Научная статья на тему 'РИВОЖЛАНИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ НУТҚИНИ ЎСТИРИШ БЎЙИЧА КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ИШ'

РИВОЖЛАНИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ НУТҚИНИ ЎСТИРИШ БЎЙИЧА КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ИШ Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
120
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
нуқсон / бошланғич синф / нутқ / коррекция.

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Д Т. Гапурова

Нутқ ривожлантиришнинг биринчи даражасидаги ўқувчиларни ўқитиш қуйидагиларни назарда тутади: нутқни тушунишини ривожлантириш; тақлид фаолияти асосида мустақил нутқини ривожлантириш; элементар сўз ясашни ўзлаштириш асосида икки бўғинли содда гапни шакллантириш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РИВОЖЛАНИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ НУТҚИНИ ЎСТИРИШ БЎЙИЧА КОРРЕКЦИОН-ПЕДАГОГИК ИШ»

РИВОЖЛАНИШИДА НУЦСОНИ БУЛГАН БОШЛАНГИЧ СИНФ УКУВЧИЛАРНИНГ НУТЦИНИ УСТИРИШ БУЙИЧА КОРРЕКЦИОН-

ПЕДАГОГИК ИШ Д.Т.Гапурова

Низомий номидаги ТДПУ Логопедия кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.8050872 Аннотация. Нутц ривожлантиришнинг биринчи даражасидаги уцувчиларни уцитиш цуйидагиларни назарда тутади: нутцни тушунишини ривожлантириш; тацлид фаолияти асосида мустацил нутцини ривожлантириш; элементар суз ясашни узлаштириш асосида икки бугинли содда гапни шакллантириш. Калит сузлар: нуцсон, бошлангич синф, нутц, коррекция.

Нутксиз укувчилар билан логопедик машгулотлар уларни кичик гурухларга (2-3 киши) булган холда уйин шаклида олиб борилади. Бу эса аста-секин нуткнинг мотивацион асосини шакллантиришга ёрдам беради. Бунда кугирчок театри персонажларидан, механик харакатга келтирилувчи уйинчоклардан, сояли театр, фланелеграф ва хоказолардан фойдаланилади. Нуткни тушунишни кенгайтириш буйича иш укувчиларнинг жисмлар ва холатлар, атроф-мухит хакидаги тасаввурининг, уларнинг узларига таниш булган вазият ва холатларни акс эттирувчи аник бир суз ва ифодаларни тушунишининг ривожланишига таянади. Укувчилар билан олиб бориладиган логопедик ишнинг бошиданок кургазмали харакатни ифодаловчи суз бирикмаларини тушунишларига эътибор каратилади. Логопед битта сузни хар хил грамматик шаклларда ифода этиб, алохида суз бирикмаларини такрорлаган холда 2-4 та сузлардан иборат киска жумлаларни сузлайди. Укувчилар импрессив нуткларда жисмларнинг, узлари томонидан бажариладиган харакатларнинг номларини узлаштиради, аста-секин жисмларнинг белгиларини фарклашни урганади. Бундай дарсларни олиб бориш учун уйинчоклар, либос, идиш, таомлар ва хоказолар материал булиб хизмат килади. Бир вактнинг узида укувчилар баъзи грамматик маъноларни тушуниб олишни урганади. Асосий эътибор от ва феъллардаги бирлик ва купликнинг, бир ёки бир неча кишига мурожаат-буйрукнинг (утир — утиринг) грамматик шаклларини; айтилиши буйича бир-бирига якин феълларни ((уловда) олиб келяптилар — олиб келяптилар, чумиляпти — учяпти); вазиятларнинг ухшаши буйича якин (машинада тикяпти, тукияпти, (кашта) тикяпти, ётибди, ухлаяпти), шунингдек маъно жихатидан карама-карши (кий — еч, ёк — учир) харакатларни ва хоказоларни фарклай олишига каратилади. Пассив нуткнинг шаклланиши аниклик ва суз оркали ифодаланган тушунчаларнинг фаркланмаслигининг олдини олади. Нутк тушунчасини аник тушинилиши укувчиларнинг жавоб харакатлари оркали назорат килинади. Кургазмали вазиятни аник ташкил этиш, тегишли дидактик ва уйин материалларини тугри танлаш мухим. Бунда мусика, тасвирий санъат машгулотларидан, саёхат ва хоказолардан фойдаланиш зарур. Машклар бола билан яхши эмоционал алокада булган, унинг ихтиёрий эътиборининг баркарорлиги холатида утказилади. Нуткнинг мустакил ривожланиши укувчилардаги фаол лексик захиранинг шаклланишининг мухим шартидир. Логопед укувчининг хаяжонли нуткига кушишни хохлаган сузларни, суз бирикмаларини ва гапларни айтади. Нуткда узаро фикр алмашиш ва билиш эхтиёжини тугдирадиган вазият хосил килинади. Пайдо буладиган товушли мажмуалар ёки уйин

шаклидаги ноаник сузларни хар хил охангдорликда, темпда, хар хил интонацияда куп марталаб такрорлаш керак. Улар олдига тугри фонетик жихатдан сузларни тузиш вазифаси куйилмайди. Бу боскичда укувчиларни куйидагиларни аташга ургатамиз: якин одамлар (она, ота); содда исмлар (Раьно, Барно, Сабо, ); ишора билан биргаликда илтимосни (бор (кел), ма, ха (майли)) ифодалаш ва хоказолар. Укувчиларда катталарнинг сузига таклид килиш имкони пайдо булгандан кейин, улар ургули бугинни, кейин эса бир-икки-уч бугинли сузларнинг ритмик-интонацион расмини (мак, киса, машина) талаффуз кила олишни кулга киритади. Укувчиларни суз охиридаги таниш товушлар орасидан бир хил бугинларни (ру-ка, нож-ка, пап-ка) кучайтиришга ургатади. Ноаник сузларни мурожаат ва буйрук маъносидаги содда гапларда (мама, дай); курсатувчи сузлар ва отнинг бош келишик (би бип, коко); тушум келишиги (олмани бер) куллаш зарур. Укувчиларни иккинчи шахс бирликдаги буйрук маъносидаги сузларни ишлатишга ургатишда даставвал факат ургули бугинни талаффуз килиш билан чегараланиш мумкин. Кейинчалик эса икки ва ундан купрок бугинларга утиш мумкин. Укувчиларни куйидаги гапларни грамматик тугри тузишга ургатилади: сон ва келишиклар буйича мослашган сузлар берилади. Даставвал иккинчи шахс бирликдаги буйрук маъносидаги феълни такрорлаш, кейин эса феъл асосига «т» товушини (утир— утирибти) «кучайтириш» тавсия этилади. Логопед укувчиларни нуткий мурожааталарга жалб этади, хамда огзаки нуткнинг саволга киска жавоб каби элементар шаклидан фойдаланишга ургатади. Бу оддий диалогни узлаштиришга утиш бугини саналади. Мазкур даврда нуткнинг товуш томонини шакллантириш буйича иш энг аввало нуткни идрок этишни ривожлантиришдан иборат булади. Х,ар хил махсус машклар тавсия этилади:

- берилган сузни бошка сузлар каторида фарклаш; логопед «машина», «олма», «тулки» — дейди, укувчилар эса «олма» сузини эшитганда байрокчани кутариши керак булади.

- оханги буйича бир хил, маъноси хар хил сузларни (алла - арра, сим-шим) ажратиш; товуш таркиби буйича ухшаш сузларни фарклаш (суръатни курсатиш: келяпти, кетяпти. Эшитиш хотираси хажмини кенгайтириш ва сузлар кетма-кетлигини ушлаб колиш учун укувчиларга икки-уч боскичли йурикномани бажаришга, суръатлар каторидан 3-4тасини эслаб колишга каратилган бир катор топшириклар берилади. Мазкур боскичда товуш талаффуз килишнинг шаклланиши мустакил топширик хисобланмайди. Аммо алохида артикуляцион машклар, укувчилардаги мавжуд товушларни тугри талаффуз килишни аниклаш мавжуд булмаганларни тугирлаш учун кулай шароитлар яратишга имкон беради. Талаффузнинг шаклланиши хар хил бугинли структурадаги сузларни узлаштиришга хам боглик. Укувчиларни сузларни гайри ихтиёрий равишда бугин кисмларига булишга, сузларни бугинлаб талаффуз килишга ургатади. Сузни талаффуз килиш тегишли ритмга риоя этилган холда чапак чалиш билан бирга бажарилади. Очик бугиндаги бир хил сузлар (да-да ), хар хил ундош товушли бугинлар (ме-ва, то-га, о-на), кайтарилган ёпик бугинлар (даф-тар, сап-сар) айтилади. Нутк ривожининг биринчи даражасидаги укувчилар билан логопедик машгулотларда олиб бориш жараёнида укувчиларнинг нутки вокия ходисаларнинг фаол муносабати кетма-кет равишда шаклланади. Укитишнинг мазкур боскичидаги энг мухим холат муайян укув-нутк вазифаларидан иборат эмоционал уйиндир (айникса куришида+акли заиф мураккаб нуксонли укувчиларда). Уйиннинг мотиви, максад ва урни йуналтирилишга, суз

бойлигига, грамматик маъноларнинг бошлангич маъноларига караб конкретлаштирилади. Нутк фаолиятига куп жихатдан таъсир булиши натижасида укувчилар ривожланишнинг янги боскичига утади. Улар огзаки нуткнинг бошлангич маълумотларини фаолиятнинг хар хил турларига караб хар хил вазиятларда куллай бошлайди. Уларнинг билиш кобилияти ва нутк фаоллиги сезиларли даражада усади.

Нутк ривожининг иккинчи даражасидаги укувчиларнинг нуткини ривожлантириш буйича коррекцион - педагогик иши

Нутк ривожининг иккинчи даражасидаги укувчиларни укитиш купрок I булимдаги нутк тулик ривожланмаган огир булган гурухларда амалга оширилади. Дори-дармон билан даволаниш таъсири билан бир вактда юзага чиккан нутк нуксонини тузатиш вакти-вакти билан стационар ва психоневрологик санаторийлар базасида олиб борилиши мумкин. Коррекцион-педагогик жараён асосий вазифалар куйидагиларни уз ичига олади:

- нуткий нафас ва овоз устида ишлаш; -умумий ва майда кул моторика устида ишлаш; -артикуляцион аппаратни фаоллаштириш; -нутксиз ва нуткий товушлар устида ишлаш; -сузларни тушуниш эслаб колиш (мустахкамлаш); -товушларни, сузларни фарклаш;

- пассив ва фаол суз бойлигини аниклаш ва кенгайтириш; -содда грамматик категорияларни узлаштириш; -огзаки нуткнинг элементар шаклини ривожлантириш. -идрок этишни шаккллантириш;

-нуткнинг просодикаси устида ишлаш (сурьат, оханг, равонлиги , кучи,баланд, пастлиги, логик ургу ва интонация);

-товуш талаффузи устида ишлаш уларни фарклашни уддалаш, сузнинг ритмик-бугинли структурасини шакллантириш;

-матн устида ишлаш (шеър, расм аосида хикоя тузиш, эшитганни баён этиш,) Укувчилар нуткининг бойишига атроф-мухит материал булиб хизмат килади, кайсиники урганиш тематик цикл асосида руй беради. Аник тушунчалар аникланади ва тупланиб борилади, сузнинг предметга оид муносабатлилиги, харакатларни ажратиш ва номлаш, харакатларнинг белгиларини ва аталишларини, белгиларини ва сифатларини номлаш шаклланади. Пассив ва фаол лугатни кенгайтириш буйича тизимли иш нуткни онгли равишда идрок этиш, нуткни маъно жихатидан, товушли, морфологик ва синтаксик томонлари устидан она тил ёрдамида шакллантириш. Нуткни тушунишни янада ривожлантириш максадида укувчиларни суз олди кушимчалари маъноларини фарклашга; утган замон феъли кушимчалари оркали бажарилаётган харакат кайси (жинсдаги) шахсга мансуб эканлигини; синтаксис конструкция буйича харакатланаётган шахсларнинг узаро бир-бирига муносабатини аниклашни (масалан, биттасида «ноананавий холат» тасвирланган жуфт расмлар курсатилади: «мушукча сичкондан кочяпти», «сичкон мушукдан кочяпти»); кушимчалар ёрдамида ифодаланган жисмларнинг масофавий муносабатларини тушунишни; жисмларни уларнинг умумий мулжалланган манзилига караб (тикишинг учун нима керак булса, ол) умумлаштиришга; келишик кушимчаларини (биздаги келишик кушимчалари каби) (китобни калам билан, каламни ручка билан курсат), отларни кичрайтириш-эркалаш шаклида (узинга катта олмани ол, менга кичик

олмани бер) фарклашга ургатади. Сузларнинг шакллари узгаришини ва уларнинг гапдаги богланишини тушунишни талаб киладиган саволлар киритилади. Огзаки нуткнинг элементар шаклларининг мазкур боскичда ривожланиши бир неча сузлардан таркиб топган гапларнинг амалда кулланилишини кузда тутади. Мазкур боскичда укувчилар томонидан хар бир гап маъносини тушуниши уларни самарали укитишининг мухим шарти булиб хизмат килади. Укувчиларни саволларга жавоб бериш, моделлар буйича гап тузишга ургатади. Уларни эшитишга ва отларни киёслашга ургатади. Сузларнинг берилган шакллари иштирокидаги гапларни аввал логопед аник талаффуз этади, кейин эса укувчилар бир неча бор такрорлайди. Бу вактда укувчилар нуткига жисмларнинг катта -кичиклиги, ранги, таъми ва хоказолар буйича белгисини билдирувчи содда аникловчилар киритилади. Таниш вазият ва жисмлар хакида савол-жавобли сухбатлар уюштирилади. Грамматик шаклларни амалда узлаштириш эшитиш кобилиятини, пассив ва фаол лугатни, товуш талаффузини ривожлантирилади. Укувчилар саволларга жавоб беришни, расмлардаги харакатларнинг намойишига караб гап тузишни урганиши билан гапларни кичик хикояларга бирлаштира олишни тарбиялашга утиш мумкин. ^иска шеърларни ёдлаш кенг кулланилади. Тугри талаффузни узлаштириш артикуляцияни ривожлантириш, товушларни айтиш, келтирилган нутк товушларини тинглаш йули билан ажратиш буйича машкларни уз ичига олади.

Нутк ривожининг учинчи даражасидаги укувчиларнинг нуткини ривожлантириш буйича коррекцион - педагогик иши

Нутк ривожининг учинчи даражали эшитишида+акли заиф, яъни мураккаб нуксонли укувчиларга нисбатан куришида+акли заиф мураккаб нуксонли укувчилар бизнинг текшириш тадкикотимиз натижаларига кура бу тоифадаги купрок урин олди. Ушбу турдаги мураккаб нуксонли укувчилардаги нутк камчиликланрини бартараф этиш ва нуткини ривожлантиришда асосий вазифалари куйидагилардир:

- она тилининг лексик ва грамматик воситаларини амалда узлаштириш;

- нуткнинг тулаконли товуш талаффузи томонининг шакллантирилиши (артикуляция куникмаларини, тугри товуш талаффузини, бугин структураси ва фонематик кабул килишни тарбиялаш);

- грамматик коидаларига биноан ёзилган матн элементларини урганиш;

- богланган нуткнинг янада ривожланиши.

Нутк амалиётининг она тилининг элементар конуниятларини узлаштиришнинг асоси сифатида шаклланиши ривожланиб бораётган фонематик идрок этишнинг, товушларни тугри талаффуз этишнинг, хамда суз туркумларини тугри идрок этишнинг; сузнинг ахамиятли кисмларини фарклаш, ажратиш ва умумлаштиришни амалда уддалашнинг базасида гапдаги сузларнинг богланиши устидаги кузатуви асосида амалга оширилади; Нуткни маъно жихатидан, товушли, морфологик ва синтаксик томонлари устидан нутк ёрдамида кузатишни режали равишда туплаш йули билан укувчиларда нуткни хис этиш ривожланади ва нутк воситаларини узлаштириш келиб чикади. Улар асосида эса эркин мулокот жараёнида нуткни мустакил ривожлантириш ва бойитишга утиш эхтимоли мавжуд. Шу билан бирга укувчилар укув предметларини муваффакиятли узлаштиришга тайёрланади. Ушбу вазифаларни бажариш укувчиларнинг билишга оид фаолиятининг ривожига, уларда уз атрофидаги хаётда содир булаётган холатларни кузатиш, киёслаш ва умумлаштириш куникмасини хосил килиш, бевосита боглик. Нутк

камчиликларини коррекциялаш нуткли ва нуткдан ташкари жараёнларга, укувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштиришга йуналтирилган куп жихатли таъсир натижасида амалга оширилади. Махсус муассаса шароитида санаб утилган вазифаларнинг мажмуаси укувчилар билан ишлашни тугри ташкил этилиши ва тузатиш ва тарбиявий тадбирларининг тугри таксимланиши билан хал этилади. Буларни бажаришга укувчиларнинг кундалик турмушдаги хаёти, табиатни, одамлар ва хайвонлар хаётини аник бир максадда кузатишлар, жисмлар, уйинчоклар билан уз харакати, хар хил турдаги уйинларда иштирок этиши хизмат килади. Нутк камчиликларини коррекциялаш буйича биз ташкилот логопеди билан биргаликда логопедик машгулотларни олиб бордик. Логопедик машгулотлар учта боскичда олиб борилди, диференциал ёндошув асосида (1-23 нутк ривожланганлик даражаси асосида) Улар уз ичига куйидагиларни олади:

Нуткнинг товушли томонини шакллантириш буйича утказиладиган машгулотларда энг самарали услуб 3-4 кишидан иборат кичик гурухлар билан фронтал логопедик машгулот утказилди. Биз мураккаб нуксонли укувчиларни укувчиларни якка тартибда ва кичик гурухларга булиб уларнинг нутк нуксонларига караб олиб борилди. Нутк камчилиги бир хил шаклда булган 2-4 нафар укувчилар билан мунтазам равишда индивидуал машгулотлар олиб борилди. Укувчиларни мурожаат килинган сузларга кулок солишга, жисмларнинг, харакатларнинг, белгиларнинг номларини ажратишга, сузларнинг умумлаштирилган маъноларини тушунишга, иккита суздан мавжуд вазиятга мосрок бирини танлашга Бу вактда уларни мураккаблашган, вазиятли матнни тушунишга ургатади. билан боглик. Кичрайтириш-эркалатиш кушимчалари кушилган отлар маънолари аникланади. Асосий эътибор товуш таркиби буйича ухшаш, лекин маъноси хар хил сузларни уз ичига олган гапларнинг маъносини аник тушунишга каратилади. Пассив нутк захираси асосида боскичма-боскич лексик ва грамматик билимлар бошка дарсларда мустахкамланади. Предметли лугатни узлаштириш жараёнида укувчиларни суз ясашнинг хар хил усуллари билан таништириш давом этади. Даставвал укувчиларга сузларнинг морфологик таркибини аниклашни шакллантириш имконини берувчи куйидагича тахлилий машклар таклиф этилади: матндан ухшаш сузларни танлаш, уларни маъноси тушкнтириш, сузларни тахлил килинади. Укувчиларнинг икки кисмдан иборат янги сузларни кушиш куникмалари ривожланади. Бир вактнинг узида укувчиларни сузларнинг умумлашган маъносини тушунишга ургатади. Факат бундан кейин мустакил равишда умумлаштирувчи сузларни (озик-овкатлар, усимликлар) ухшаш маънодаги отлардан нисбий сифатлар тузиш таклиф этилади. Укувчиларни сифатларнинг кушимчаларни кулашларига асосий эьтибор каратамиз, "^андай предметларни ёгочли ёки темирли деса булади" каби саволларга жавоб беришга ургатилади. Укувчиларда равишдан, отдан сифатлардан фойдаланишни урганадилар. Нуткда сузларнинг аник фаркини бера олишни ривожлантира туриб, укувчилар предметлар сифатларининг кичиклаштирилган номларини туза олади. Нуткида камчилиги булган укувчилар товушларни ва маъноси жихатидан бир-бирига якин сузлардаги ухшашликларни англашда кийинчиликларга дуч келадилар. Асосий эътибор бу ердаги фаркка каратилади. Аввал бу сузларга яхшилаб кулок солиш керак. Масалан, бир чимдим чойни курсата туриб, «Бу нима?» деб сурайди. Жавоб — Чой. Бу ерда уни чойнакка дамлашлиги, у куйиб ичиладиган идиш эса чой идиши деб тушунтирилади. Сузнинг мухим кисми интонация оркали ажратилади. Кейинги дарсларда эса бошка предметларни (чой —чойнак, туз-туздон) курсатган холда

ухшаш сузлар фаркланади. Асосий эътибор предметнинг, харакатнинг ёки холатнинг (совун — совунли - совунлаш — совун идиш) номидан келиб чикишига каратилади. Укувчиларга мустакил нуткда онгли равишда сузлардан фойдаланишга ургатиш керак. Укувчиларда лугатни бойитиш ва кенгайтиришнинг мухим шарти булиб сузлардаги куп маънолик сузларни нуткда куллашни узлаштириш керак. Ёзув жихатдан бир хил маьно жихатдан хар хил отлардан фойдаланиш (эшикнинг огзи, одамнинг огзи). Предметларни курсатганда укувчиларнинг эътибори уларни умумлаштирадиган нарсага каратилади. Бир катор шу каби машклардан кейин укувчилар куп маъноли сузларни мустакил танлай олади (масалан: боланинг оёкчаси — столнинг, стулнинг, креслонинг, диваннинг, кузикориннинг ва хоказоларнинг оёкчаси) ва улар ёрдамида гап тузади. Логопедик машгулотларда куп маъноли феълларда турли маъноларни ажратиш буйича машклар олиб борилади. Укувчиларга феълларга турли отларни танлаш таклиф этилади (куш учяпти, чивин, самолёт, шар; тарбиячи келяпти, фил, поезд, машина; балик сузяпти, урдак, бола, булут). Кучма маънодаги сузлар купрок ишлатиладиганлари, тушинишга осонрок булганлари, аникланади. Буларда кучма маъно асосий маънога карама-карши кулланилади. Мисол учун,: «Раьнонинг юзи кип-кизил, худди анордек» дейиш мумкин. Яна укувчиларнинг эътибори куйидаги суз бирикмаларига каратилади: кучли инсон — кучли шамол, бурон; куёндек куркок, тулкидек айёр. Сузларнинг кучма маъноларини тушуниш учун махсус танланган шеърлардан ва кичик хикоялардан тинглаш ёрдам беради. Укувчиларни антоним сузлар билан таништириш боскичи булиб укувчиларга маълум булган сузларни — предметлар ва харакатларнинг белгиларини текшириш ва аниклаш хизмат килади. Иккита аник белгилари билан ажралиб турган предметлар танланади ва таъми, ранги, улчами ва хоказолари билан киёсланади. Уларнинг карама-карши сифатларига (уткир — утмас калам) ургу берилади. Лугат захирасининг бойиши билан бир вактда унинг грамматик тугри тузишга эьтибор каратилади. Махсус яратилган вазиятлар, предметларнинг маъносини узлаштиришга, келишик шаклларининг кушимчаларини фарклашга, сифатлар ва сонларнинг от билан тугри мувофиклаштирилишга ёрдам беради. Грамматик тугри нуткни шакллантириш буйича олиб борилган барча ишлар албатта укувчиларнинг аник тасаввурига ва доим такомиллашиб борадиган эшитиш кобилиятига таянади. Янги грамматик шакл сузларни узгартириш ва сузлар тузиш, суз бирикмалари ва гаплар тузиш буйича машкларда мустахкамланади. Турли муносабатларнинг ифодаланишидаги лексик маъноларнинг ва грамматик усулларнинг узлаштирилиши укувчиларга мустакил фикр билдиришдан кенгрок фойдаланиш имконини беради. Огзаки сузлашув ва тасвирлаш нуткини шакллантириш буйича махсус дарслар олиб борилади. Укувчиларнинг нуткини шакллантириш учун асос булиб предметлар билан амалий харакатлар, ижтимоий харакатларнинг турли хилларида иштирок этиш, хаёт ходисаларини фаол кузатиш хизмат килади. Турли харакатларни, расмлар маъноларини тасвирлаш буйича гап туза туриб, укувчилар курган нарсалари хакида бир-бирига боглаб хикоя килиб беришга тайёрланади. Укувчилар кетма-кет содир буладиган харакатлар хакида сузлаб беришни, бажарилган бир катор харакатлар изидан содда хикоялар тузишни урганади. Тасвирлаш-хикояларнинг турли хилларини укитиш жараёнида жисмларни киёслашда машклар бажарилади. Грамматик категорияларни амалда узлаштириш гапларни туза билиш, сузларни уларнинг маъносига ва грамматик белгиларига (сон, келишикга) караб киёслай олиш билан бирга

амалга оширилади. Укувчиларни битта фикрни турли тил воситалари ёрдамида ифодалаш мумкинлигига ургатади. Бу уларни турли хилдаги мураккаб эргаш гаплардан фойдаланишга ундайди. Даставвал логопед мураккаб гапнинг тугри тузилишига оид намуна такдим этади. Кейин уни укувчилар такрорлайди, ва шунга ухшаш конструкцияларни мустакил тузади. Укувчиларни узлаштирган нуткий кобилиятларидан ва куникмаларидан хар куни мустакил бир-бирига богланган фикрлар билдиришда фойдаланишга ургатиш зарур. Шу максадда уларнинг эътиборини гап аъзоларига ва гапдаги сузларнинг богланишига жалб этадиган бир катор махсус дарслардан фойдаланилади. Х,икоя килиб беришга ургатиш логопедик машгулотларнинг умумий тизимида катта жой эгаллайди. Бу пайтда нуткда келтирилган товушлардан эркин фойдалана олиш куникмаларини мустахкамлашга, шунингдек, уларнинг эшитиш ва талаффуз этишга булган дифференциясига эътибор каратилади. Ушбу иш бутун коррекцион укитиш давомида нутк равонлигини ривожлантириш, хамда бугинлар таркиби ва товушни мураккаб сузларни талаффуз килишдаги кийинчиликларни бартараф этиш билан бирга олиб борилади. Нуткнинг ифодалилигини ривожлантиришга каратилган махсус машклар кушилади. Укувчиларни ёзишга ургатиш буйича ишлар давом эттирилади. Товуш тахлили ва синтези укувчиларга бугинларни, сузларни, содда гапларни бир-бирига кушишни. Улар сузларни кайта туза олишлари (бог — тог, бой — лой ва хоказолар), гапларни сузларга була олишлари, онгли равишда бугинлаб укиш куникмаларига эга булишлари керак. Буларнинг барчаси уларнинг мактабларда самарали укишлари учун зарур асос тайёрлаб беради, шунингдек, ёзиш ва укиш жараёнларида узига хос хатоларнинг пайдо булиши холатларининг олдини олади. Мактаб ёшидаги укувчиларни укитиш ва тарбиялаш махсус мактаб-интернатларда амалга оширилади.

REFERENCES

1. Анализ психомоторного развития детей дошкольного возраста с нарушениями речи / Т.С. Овчинникова // Актуальные вопросы оториноларингологии и логопатологии -СПб., 2002

2. Детская психология / Под ред. А.А. Люблинской. - М., 2006. - 415 с.

3. Баскакова И.Л. Внимание дошкольника, методы его изучения и развития. Изучение внимания дошкольников. - М., 2008. - 196 с.

4. Трошин, О.В. Жулина Е.В. /Логопсихология/ ООО «ТЦ Сфера»2005

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.