CC BY
10RiYAZiYYATIN TODRiSiNDO iNNOVATiV METOD VO TEXNOLOGiYALARIN UGURLU TOTBiQiNiN iLKiN §ORTLORi
PREREQUISITES FOR THE SUCCESSFUL APPLICATION OF INNOVATIVE METHODS AND TECHNOLOGIES IN THE TEACHING OF MATHEMATICS
SADiQOV MEHMAN NOBi OGLU
Sumqayit dovlat universitetinin riyaziyyat va onun tadrisi metodikasi kafedrasinin dosenti
OLiYEV FOXRODDiN FEYZULLA OGLU
Sumqayit dovlat universitetinin riyaziyyat va onun tadrisi metodikasi kafedrasinin dosenti
Xulasa. Mdqalddd qabaqcil tacrubalara va mugahidalarimiza asasan digar sahalar kimi talim-tadris, tahsil sahasinda da innovativ metod va texnologiyalarin tatbiqinin ahamiyyati gostarilmi§, prosesa tasir edan, lakin bazan o qadar da ahamiyyat verilmayan va diqqatdan kanarda qalan masalalara baxilir. Burada orta maktabdan ali maktaba adaptasiya prosesindaki hassas maqamlara -fannin, o cumladan riyaziyyatin tadrisinda muallim-talaba, talaba- muallim, talaba-talaba munasibatlarinin amakda§liga gevrilmasi, birga i§guzar muhitin yaradilmasina va formala§masina diqqat yetirilmasinin onami vurgulanir. Hamginin, maqalada bazi terminologiyalara dair xatirlatmalar edilmi§, tadris prosesinda innovativ metodlarin tatbiqinin motivasiya edici olmasinin ahamiyyati gostarilmi§dir.
Agar sozlar. Adaptasiya, motivasiya, muallim-talaba, talaba-talaba, amakda§liq, motivasiya, metod, metodologiya.
Summary. The article shows the importance of the application of innovative methods and technologies in the field of training and education, as well as in other fields, based on advanced experience and our observations. Here, the importance of paying attention to sensitive points in the process of adaptation from secondary school to higher school - the transformation of teacher-student, student-teacher, student-student relations into cooperation, creation andformation of a joint business environment in the teaching of the subject, including mathematics. Also, some terminologies were reminded in the article, and the importance of motivating the application of innovative methods in the teaching process was shown.
Key words. Adaptation, motivation, teacher-student, student-student, cooperation, motivation, method, methodology.
Riyaziyyatin tadrisi metodikasi riyaziyyatin tadrisinin vazifalari, mazmunu, metodlari va metodologiyasi haqqinda pedaqoji elmdir. O, pedaqogikanin bir qolu olmaq etibari ila psixoloji qanunauygunluqlara va didaktik prinsiplara amal edilmakla problemlari oyranir, fannin effektivliyini va keyfiyyatini yuksaltmak u9un 9ixi§ yollari gostarir va diqqati talim prosesinin elementlari olan talimin movzusu, maqsadi, obyekti va metodlarina yonaldir. Riyaziyyatin tadrisi metodikasi riyaziyyatin talimi prosesinin tadqiqati ila ma§gul olur. Butun bunlar onu gostarir ki, riyaziyyatin tadrisi metodikasi da inki§afa dogru dayi§mali, gozlanilan naticalar vermayan metodlardan imtina edilmali, yeni metod va texnologiyalar yaradilmali, muasirliya gedan yol a9iq olmalidir. Yeni metodlarin i§lanib hazirlanmasi tahsilin, talimin va talim prosesinin yenila§masini talab edir, bu dayi§ma §agird va talabanin idrak va tafakkurunun dayi§ilmasina xidmat etmali, onun inki§afina va formala§masina sabab olmalidir. Gorkamli alman pedaqoqu Fridrix Adolf Vilhelm Disterveq (1790—1866) butun bunlari umumila§dirarak, bela dayarlandirmi§dir: "Tahsil biliyin miqdari deyil, bildiyiniz har §eyi tam dark etmak va bacariqla tatbiq etmakdir.Talabani i§lamaya oyradin, ona nainki i§i sevdirin, ham da onunla ela ya§asin ki, bu, onun ikinci hayatina 9evrilsin. Onu har §eyi mustaqil oyranmaya ali§dirmaq lazimdir ki, o, mustaqil du§unsun, axtarsin, ozunu ifada etsin, yatmi§ qabiliyyatlarini, dozumluluk va iradaliliyini inki§af etdirsin". Hesab etmak olar ki, Gorkamli pedaqoq tarafindan talimin va tahsilin qar§isinda duran vazifalara dair XIX asrin I
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
yarisindaki dayarlandirmalari, indi da prosesin ana xattini ta§kil edir, öz aktualiligini qoruyur va müasirlik baximindan ortaq fikirlar ta§kil edir.
He9 §übhasiz camiyyatin bütün sahalarinin inki§afi daim yenilik, innovasiyalar, innovativ texnologiyalar talab edir. O cümladan, har bir innovativ talim texnologiyalarinin talim va tadris proseslarinin istanilan marhalalarinda da tatbiqinin na qadar vacib va tabii oldugunu anlamaq 9atin deyil.
Bu proses neca tanzimlanir?
Qeyd edak ki, yeni talim texnologiyalarinin tatbiqi zamani müallimlar har hansi fannin, o cümladan riyaziyyatin tadrisinda bu va ya digar 9atinliklarla qar§ilia§irlar. Yeni texnoloji metodlarin tatbiqi müallimin i§ini nainki azaltmir, aksina müallimdan daha 9evik, daha i§güzar faaliyyat talab edir. Müallim topladigi malumat va informasiyani yeni talim texnologiyalarindan istifada edarak §agird va talabalara 9atdirir. Onlar isa darslik, dars vasaiti, kompüter, digar manbalar va vasitalarla alda etdiyi informasiyani müallima 9atdirir va hamkarlari ila bölü§ür. Ba§qa sözla, bir problem Ü9 istiqamatda aparilan analiz, tadqiq va birga müzakirasa naticasinda hallini tapir. Demali, talim prosesinda informasiya müallim-§agird (talaba), §agird (talaba)-müallim, §agird (talaba)-§agird (talaba) i§ birliyinda ötürülür
Mü§ahida va tacrübalar göstarir ki, birtarafli qaydada göstarilan cahdlar kortabii, samarasiz va keyfiyyatsiz olur. Müallim va §agirdin (talabanin) birga i§ini talim9inin rahbarliyi ila qaranliq otaqda gizladilmi§ va axtarilan har hansi a§yanin tapilmasi i§i ila müqayisa etmak olar. Bu axtari§da talim9i zaif "i§iqlandirma" va istiqamatlandirma ila talimda i§tirak edanlari a§yanin axtari§ina calb edir, onlar isa tap§irigi har vachla daha diqqatli §akilda, müvaffaqiyyatla yerina yetirmaya cahd edirlar.
Malumdur ki, müasir dövrda elm va texnikanin süratli inki§afi naticasinda ali riyaziyyatin elementlari orta maktab riyaziyyat kursuna sirayat edir, maktab riyaziyyat kursu yenilanir va buna göra da riyaziyyatin taliminin modernla§dirilmasi (müasirla§dirilmasi), yeni metodologiyanin i§lanib hazirlanmasini vacib etmi§dir. Maktab riyaziyyat kursuna daxil olan yeni mazmun talimin yeni metodlarinin, yeni metodlar isa yeni nazariyyalarin yaranmasi zaruratini qar§iya qoyur. Bütün bunlar riyaziyyatin tadrisi metodikasinin taliminda yeni metodlarin yaranmasi, ondan istifada va riyazi modellarin qurulmasi masalalarini ortaya qoyur.
Qeyd edak ki, yeni texniki cihaz va vasitalarin yaranmasi va tatbiqi ila yeni anlayi§ va terminlar yaranir. Bu anlayi§ va terminladan bazilari haqqinda qisa va lakonik xatirlatmalar etmayi maqsadauygun hesab edirik.
Riyaziyyatin tadrisi metodologiyasi riyaziyyatin neca öyradilmali oldugu sualini ara§dirir, tadqiq edir. Bir-birina 9ox yaxin olan bu anlayi§lara aydinliq gatirak.
Müraciat va tadqiq etdiyimiz adabiyyatlarda bu anlayi§lar a§agidaki kimi xarakteriza olunur.
Metod (yunanca "methodos") — anlayi§inin özü "davam etmak", "izlamak" manasini bildirir. Metod tadqiqatinizi va ya problemin hallini tamamlamaq ü9ün addim-addim yerina yetirilan marhalalar ardicilligidir. Siz har bir marhalani ayrica tasvir edirsiniz va har marhala ü9ün istifada etdiyiniz metodlari adlandirirsiniz. Siz tadqiqatiniz ü9ün lazim olan istanilan versiyada metodlari özünüz taklif eda bilarsiniz. Masalan, n - machullu xatti tanliklar sisteminin Kramer üsulu ila, Qauss üsulu ila, matris tanliyina gatirmakla va s. hall metodlarindan istifada etmak olar.
Har bir xüsusi metodun elmi maqsadiniza 9atmaq ü9ün na ü9ün an uygun oldugunu göstararak, har bir marhala ü9ün metodlarin se9imini asaslandirmali olmalisiniz.
Metodologiya an daqiq tahlil naticasini alda etmak ü9ün qrupla§dirilmi§ va se9ilmi§ metodlar sistemidir. Metodologiya metod deyil va o masalanin hallini konkretla§dirmir. Har bir elmin müayyan bir mövzunu öyranmak ü9ün bu va ya digar yana§masi var va bu yana§ma metodologiya ta§kil edir. Bu yana§malar asasan masalanin an dolgun §akilda nazardan ke9irilacayi ehtimalina söykanir. Har bir yana§manin mövcud öz metodologiyasi var, i§lanib hazirlanir. Buna göra da ilk növbada i§iniz ü9ün hansi yana§madan istifada edacayinizi müayyan edarak, bu yana§mada istifada edilacak metodologiyani se9irsiniz.
Ba§qa sözla desak, metod müxtalif üsullardan istifada etmakla tadqiqat prosesinin tasviridir. Metodologiya problemin halli 9ar9ivasinda müayyan metodlardan neca istifada olunacagina dair fikirlar sistemidir.
Metodlarin motivasiya edici olniasinin ahamiyyati. Pedaqoji va psixoloji ara§dirmalar göstarir ki, müxtalif zaman kasiklarinda texnoloji metodlar yaranir va müayyan müddat dominant rol oynayir, sonra onlarin yenilanmasi zaruratinda ba§qalarinin yaranmasi ba§ verir.
Malumdur ki, gündalik hayatda, ümumiyyatla istanilan faaliyyat prosesinda, insanlar pe§asindan asili olmayaraq tez-tez bu va ya digar masala va ya problemlarla qar§ila§irlar. Problemin hallina yana§ma va se9ilmi§ metod düzgün olduqda tipik olmayan tap§iriq va masalalar bela müxtalif, maraqli va calbedici, samarali va asan üsullarla hall edilir. Problemin hallini langidan va ya onu süratlandira bilacak müxtalif sabab va amillar göstarmak olar. Hesab edirik ki, bütün bunlarin ba§inda yüksak motivasiya edilmi§ mühit yaradilmasi galir. insan faktoru olan istanilan sahada, o cümladan talim-tadris prosesinda buna daha 9ox ehtiyac vardir. Bu sahanin har an diqqat markazinda saxlanmasi, metodoloji i§larin ardicil davam va inki§af etdirilmasi zaruridir.
Mü§ahida va ara§dirmalar göstarir ki, digar fannlarda oldugu kimi riyaziyyatda da masalalarin xüsusiyyatlari va hall üsullarinin müxtalifliyi, effektiv hall metodlarinin tatbiqi öyran9inin fanna olan maraqlarini artirir, onlari müstaqil i§lamaya havaslandirir va stimul vericidir. Bu baximdan hesab edirik ki, istanilan sahada yüksak motivasiyasinin olmasi keyfiyyatin alda edilmasi ü9ün ilkin §artdir. Masalan, dazgah ba§indaki tokar va ya torna9inin diqqati dazgahdaki proseslara yönalmayibsa, tahlükanin olmayacagina, keyfiyyatli mahsul buraxilacagina zamanat vermak mümkün deyil.
Hazirda pe§akar tahsilin asasini düzgün müayanla§dirilmi§ metodologiya, innovativ texnologiya va praktika ta§kil edir. Orta ümumtahsil maktablari ila yana§i ali maktablarda da tahsilin keyfiyyatinin yüksaldilmasi camiyyat qar§isinda duran prioritet masalalardandir. Lakin, bu masalalanin halli adi va sada deyil, mütaraqqi, mürakkab va uzunmüddatli kompleks proqramlarin hazirlanmasi va icrasindan asilidir. Söhbat tahsildan gedirsa, demali bu proseslarda pedaqoji kollektivin har bir üzvünün masuliyyati va yerina yetirmali oldugu vazifalar vardir. ölbatta maqsadimiz bu prosesda he9 da bütün vazifalari göstarmak, bu sahada mövcud olan bütün 9ati§mazliqlari göstarmak va onlarin tam hallini taqdim etmak deyil, bir pedaqoq olaraq sadaca üzarimiza dü§an vazifalari bilmak va icra etmak yollarini axtarmaqdir. Bütün bunlar inki§afa mane olan, onu langidan va atalatda saxlayan sabablari müayyan etmak va aradan qaldirmaq ü9ün yeni innovativ, elmi, metodik yol va yana§malarin, üsul va metodlarin i§lanmasini zaruri edir.
Malumdur ki, innovativ va müasir texnologiyalarin hayatimizin bütün sahalarina nüfuz etdiyi bir zamanda ananavi metodlarla mühazira va ma§gala darslarinin aparilmasi tahsilda dinamikliya deyil, durgunluga sabab olmaqla yana§i, fannin öyranilmasini maraqsiz edir. Aydindir ki, har bir fannin tadrisi iki tarafin - öyradan va öyrananlar arasinda qurulmu§ amakda§liga söykanan prosesdir. Bu amakda§ligin qurulmasina tasir edan, onu sarsidan va ümumi i§a mane olan 9ox sayda amillar vardir ki, onlardan bazilarini göstarmaya 9ali§aq. Bunlardan biri pe§a se9imi problemidir.
Malumdur ki, orta tahsili yenica ba§a vurmu§ abituriyent ali maktaba qabul imtahanlari verir, müvaffaq miqdarda bal topladiqda ixtisas se9imi ila qar§i - qar§iya qalir. 9sas problemlar bundan sonra ba§layir.
Aydindir ki, bu masalada abituriyentin pe§a se9mak tacrübasi yoxdur, amma an azi onun arzu va istayi var. Mü§ahidalar göstarir ki, ixtisas se9imi zamani aksar hallarda, xüsusi ila taraddüdlü abituriyentin arzusu deyil, valideynin va ya "pe§akar oyun9ularin" istayi asas götürülür. Bununla da talaba haqqinda malumati va tasavvürü olmadigi, sevmadiyi bir ixtisasda tahsil almaga macbur edilir. 4-5 illik tahsil müddatinda talaba va onunla i§layan müallimlar ciddi 9atinliklarla üzla§irlar. Belalikla, talabanin tahsilinda bu va ya digar formada 9atinliklar yaranir. Yaxin mü§ahidalarimiz göstarir ki, qeyd edilan masala hala da bir problem olaraq qalmaqdadir.
§agirdlikdan talabaliya adaptasiya problemi.
Universiteta yenica daxil olan talabani ilkin olaraq universitetla ayani tani§liq, burada talabalar va tadris ü9ün mövcud §arait va saglam mühit, auditoriyalar, laboratoriyalar va s. maraqlandirir. Qeyd
edak ki, bütün bunlar va bunlarla yanaçi tadris va tahsil saviyyalari motivasiya edici asas faktorlardan hesab etmak olar. Qisa çakilda bunlara aydinliq gatirmaya çaliçaq.
Uzunmüddatli mü§ahida va tacrübalarimiza asasan deya bilarik ki, ela masalalar vardir ki, onlari adi va ya ahamiyyatsiz hesab edir, tasir dairasini nazara almiriq, yaxud da onlara diqqat yetirmirik. Masalan, orta maktabdan ali maktaba keçiddaki alaqasizlik,
qüsur va çatiçmazliqlar aradan qaldirilmali, sinif otagindan auditoriyaya, çagird hayatindan talabalik hayatina adabtasiya proseslari diqqatdan kanarda qalmamalidir. Bundan sonra digar masalalar ardicil va marhalali çakilda davam etdirilmalidir.
Sözsüz ki, ali maktaba yeni daxil olduqlarina va talaba adini qazandiqlarina göra har kasda müayyan ruh yüksakliyi olur. Bu motivasiyanin azalmamasi va daha da yüksalmasi üçün ilk günlardan baçlayaraq talabanin maraq dairasi öyranilmali va faaliyyat istiqamatlari müayyanla§mali, onlari qane edacak minimum §arait va mühit yaradilmalidir. Bela mühit universitetda talabanin ayaq basdigi bütün sahalari, o cümladan auditoriyalarda talim va tadrisi proseslarini ahata etmalidir. Bu kompleks i§da masul olanlarla yana§i, fann müallimlarinin faaliyyati da az rol oynamir. Bütün bunlar fannin tadrisi prosesinda, o cümladan riyaziyyatin tadrisinda müallim qarçisinda yeni yanaçmalar, innovativ metodlar, maraqli, samarali üsul va priyomlar tatbiq etmak talablari qoyur. Ba§qa sözla, ali maktab talabalarinin galacak pe§a faaliyyatina hazirlamasinda müallim i§i innovativ texnologiyalarin tatbiqinin naticasi kimi talabanin praktiki bacariq va vardiçlarini, yaradici faaliyyatini formalaçdirmaga xidmat etmalidir. Bütün bunlar müasir müallimdan, o cümladan, riyaziyyat va informatikani tadris edan müallimdan yeni yanaçmalar tatbiq etmak, beynalxalq tacrübadan yararlanmaq, innovatik metodlar va talim texnologiyalarinin geni§ imkanlarindan istifada eda bilmak, talabalari havaslandirmak, onlarin har birinin riyazi bilik dairalarini, maraq va talablarini müayyan etmak, istedadli talabalari a§kar etmak va tadqiqatlara yönlandirmak, özünütahsil va qeyri formal tahsil proseslarini inkiçaf etdirmak va tatbiq etmak talab olunur.
Müallim va talaba aniakda$ligiiiiii qurulmasi.
Aydin masaladir ki, bu prosesda i§tirak edan taraflarin - oyradan va öyrananin har birinin müayyan gözlantilari vardir. Heç §übhasiz, bu gözlantilarda ortaq maraqlar na qadar çox üst-üsta dü§arsa, naticada ugur qazanilacagi ehtimallari da artar.
Fikrimizca burada iki maqami diqqat markazinda saxlamaq vacibdir:
1. Baçlangic marhalada müallim-talaba, talaba-talaba münasibatlarinin qurulmasi;
2. Bu münasibatlarin i§güzar amakdaçliga çevrilmasi.
Tacrüba göstarir ki, amakdaçligin qurulmasinin va möhkam olmasinin bir çox nadanlari var:
- müallimin psixoloji hazirligi va pedaqoji ustaligi, peçakarligi va savadliligi;
- humanist va demokratikliyi, vatanparvarliyi;
- i§güzarligi, müasirliya va innovativliya münasibati;
- texnoloji metod va vasitalarindan istifada etmak bacariqlari;
- özünün yenilik va müqayisalar asasinda alda etdiyi tacrübalari;
- tadris edilan fannin ahamiyyatini va galacak pe§a faaliyyati ila alaqalandira bilmasi;
- nazari materiali talabalara azbarlatmakla deyil, qisa, asan, samarali va intensiv, innovativ metodlar, praktik tatbiqlar va hayatla alaqalandirmak hesabina çatdira bilmasi;
- müallim-talaba, talaba-talaba, münasibatlarinin qarçiliqli anlaçmaya çevrilmasi, birga için qurulmasi;
- talabada inamsizliq hisslarinin aradan qaldirilmasi saylari va s.
Bütün bunlar talabalarin fanna maraqlarinin artirilmasina, motivasiyalarinin daim yüksak olmasina xidmat etmakla, onlarin müstaqil içlamalarina, özüna inamin yüksaldilmasina tadqiqat va araçdirmalar apara bilmak bacariqlarinin formalaçmasina sabab olacaqdir.
Göründüyü kimi kanardan balka da asan pe§a kimi görünan müallimlik gargin zahmat va amak hesabina formalaçan kompleks faaliyyat prosesidir. Müallim i§ini mahsul buraxan universal konveyerin i§i ila müqayisa etmak olar. Farqi ondadir ki, konveyer i§a qoçulan kimi maddi mahsul isehsal etdiyi va formalaçdirdigi halda, müallim i§i isa maddi deyil, uzun müddata hesablanan bilikli,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
bacariqli mutaxassis, pe§a sahiblari formala§dirmaga xidmat edir. Demali, muallimin asas i§i takca yeni informasiyalar va malumatlar oturmakdan ibarat olmamali, ham da talabalarin praktik bacariq va qabiliyyatlarinin, §axsi keyfiyyatlarinin formala§masina da yonalmalidir.
Umumiyyatla, fannin tadrisinda qalici bilik vermak, bacariq va vardi§larin yeni keyfiyyatda formala§masi u9un talimda ananavi metodlarin innovatik va mutaraqqi metodlarla avaz olunmasi zarurati va talabati yaranir ki, bu bir istaya deyil, inki§af va realliga baglidir.
Yuxarida qeyd edilanlarla yana§i fann proqramlarinin, sillabuslarin, dars va metodik adabiyyatlarin va istifada edilacak adabiyyat siyahisinin hazirlanmasina da diqqat yetirilmalidir. Fann proqramlari va sillabuslar galacak pe§a sahiblarinin faaliyyatlarina uygun hazirlanmali, daslarda yeni tadris usullarina ke9ilmalidir. irali surulan har bir ideya va nazariyyada elmiliyin tamin olunmasi u9un yeni, samaralilik va alveri§lilik tamin olunmali, duzgun tatbiq edilan texnoloji va innovatik metodlar yaradici faaliyyatin inki§afina takan vermalidir. Butun bunlar ali maktabla pe§a faaliyyati arasinda vahdata yonalmalidir.
Sonda qeyd edak ki, ke9mi§a nazar salmadan, onu ara§dirmadan, mulahiza va muqayisalar aparmadan, yeniliklari oyranmadan yaqin ki, yuksali§ va inki§af haqqinda fikir soylamak dogru olmaz. Muqayisa inki§afin meyaridir. Bu sababdan da ke9mi§in tacrubalarini ara§dirmadan, onlar haqqinda mufassal biliklara malik olmadan, bugunku realliqlari qabul etmadan tahsilimizda yaranan problemlari hall etmak mumkun deyil.
1. Бердяев Н. Самопознание: Опыт философской автобиографии / Николай Бердяев. - СПб.: Азбука, Азбука-Аттикус, 2015. - 416 с.Дистервег A. Руководство к образованию немецких учителей. Избранные педагогические сочинения. М.: Учпедгиз, 1956. С. 136-203.
2. Дьяченко В.К. Сотрудничество в обучении: о коллективном способе учебной работы: Кн. для учителя. - М.: Просвещение, 1991. - 192 с. - (Мастерство учителя: идеи советы, предложения).
3. Еремина Л. И. Коллективная творческая деятельность в профессиональной подготовке студентов // Поволжский педагогический поиск (научный журнал). 2014. № 4 (10). - С. 80-
4. Сабирова Э.Г. Методика обучения математике: Часть I . Казань: Казан. ун-т, 2015. - 120
9D9BIYYAT SIYAHISI
84.
с.
