыс аясы кене наным-сешм жYЙелерiмен байланысты болатыны белгiлi. Демек фольклор туындыларынын авторы болмайтыны секiлдi, ко^амдык ойдын белгiлi бiр сатысында туfан карапайым музыкалык аспаптарды да бiр адамнын колымен жасалfан материалдык мэдениет кершю ретiнде баfалауfа рет жок. Булайша жалпы фольклорлык кубылысты жалкы мэдени YДерiс аркылы тYсiндiру фольклордын халыктыfы, анонимдiгi, авторсыздыfы деген непзп принциптерше кайшы келедi. БYгiнгi iзденiстерден орын алып жYрген эдiснамалык кемшЫктердщ бiрi -осы.
Коркыттын мурасын оfан катысты аныз сюжеттерiн карадYPсiн баяндаудан емес, тарихи прототипш аныктаудан бастаfан лэзiм. Ал Коркыт жасады деп жYрген кобызfа келгенде ондай музыкалык аспаптардын бiр fана казак жершде емес, бYкiл алтай, Едiл бойы, Орталык Азия, Кавказ, тiптi Еуропа елдерше де мэлiм болfанын есте устаfанымыз жен. «Кобыз» тектес аспаптар Коркыттан бурын да, кейiн де болfан. Олардын таралу шегi -географиясы Коркыттын заманынан да, емiр сYPДi дейтiн аймактардан да элдекайда кен. Лексикалык корында «кобыз» сез^ музыкалык мэдениетiнде шертiп немесе ысып тартатын хордофондары бар тYрiк тектес халыктардын арасында Коркыт еамш бiлмейтiндерi
к,аншама! Сонын 69piHe кез жумып, оfыз елшен шыккан К°РКыт пен крбызды жуптастыру ^лыми таным кеpiнiсi бола алмаса керек. Сан fасыpлаpfа созылfан мэдени YДepiстi 6ip адамнын бойына жинак,тап, кобызды алfаш Коpкыт жасаfан дейтш пайым - fылыми акикатка апаpатын жол емес. Бул ^p^^ еамшщ фольклоpлык1 айналымfа тYскeнiн 6iлдipeтiн белп, ел аузында жYpгeн аныз-эфсаналаpдын ^лыми ендеуден етпеген жиынты^ы, халыктык эмпиpизмнiн шикi 6ip кеpiнiсi. Мундай пайымдаулаpдын аpкауынан еpкeниeттi fылыми оpтаны к1анаfаттандыpатын танымдык,-эдкнамалык, жаналык, iздeугe болмайды. Бip fасыpдан астам ^p^^ пен кобыз туpалы айтылып келе жатк,ан аныздык, жeлi сонын 6ултаpтпас дэлeлi.
БYгiндe коpкыттану iлiмi тосын тeоpиялык таяныштаpfа сYЙeнiп, fылыми танымнын жана бeлeстepiн игepугi тиiс. Сонда 6аpып к1оpк1ыттану 6аfыты iлгepi жылжып, ел санасында эбден оpныfып к1алfан компиляциялык, таным сатысынан жоfаpы кетepiлeтiн болады.
Пайдаланылган эдебиеттер
1. Каpоматов Ф. (1971). Музыкальные инструменты Узбекистана. Ташкент. - 324 с.
2. Саpыбаeв Б. (1981). Казактын музыкалык аспаптаpы. Алматы. - 208 с.
3. Субаналиев С. (1986). Киpгизскиe музыкальные инструменты. Фpунзe. - 212 с.
4. Семакова И. Б. (2010) О пpоблeмах pазвития тpадиционных смычковых хоpдофонов финно-угоpских и соседних с ними наpодов. Ежегодник финно-угоpских исследований. https://cvberleninka.ru/article/n/o-problemah-razvitiva-traditsionnvh-smvchkovvh-hordofonov-finno-ugorskih-i-sosednih-s-nimi-narodov
5. Наследие Коpкыт ата - духовное со^овище тюpкских наpодов. Алматы, 2014. - С. 146-151.
6. Матepиалы мeждунаpодной научно-пpактичeской конфepeнции «Наследие Коpкыт ата: эпическая кулы^а, дpeвниe легенды и мелодии» и «Болат Саpы6аeв и пpо6лeмы этноинструментоведения в тюpкском миpe». Кызылоpда, 27-29 сeнтябpя 2017 г. - Алматы, 2019.
7. Коныратбаев Т. (1996). Еpтeдeгi eскepткiштep. Алматы: Онep. - 248 с.
8. Аникин В. П. (1980). Тeоpия фольклоpной тpадиций и ее значение для истоpичeского исследования былин. Москва: МГУ. - 331 с.
9. Исабеков Д. (2011). ^p^tf ка^ет // Матepиалы научно-тeоpeтичeской конфepeнции «Коpкыт и саpыны Великой Степи». 21-24 сeнтя6pя 2011г.. Алматы: Arna-b. - 202 с.
10. Кузембаева С. (2011). ^p^^ ата жэне казак фольклоpы //Матepиалы научно-тeоpeтичeской конфepeнции «Коpкыт и саpыны Великой Степи». 21-24 сeнтя6pя 2011г. - Алматы: Arna-b. - 202 с.
11. Книга деда Коpкута. http://vostlit.narod.ru/Texts/rus9/Korkut/pril31.htm.
12. Коныратбаев Э. (1991). Казак фольклоpынын таpихы. - Алматы: «Ана ттЬ>. - 288 с.
13. Пчеловодова И.В. (2015). Конструкция удмуpтского тpадиционного стpунного инстpумeнта кубыз в тepминологичeском аспекте //Вестник уфоведения, №1 (20). - С.46-51.
14. Ям6epдиeва Т. И. (2013). К ист^ии изучения смычковых хоpдофонов в тpадиционнeой культуpe луговых маpи // Вестник Челябинской госудаpствeнной академии культуpы и искусства. - N4 (36).
15. Рахимов Р. Г. (2015). Кыл-кубыз - башкиpский фpикционный хоpдофон // Тамбов: Гpамота, №11 (61): в 3-х ч. Ч.1. - С.161-166.
16. Булатова Д. А. (2017). Смычковый инстpумeнтаpий тюpкских наpодов: к вопpосу о тepминологии // Вестник культуpы и искусства. №4. - С. 152-158.
17. Булатова Д.А. (2019). О пpоисхождeнии названий тюpских смычковых хоpдофонов // Музыка. Искусство, наука, пpактика, №1 (25). - С.61-68.
18. Субаналиев С. (1989). Генезис тepмина «кияк» (К пpо6лeмe комплексного изучения киpгизского инстpумeнтального фольклоpа)/Наpодная музыка: истоpия и типология. Сост. И. И. Земцовский. - Ленинфад: ЛГИТМИК. - С. 81-88.
19. Дончев С. (1992). К вопpосу о пpоисхождeнии струнных смычковых инструментов в наиболее pаннeм появлении их в Евpопe// Вопpосы ист^ии и тeоpии искусств. - Чeбоксаpы. - С. 40-67.
20. Кашкаpи М. (1997). ТYpiк сездт. Том 3. - Алматы: Хант. - 600 6.
21. Сузукей В. Ю. (2008). Игил // Музыкальные инструменты: энциклопедия. - Москва: Дека-ВС. - С. 225-226.
22. Радлов В. В. (1899). Опыт словаpя ^p^^ наpeчий. - Т.4. - СПб. - Т.2. Ч.1. - 1052 с.
23. Коныратбаев Э., Коныратбаев Т. (1991). Кене мэдениет жазбалаpы. - Алматы: Казак унивepситeтi. - 4006.
24. Коныратбай Т. Дpeвниe напевы кобыза //Naukowa przestrzen Europa - 2014. Materialv X miedzvnarodowel naukowi-praktvcznej konferencjl. Przemvsi Nauka I studia 2014. - C. 72-78.
25. Коцыратбай Т. (2011). Казак музыкасыньщ тарихы. - Алматы: «Дэуiр». - 264 б.
26. Древнетюркский словарь (1969). - Ленинград. - 715 с.
27. Кашкари М. (1997). ТYрiк сездт. Т. 1 - Алматы: Хант. - 422 б.
28. Омарова Г.Н. (2009). Кобызовая традиция. Вопросы изучения казахской традиционной музыки. -Алматы: Каз.нац.академия искусств. - 519 c.
29. Эйхгорн А.Ф. (1885). Полная коллекция музыкальных инструментов народов Центральной Азии. Каталог.
- СПб.: Типография Ю. Штауфа (И. Фишона).
30. Рашид ад-Дин. (1952). Сборник летописей. - М. - Л.- Т.1. Кн.1 .
31. Уразалиева К. (2012). Кобызовая традиция на современном этапе // Мысль, №9. - С. 67-70.
32. Уразалиева К. (2010). Кобызовое исполнительное искусство. - Алматы. Автореф. дисс... канд. искусствоведения.
33. Жумабекова Л. (2010). Казахское кобызовое искусство: генезис и эволюция. - Алматы. Автореф. дисс... канд. искусствоведения
34. Медеубек М. (2021). Кылкобыз и типологические родственные инструменты в музыкальной культуре тюркских народов Центральной Азии. - Алматы: Диссертация на соискание степени PhD.
35. Таттибайкызы А. (2022). Казахский кобыз в его становлении и эволюции в процессе развития национальной музыкальной культуры. - СПб. Автореф. дисс...канд. искусствоведения.
References
1. Karomatov F. (1971). Muzykalnye instrumenty Uzbekistana [Musical instruments of Uzbekistan]. - Tashkent. 324 p. [in Russ.]
2. Sarybaev B. (1981). Qazaqtyn muzykalyq aspaptary [Kazakh musical instruments]. Almaty, 208 p. [in Kazakh]
3. Subanaliev S. (1986). Kirgizskie muzykalnye instrumenty [Kyrgyz musical instruments]. Frunze. 212 p. [in Russ.]
4. Semakova I. B. (2010) O problemah razvitia tradisionnyh smychkovyh hordofonov fino-ugorskih i sosednih s nimi narodov [About the problems of development of traditional bowed chordophones of Finno-Ugric and neighboring peoples. Yearbook of Finno-Ugric Studies] https://cyberleninka.ru/article/n/o-problemah-razvitiya-traditsionnyh-smychkovyh-hordofonov-finno-ugorskih-i-sosednih-s-nimi-narodov [in Russ.]
5. Nasledie Korkyt ata - duhovnoe sokrovische turkskih narodov [The heritage of Korkyt Ata is the spiritual treasure of the Turkic peoples]. - Almaty, 2014. - p. 146-151 [in Russ.]
6. Materialy mezhdunarodnoi nauchno-prakticheskoi konferensii «Nasledie Korkyt ata: epicheskaia kQltura, drevnie legendy i melodii» i «Bolat Sarybaev i problemy etnoinstrumentovedenia v tQrkskom mire». [Materials of the international scientific and practical conference "Korkyt Ata Heritage: epic culture, ancient legends and melodies" and "Bolat Sarybayev and the problems of ethnoinstrumentology in the Turkic world"]. Kyzylorda, 27-29 September, 2017.
- Almaty, 2019. [in Russ.]
7. Konyratbaev T. (1996). Ertedegi eskertki§ter [Early monuments]. Almaty: Oner. 248 p. [in Kazakh]
8. Anikin V. P. (1980). Teoria folklornoi tradisi i ee znachenie dla istoricheskogo issledovania bylin [The theory of folklore tradition and its significance for the historical study of epics] - Moskva: MGU. 331 p. [in Russ.]
9. Isabekov D. (2011). Qorqyt qasireti [The Horrors of Korkut] // Materialy nauchno-teoreticheskoi konferensii «Korkyt i saryny Velikoi Stepi». 21-24 sentabra [Materials of the scientific and theoretical conference "Korkyt and Saryns of the Great Steppe"]. September 21-24 -- Almaty: Arna-b, p. 202 [in Kazakh]
10. Kuzembaeva S. (2011). Qorqyt ata jane qazaq folklory //Materialy nauchno-teoreticheskoi konferensii «Korkyt i saryny Velikoi Stepi» [Korkyt ata and Kazakh folklore. Materials of the scientific and theoretical conference "Korkyt and saryns Great Steppe". September 21-24, 2011]. Almaty: Arna-b, P. 202. [in Kazakh]
11. Kniga deda Korkuta [The Book of Grandfather Korkut]. http://vostlit.narod.ru/Texts/rus9/Korkut/pril31.htm. [in Russ.]
12. Konyratbaev A. (1991). Kazak folklorynyn tarihy [History of Kazakh folklore]. Almaty: «Ana till». 288 p. [in Kazakh]
13. Pchelovodova i. V. (2015). Konstruksia udmurtskogo tradisionnogo strunnogo instrumenta kubyz v terminologicheskom aspekte //Vestnik ugrovedenia, №1 (20). - S.46-51. - Oblast nauki: iskustvo, iskustvovedenie. [The design of the Udmurt traditional stringed instrument kubyz in the terminological aspect //Bulletin of Ugric Studies, No. 1 (20). - pp. 46-51. - Field of science: Art, art criticism] [in Russ.]
14. Jamberdiyeva T. I. (2013). K istorii izuchenia smychkovyh hordofonov v tradisionneoi kQlture lugovyh mari // Vestnik Chelabinskoi gosudarstvennoi akademii kQltury i iskustva [On the history of the study of bowed chordophones in the traditional culture of meadow Mari // Bulletin of the Chelyabinsk State Academy of Culture and Art]. N4 (36). [in Russ.]
15. Rakhimov R. G. (2015). Kyl-kubyz - bashkirski friksionnyi hordofon [Kyl-kubyz - Bashkir frictional chordophone]. Tambov: Gramota, №11 (61): in 3 parts. Part 1. P.161-166. [in Russ.]
16. Bulatova D. A. (2017). Smychkovyi instrumental turkskih narodov: k voprosu o terminologii. - Vestnik kùltury i iskustva. Oblast nauk: iazykoznanie [The bowed tools of the Turkic peoples: on the question of terminology. - Bulletin of Culture and Art. Field of sciences: Linguistics]. №4. - P. 152-158. [in Russ.]
17. Bulatova D.A. (2019). O proishojdenii nazvani turskih smychkovyh hordofonov // Muzyka. iskustvo, nauka, praktika [On the origin of the names of Turkic bowed chordophones // Music. Art, science, practice] №1 (25). P.61-68. [in Russ.]
18. Subanaliev S. (1989). Genezis termina «kiak» (K probleme kompleksnogo izuchenia kirgizskogo instrumentalnogo folklora)/Narodnaia muzyka: istoria i tipologia. [Genesis of the term "kiyak" (On the problem of complex study of Kyrgyz instrumental folklore)/Folk music: history and typology]. Sost. I. I. Zemtsovski. - Leningrad: LGITMIK. - P. 81-88. [in Russ.]
19. Donchev S. (1992). K voprosu o proiskhojdenii strunnyh smychkovyh instrumentov v naibolee rannem poiavlenii ih v Evrope// Voprosy istorii i teorii iskustv. [On the question of the origin of stringed bowed instruments in their earliest appearance in Europe// Questions of the history and theory of arts]. - Cheboksary. - P. 40-67. [in Russ.]
20. Kashkari M. (1997). Turik sozdigi. [Turkish dictionary] Vol. 3. Almaty: Hant. - 600 p. . [in Kazakh]
21. Suzukei V. Ju. (2008). Igil // Muzykalnye instrumenty: ensiklopedia. [Igil. Musical instruments: an encyclopedia]. Moscow: Deka-VS. P. 225-226. [in Russ.]
22. Radlov V. V. (1899). Opyt slovara turkskih narechii. [The experience of the dictionary of Turkic dialects] - Vol.4. - SPb. - Vol.2. - Part 1. -1052 p. [in Russ.]
23. Konyratbaev A., Konyratbaev T. (1991). Kone madeniet zhazbalary [Ancient cultural records]. Almaty: Kazakh universiteti. 400 p. [in Kazakh]
24. Konyratbai T. Drevnie napevy kobyza [Ancient melodies of kobyz] //Naukowa przestrzen Europa - 2014. Materialy X miedzynarodowel naukowi-praktycznej konferencjl. Przemysi Nauka I studia 2014. - C. 72-78. [in Russ.]
25. Konyratbai T. (2011). Kazakh muzykasynyn tarihy [History of Kazakh music]. Almaty: «Dauir». - 264 p. [in Kazakh]
26. DrevnetUrkski slovar [Ancient Turkic Dictionary] (1969). - Leningrad. 715 p. [in Russ.]
27. Kashkari M. (1997). Turik sozdigi [Turkish dictionary] Vol. 1 Almaty: Hant. 422 p. . [in Kazakh]
28. Omarova G. N. (2009). Kobyzovaia tradisia. Voprosy izuchenia kazahskoi tradisionnoi muzyki. [Kobyz tradition. Questions of studying Kazakh traditional music] - Almaty: Kaz.nas.akademia iskustv. 519 p. [in Russ.]
29. Eichhorn A.F. (1885). Polnaia kollektsia muzykalnyh instrumentov narodov Tsentralnoi Azii. Katalog. SPb.: Tipografia Yu. Shtaufa (I. Fishona) [A complete collection of musical instruments of the peoples of Central Asia. Catalog. - St. Petersburg: Printing House Yu. Stauf (I. Fishon)] [in Russ.]
30. Rashid ad-Din (1952). Sbornik letopisei [Collection of chronicles] - M. - L. Vol.1. Book 1 [in Russ.]
31. Urazalieva K. (2012). Kobyzovaia tradisia na sovremennom etape [Kobyz tradition at the present stage]. Mysl, №9. P. 67-70. [in Russ.]
32. Urazalieva K. (2010). Kobyzovoe ispolnitelnoe iskustvo. - Almaty. Avtoref. diss... kand. Iskustvovedenia [Kobyz performing arts. - Almaty. Autoref. diss... cand. art criticism] [in Russ.]
33. Zhumabekova L. (2010). Kazahskoe kobyzovoe iskustvo: genezis i evolUsia. Avtoref. diss... kand. Iskustvovedenia [Kazakh Kobyz art: genesis and evolution. Autoref. diss... cand. art criticism] [in Russ.]
34. Medeubek M. (2021). Kylkobyz i tipologicheskie rodstvennye instrumenty v muzykalnoi kulture turkskih narodov Tsentralnoi Azii. - Almaty: Dissertasia na soiskanie stepeni PhD [Kyl kobyz and typological related instruments in the musical culture of the Turkic peoples of Central Asia. - Almaty: Dissertation for PhD degree] [in Russ.]
35. Tattibaikyzy A. (2022). Kazahski kobyz v ego stanovlenii i evolUsii v prosese razvitia nasionalnoi muzykalnoi kultury. - SPb. Avtoref. diss...kand. iskustvovedenia [Kazakh Kobyz in its formation and evolution in the process of development of national musical culture. - SPb. Autoref. diss...cand. art criticism] [in Russ.]
АВТОР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТ
Крцыратбай Тынысбек Эуелбекулы - филология Fылымдар докторы, Кожа Ахмет Ясауи атындаFы халыкаралык казак^р^ университетшш профессоры. Мекенжайы: Казакстан, 161200, Typ^ct^h к., Б.Саттарханов квшеа; email: tynysbek55@mail.ru
СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРЕ
Коныратбай Тынысбек Ауельбекович - доктор филологических наук, профессор, Международный казахско-турецкий университет им. Ходжи Ахмета Ясави. Адрес: Казахстан, 161200, г. Туркестан, ул. Б. Саттарханова; Email: tynysbek55@mail.ru
INFORMATION ABOUT THE AUTHOR Tynysbek A. Kongyratbay - Doctor of Sciences (Philology), Professor, H. A. Yasawi International Kazakh-Turkish University. Address: B. Sattarkhanov St., Turkestan, 161200, Kazakhstan; email: tynysbek55@mail.ru
РедакцияFа тYстi / Поступила в редакцию / Received 01.05.2023 ЖариялауFа кабылданды / Принята к публикации / Accepted 05.06.2023
