Научная статья на тему 'РИВОЖЛАНГАН КОРПОРАЦИЯЛАРДА ДИВИДЕНД СИЁСАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

РИВОЖЛАНГАН КОРПОРАЦИЯЛАРДА ДИВИДЕНД СИЁСАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
159
60
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дивиденд сиёсати / дивиденд тўловлари / акциядорлар / акция баҳоси / соф фойда / инвесторлар / қайта инвестициялаш / ижобий пул оқими. / дивидендная политика / дивидендные выплаты / акционеры / цена акции / чистая прибыль / инвесторы / реинвестирование / положительный денежный поток.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шеркузиева Насиба Аброровна

Мақолада ривожланган корпорацияларда дивиденд сиёсатини ташкил этиш амалиёти, дивиденд тўловлари таҳлили ҳамда дивиденд сиёсатини амалга оширишда ўзига хос жиҳатлар ёритиб берилган, шунингдек ривожланган корпорациялар томонидан дивиденд сиёсатини юритиш тажрибасини республикамиз акциядорлик жамиятлари фаолиятида қўллаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ ДИВИДЕНДНОЙ ПОЛИТИКИ В РАЗВИТЫХ КОРПОРАЦИЯХ

В статье освещена практика формирования дивидендной политики в развитых корпорациях, проведен анализ дивидендных выплат и конкретных аспектов реализации дивидендной политики, а также разработаны рекомендации по применению опыта дивидендной политики развитых корпораций в деятельности акционерных обществ нашей республики.

Текст научной работы на тему «РИВОЖЛАНГАН КОРПОРАЦИЯЛАРДА ДИВИДЕНД СИЁСАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Шеркузиева Насиба Аброровна,

Тошкент молия институти таянч докторанти

РИВОЖЛАНГАН КОРПОРАЦИЯЛАРДА ДИВИДЕНД СИЁСАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 336.671.1

ШЕРКУЗИЕВА Н.А. РИВОЖЛАНГАН КОРПОРАЦИЯЛАРДА ДИВИДЕНД СИЁСАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Мак,олада ривожланган корпорацияларда дивиденд сиёсатини ташкил этиш амалиёти, дивиденд туловлари тах,лили х,амда дивиденд сиёсатини амалга оширишда узига хос жих,атлар ёритиб берил-ган, шунингдек ривожланган корпорациялар томонидан дивиденд сиёсатини юритиш тажрибасини республикамиз акциядорлик жамиятлари фаолиятида куллаш буйича тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: дивиденд сиёсати, дивиденд туловлари, акциядорлар, акция бах,оси, соф фойда, инвесторлар, кайта инвестициялаш, ижобий пул окими.

ШЕРКУЗИЕВА Н.А. ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ ДИВИДЕНДНОЙ ПОЛИТИКИ В РАЗВИТЫХ КОРПОРАЦИЯХ

В статье освещена практика формирования дивидендной политики в развитых корпорациях, проведен анализ дивидендных выплат и конкретных аспектов реализации дивидендной политики, а также разработаны рекомендации по применению опыта дивидендной политики развитых корпораций в деятельности акционерных обществ нашей республики.

Ключевые слова: дивидендная политика, дивидендные выплаты, акционеры, цена акции, чистая прибыль, инвесторы, реинвестирование, положительный денежный поток.

SHERKUZIYEVA N.A. FEATURES OF THE ORGANIZATION OF DIVIDEND POLICY IN DEVELOPED CORPORATIONS

The article highlights the practice of dividend policy formation in developed corporations, analyzes dividend payments and specific aspects of dividend policy implementation. As well there are provided recommendations for the application of the experience of dividend policy of developed corporations in the activities of joint-stock companies in the republic.

Key words: dividend policy, dividend payments, shareholders, share price, net income, investors, reinvestment, cash flow.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Кириш. Кимматли к^озлар бозори иктисодиётдаги буш пул маблаFларини жамлаш ва уни инвестиция жараёнларига йуналтиришнинг мухим воситасидир. Шундай экан, хозирги кунда республикамизда капитал бозорини, фонд бозо-рини ривожлантиришда амалга оширилиши лозим булган вазифалар, бажарилиши лозим булган бир катор чора-тадбирлар мавжуддир.

Зеро, давлатимиз рахбари томонидан 2019 йил 7 октябрь куни фонд бозорини ривожлантириш масалаларига баFишланган йиFилишда таъкид-ланишича, кимматли ^озлар чикариб, уларни фонд бозорида сотиш механизмидан самарали фойдаланилмаяпти. Фонд бозоридаги акциялар-нинг жами киймати 25 триллион сум булиб, ялпи ички махсулотга нисбатан 6 фоизга хам етмайди. Бу курсаткич Сингапурда 188 фоиз, Малайзияда 112 фоиз, Россияда 34 фоизни ташкил этади.

Мамлакатимизда жорий йилда чикарилган давлат облигациялари валюта биржаси оркали факатгина тижорат банкларига сотилган. Фонд бозори профессионал иштирокчилари сони 100 тага хам бормайди.

Шу боис 2020-2025 йилларда фонд бозорини ривожлантириш стратегиясини ишлаб чикиш режалаштирилган. Эркин муомаладаги жами кимматли ^озларнинг ялпи ички махсулотга нисбатини 2025 йил охиригача камида 10-15 фоизга етказиш мулжалланган.

Ушбу йиFилишда бунинг учун амалга оширилиши зарур булган чора-тадбирлар мухокама килинди. Шу билан биргаликда инвесторлар ва миноритар акциядорлар хукуклари химоясини кучайтириш, дивидендлар тулаш ва ундиришни такомиллаштириш зарурлиги алохида таъкид-ланди1. Чунки, дивиденд сиёсати корпорация-ларнинг мавкеини белгилаб берувчи омиллар-дан бири хисобланади.

Дивиденд сиёсатини окилона олиб бориш оркали эса корпорациялар уз акцияларининг кийматини оширишлари ёки баркарор тарзда сак,лаб туришлари мумкин булади. Хорижий корпорациялар тажрибаларига назар ташлайдиган булсак, аксарият корпорациялар айрим холларда юк,ори ёки кутилган микдорда даромад курмаган холатда хам акциядорларга туланадиган дивиденд микдорини камайтирмасликка харакат килишади.

1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёев бошчилигида 2019 йил 7 октябрда утказилган фонд бозорини ривожлантириш масалаларига баFишланган йиFилиш. - https://president.uz/uz/2913 (Электрон манба. 2020 йил 7 мартда мурожаат этилган).

Демак, бу борада хорижий корпорациялар дивиденд сиёсатини юритиш тажрибаларидан самарали фойдаланиш оркали республикамиздаги акциядорлик жамиятларининг инвестицион жози-бадорлигини ошириш ва пировард натижада мам-лакатимиз фонд бозорини ривожланишида ижо-бий натижаларга эришиш мумкин булади. Бу эса биз томонимиздан урганилаётган мавзунинг дол-зарблигини курсатиб беради.

Куйида халк,аро мик,ёсдаги айрим ривожланган корпорацияларнинг дивиденд сиёсатини тахлил киламиз. Лекин даставвал мавзуга оид адабиёт-ларнинг тахлилини келтириб утамиз.

Илмий муаммони к,уйилиши. Корпорациялар молиявий бошкарув тизимида дивиденд сиёсатининг урни ва уни ташкил этиш-нинг узига хос хусусиятлари масалалари республикамиздаги ва хориждаги бир катор олим-лар томонидан урганилиб келинмокда. Жумла-дан, С.Э.Элмирзаевнинг "Корпоратив молия" укув кулланмасида дивиденд сиёсатига - "корхонанинг бозор кийматини ва мулкдорлар турмуш фаро-вонлигини ошириш мак,садида фойданинг истеъ-мол килинадиган ва реинвестиция килинадиган кисмлари уртасидаги пропорцияни оптималлаш-тиришга йуналтирилган корхона молиявий сиёсатининг бир кисмидир", дея таъриф берилган2. Шу билан биргаликда Baker, H. Kent (Harold Kent) "Dividends and dividend policy" укув адабиётида дивидендлар ва дивиденд сиёсати буйича бахс мунозараларга сабаб булувчи карашлар, олим-ларнинг тадкикот натижалари, турли давлатлар-даги компаниялар томонидан дивиденд сиёсатини юритишдаги фаркли ва ухшаш жихатлар, шунинг-дек бу борада менежерларнинг карашларини, уларнинг к,арорлар к,абул к,илишига таъсир этувчи омилларни, тадкикотчиларнинг дивидендлар харакатини математик моделлаштиришга ури-нишлари ва шу каби масалалар атрофлича баён этилган. Шунингдек таъкидлаш керакки, ушбу укув адабиётида олимлар томонидан урганилган турли компанияларда дивиденд туловларининг фаркланиши, акциядорлар хукукларини химоя килиниши масалалари хам урганилган3.

И.Я.Лукасевичнинг фикрига кура, амали-ётда дивиденд сиёсати компаниялар фаолия-тида мухим роль уйнайди, жумладан акциялар

2 Элмирзаев С.Э. Корпоратив молия, Укув кулланма. - Тошкент, "Иктисод молия", 2015. 202-бет.

3 Baker, H. Kent (Harold Kent), Dividends and dividend policy, JohnWiley& Sons, Inc., Hoboken, New Jersey 2009.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

кийматининг тебранишига таъсир килади, уз капи-талини узгаришига олиб келади ва натижада акци-ялар бозор кийматига ва жамиятнинг инвести-цион жозибадорлигига таъсир утказади1.

Бизга маълумки, дивиденд сиёсати компания-лар томонидан соф фойдани таксимлаш амалиёти билан чамбарчас боFликдир. Иктисодчи олим-лар Е.Бригхем ва М.Эрхардтларнинг таъкидала-шича, соф фойдани таксимлаш сиёсатини тез-тез узгартирилиши компанияларнинг кийматига ва натижада инвесторларнинг тадк,ик,от объектла-рига булган кизикишларига х,ам салбий таъсир курсатади2.

Умуман олганда юкорида келтириб утилган адабиётларда компаниялар томонидан юри-тилаётган дивиденд сиёсати турли жих,атдан урганилганлигини кузатишимиз мумкин. Бунда бир компания томонидан юритилаётган дивиденд сиёсати, иккинчи компанияда юритилаётган дивиденд сиёсатидан етарлича фарк килишини кузатишимиз мумкин.

Бизнинг тадк,ик,отларимизнинг илмий мохи-яти, ушбу юкорида келтирилган изланишларга тизимли ёндашган ва таянган холда, мамлакати-миз тадбиркорларига хос дивиденд сиёсатини ёритиш ва ушбу ёндашувларни такомиллашти-ришга к,аратилган тавсияларни келтирилишидан иборат.

Так,лил ва натижалар. Ривожланган корпо-рациялар томонидан дивиденд сиёсатини юри-тиш амалиётига назар ташласак, бунда акция-дорлик жамиятларида дивиденд туловларига йуналтирилган соф фойда улушининг юкорилиги билан Samsung Electronics корпорациясининг дивиденд сиёсатини ташкил этиш амалиёти алох,ида ах,амиятга эга.

Бинобарин, барчамизга маълумки, аксарият корпорациялар узининг даромадидан келиб чик,к,ан х,олда акциялари учун дивидендларни бел-гилайдилар, аммо Samsung Electronics корпораци-яси уз акциядорларининг манфаатларини х,имоя к,илган х,олда уз даромадида пасайиш тенден-цияси кузатилган вак,тларда х,ам юкори даража-даги дивидендларни сак,лаб колмокда. Жумладан, Samsung Electronics корпорацияси х,ар чоракда дивиденд тулаб, сунгги 5 йилликда ушбу диви-

1 Лукасевич И.Я. Финансовый менеджмент: учебник. 4-е изд., перераб. и доп. - М.: Национальное образование, 2013. 768 с.

2 EugeneF. Brigham, MichaelC. Ehrhardt. Financial

Management.The-ory and practice.12e.Thompson Learning, Inc. 2008. P.640-647.

дендлар микдори, фак,ат усиш тенденциясига эга булиб бормокда. 2019 йилнинг биринчи чорагида корпорация 2,1 миллиард АКШ долларини дивиденд сифатида акциядорларга тулаган. Утган йилнинг х,ам х,ар бир чорагида корпорация 1,6 миллиард АКШ долларидан куп микдорда жами 8,1 миллиард АКШ долларини дивиденд сифатида тулади, бу курсаткич 2017 йилдаги курсаткичга караганда 65 фоизга юкори х,исобланади3. Улар-нинг бу тартибдаги сиёсатни куллашларидан асо-сий мак,сад, корпорацияга келадиган инвестиция ок,имини камайишини олдини олиш х,исобланади. Шу сабабдан корпорация даромади йилнинг биринчи чорагида пасайишига карамасдан юкори микдорда дивиденд туланиши давом этмокда. Samsung Electronics корпорациясининг акциялари нархи эса х,озирга келиб ошиб бормокда, яъни 2019 йил 29 майда акция нархи 35,07 АКШ дол-лари булган булса, 2019 йилнинг 7 июнида ушбу микдор 36,92 АКШ долларини ташкил этди, яъни 5 фоизга кутарилди. Бунинг ошишига сабаб АКШ томонидан Хитойнинг Huawei компаниясига нис-батан босимни кучайтириш эх,тимолининг ошиши булди.

Биринчи жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, акциянинг бах,оси тушиши х,амда корпорация фойдасининг камайишига карамасдан, корпорация дивиденд микдорининг оширишни давом этмокда ва бу уз навбатида корпорацияга кириб келадиган инвестиция микдорининг камайишини олдини олмокда.

Айрим корпорациялар эса умуман дивиденд туламаслик сиёсатини х,ам куллаши мумкин. Ушбу турдаги корпорациялардан бири бу Amazon кор-порациясидир.

Бозордаги капитализацияси микдори 800 миллиард АКШ доллари, йиллик даромади 230 миллиард АКШ долларидан куп булишига карамасдан Amazon корпорацияси х,алигача уз акциядорла-рига дивиденд туламасдан келмокда. Уз акция-дорларига дивиденд тулаш урнига Amazon корпорацияси уз фойдасини бизнесга кайта инвестиция килишни давом этмокда. Amazon корпорацияси сингари дивидендларни тулаш ёки туламаслик буйича карор кабул килиш бир катор омилларга боFлик.

Amazon корпорациясининг дивиденд туламаслик сиёсати инвесторларни ташвишга солмаслиги лозим, чунки Amazon корпорацияси

3 Young-sil, B. Y., Samsung Electronics Maintains High Dividend Payout Policy. Business Korea. 2019.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-жадвал. Samsung Electronics корпорациясининг дивиденд туловлари тах.лили1

№ Акцият урлари 2015 2016 2017 2018

1. Бир дона акция учун дивиденд (АКШ долларида) Оддий 0,42 0,46 1,68 1,68

Имтиёзли 0,47 0,51 1,72 1,72

2. Жами дивидендлар микдори (млн. АКШ долларида) Оддий 69,7 75,4 274,2 274,2

Имтиёзли 0,67 0,75 2,5 2,5

Жами 70,4 76,2 276,7 276,7

3. Туланган дивидендлар / Так,симланмаган фойда 3,1% 84,6% 51,6% 19,3%

4. Акция бахоси (АКШ долларида) Оддий 117,46 105,294 105,714 88,514

5. Дивиденд даромадлилик даражаси Оддий 0,36% 0,44% 1,59% 1,90%

акциялари бахоси деярли фак,ат усиш тенденци-ясига эга. Аммо дивиденд куринишида даромад олиш тарафдори булган инвесторлар учун Amazon корпорацияси акцияларини сотиб олиш яхши тан-лов булмаслиги мумкин.

Сунгги 10 йилликда Amazon корпорациясининг электрон тижорат операциялари жуда катта микдорда даромад олиб келди. 2008 йилда Amazonнинг йиллик даромади 14,84 миллиард АКШ доллари булган булса, 2018 йилда бу курсаткич 232,9 миллиард АКШ долларига етди. 2014 йилдан ташк,ари барча йилларда корпорация фак,ат даромад билан йилни якунлаган. 2018 йил-нинг сунгги чорагида у 72,4 миллиард АКШ доллари микдорида фойда курган, бу 2017 йилнинг 4-чи чорагига нисбатан 20% куп мик,дорни ташкил этади. Бу чораклар оралитида соф фойда 1,9 миллиард АКШ долларидан 3,0 миллиард АКШ долларига ошган. 2017 йилда хар бир акцияга туFри келувчи фойда мик,дори 3,75 АКШ доллари булган булса, 2018 йилга келиб 6,04 АКШ долларига ошган2. Корпорациянинг дивиденд туламасдан факат кайта инвестиция килишидан максад, электрон тижоратда доим узгаришлар килиб туришни максад килганлиги ва бу эса уз навба-тида маблаFсиз амалга ошмаслиги сабаблидир. Хозирга келиб Amazon корпорацияси нафакат онлайн савдода, балки бошка йуналишларда хам лойихаларни амалга оширмокда. Масалан хозирда Amazon корпорациясининг медиа плат-формаси шакллантирилган булиб, бу оркали у уз мижозларига медиа махсулотларини такдим

1 Samsung Electronics корпорациясининг расмий веб сайти маълумотлари асосида тузилди. http://www. samsungcnt.com/eng/stockInfo/shareReturn.do

2 Инвесторлар учун консультация маркази расмий веб сахифаси маълумотлари асосида муаллиф томо-нидан тайёрланди.https://www.suredividend.com/

этмокда. Кейинги лойихалар каторида тиббиёт саноати хам мавжуддир.

Корпорацияга йуналтирилаётган инвести-циялар ушбу лойихаларни молиялаштиришга йуналтирилмокда ва бу уз навбатида Amazon фой-даси микдорининг ошишини таъминлаб келмок,да. Amazon корпорациясининг хар бир акциясига тутри келувчи фойда мик,дори 2018-йилда 20 АКШ долларини ташкил этди.

Назарий жихатдан олиб к,арасак, агар Amazon корпорацияси хохласа, у уз акциядорларига дивиденд тулаши мумкин, чунки корпорация ижобий пул окимига эга. 2018 йилда Amazonнинг акция-лар микдори 496 миллион донани ташкил этган, агарда корпорация хар бир акция учун 5 АКШ долларидан тулашни эълон килса, у холда дивиденд фоизда 25% булади. Amazon корпорацияси бундан куп микдорда хам дивиденд тулаши мумкин, аммо дивиденд микдорининг ошири-лиши унинг бизнес хажмининг ошишига хамда барк,арор ик,тисодий усишга эришишига туск,инлик килади. Бу хам капитализацияни оширишнинг бир туридир. Агар Amazon корпорацияси капи-тализациясини хар бир акциянинг нархи усиши хисобидан амалга оширса, ушбу усулда акция-дорлар кулида акциялар сони купайиши холда амалга оширилади.

Яна бир турдаги корпорациялар эса диви-дендларни хам пул куринишида, хам акциялар шаклида тулашни маъкул куради. Ушбу турдаги корпорациялардан бири бу Microsoft корпорацияси хисобланади.

1975 йилда асос солинган Мicrosoft корпорацияси 2003 йилдан бошлаб уз акциядорларига хам пул куринишида, хам акция шаклида дивиденд-лар беришни бошлади ва уша вактдан бошлаб дивиденд беришни давом этиб келмокда. 2010 йилда эса Мicrosoft корпорациясининг соф пул ок,ими ижобий булишига карамасдан дивиденд-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-расм. Microsoft корпорациясининг чораклик дивидендлар микдори динамикаси (АКШ

долларида)1.

ларни тулаш учун облигациялар эмиссия килди2. Купгина иктисодчилар томонидан тушунарсиз деб топилган бу хрлат Microsoft корпорациясига яхшигина даромад келтирди. Бу амалиёт оркали Microsoft корпорацияси томонидан чикарилган облигациялар фоиз ставкаси, давлат кимматли KOFOЗлари фоиз ставкасидан х,ам паст килиб бел-гиланиши мумкинлигини курсатиб берди. Бунинг асосий сабаби эса корпорация кредит рейтинги-нинг юкорилигидадир.

Технология сох,асидаги бошка компаниялар уз инвестиция фаолиятини баркарор ушлаб туриш максадида дивиденд туловларини камайтирган даврларда х,ам, Microsoft корпорацияси карз капитали оркали юкори дивиденд тулашни давом этди. Хозирги кунга келиб х,ам Microsoft корпорацияси юкори микдорда дивиденд тулашни давом этмокда. Аникрок тах,лил киладиган булсак, 2019 йилнинг 3-чи чорагида х,ар бир акцияга тутри келадиган даромад микдори 1,71 АКШ доллари булган вазиятда Microsoft корпорацияси 0,51 АКШ долларидан х,ар бир акция учун дивиденд туламокда. Колган кисмини акциялар шаклида улашмокда. Бу сиёсат оркали Microsoft компани-яси х,ам акциядорларга дивиденд туламокда, х,ам

1 Microsoft корпорацияси расмий веб сайти маъ-лумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди https://www.microsoft.com/en-us/Investor/dividends-and-stock-history.aspx

2 Microsoft корпорацияси расмий веб сайти маъ-лумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди https://www.microsoft.com/

бошка инвестицион фаолият учун етарли капи-талга эга булмокда. Шу усулда четдан кушимча маблаF жалб килиш учун эхтиёж бартараф килинади.

Биринчи расм маълумотларидан куриниб турибдики, корпорация мунтазам равишда акциядорларга дивиденд тулашни давом этмокда. 2013 йилнинг биринчи чораги ва 2019 йилнинг сунгги чорагидаги (режалаштирилган) дивидендларни таккослайдиган булсак, дивиденд микдори ушбу вакт оралиFида 120 фоизга ошган. Йиллик дивиденд усиш суръати эса уртача 10 фоизни таш-кил этади.

Узок даврлик дивиденд тулаш тарихига эга корпорациялардан бири бу Boeing компанияси-дир. Boeing компанияси 80 йилдан бери мунтазам тарзда уз акциядорларига баркарор дивиденд тулашни давом этиб келмокда. Сунгги 7 йил мобайнида компания уз дивидендлари микдорини х,ар 4 чоракда бир марта ошириб келмокда. Компаниянинг чораклик дивиденд микдоридаги усиш 2012-2018 йиллар оралиFида 389 фоизни ташкил этган. Boeing компанияси дивидендларнинг даромадлилик курсаткичи буйича аэрокосмик ва мудофаа сох,асининг уртача дивиденд даромадлилик курсаткичидан юкори х,исобланади. Ушбу курсаткич Boeing компания-сида 2,2 фоизни ташкил этса, унинг уртачаси 1,3 фоизга тенгдир. Аммо руйх,атда Boeing компанияси учинчи уринда туради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Boeing компаниясининг дивиденд сиёсатидаги яна бир стратегияси бу уз акцияларини бозор-дан сотиб олиш оркали инвесторларнинг даро-мадини ошириш хисобланади. Акцияларни компания томонидан сотиб олиниши муомаладаги акциялар сонининг камайишига сабаб булади ва натижада акцияга булган талабнинг хам ошиши окибатида акцияларнинг бозор бахоси ошади. Бундан ташкари хар бир акцияга туFри келувчи фойда микдори хам купаяди. Акцияларни сотиб олиш амалиётини Boeing компанияси биринчи маротаба 2013 йилда куллаган. 2013 йилдан бош-лаб компания узининг 43 миллиард АКШ доллари микдорига тенг акцияларини бозордан сотиб олган. 2017 йилда компания акцияларни сотиб олишга куйилган чеклов микдорини 2 миллиард АКШ долларидан 20 миллиард АКШ долларига оширди хамда 2018 йилда узининг 9 миллиард АКШ долларлик акциясини бозордан сотиб олди. 2019 йилнинг биринчи чорагида эса 2,3 миллиард АКШ долларига тенг уз акцияларини харид килди1.

Хулоса ва таклифлар. Юкорида дивиденд сиёсатлари тахлил килинган корпорациялар фао-лиятини урганиб куйидаги хулосаларга келиши-миз мумкин:

1. Дивиденд сиёсатини белгилаш учун меъё-рий курсаткичлар мавжуд эмас.

2. Компаниялар томонидан белгиланган дивиденд сиёсатлари уларнинг фаолият юри-таётган сохалари, инвестицион фаолияти хамда ракобатчиларининг олиб бораётган сиёсатла-рига боFлик. Мисол учун Samsung корпораци-яси акциялари бахосининг ошишига АКШ ва Хитой уртасидаги савдо урушининг таъсири мав-жудлиги. Сабаби бу уруш окибатида Хитойнинг Huawei компанияси акциялари бахосида сези-ларли пасайиш кузатилганлиги, бундан ташкари уз фойда микдорида пасайиш кузатилишига к,арамасдан Samsung юк,ори микдорда дивиденд тулашни давом этди, бунинг сабабини компани-яга келадиган инвестиция ок,имининг пасайишини олдини олиш дея изохлайди.

3. Корпорациялар томонидан юк,ори дивиденд тулаш инвестиция ок,имини яхшилаш учун ягона чора эмас. Жумладан тахлилларимиз натижасида шунга амин булдикки, Samsung корпорацияси-дан фаркли уларок Amazon корпорацияси уму-ман уз инвесторларига дивиденд туламаганлигига

1 Boeing компаниясининг йиллик хисоботлари асо-сида муаллиф томонидан тайёрланди. https://www. boeing.com/

карамасдан мунтазам равишда ижобий инвестиция окимига эга булиб келмокда. Бундан куриниб турибдики, юкори дивиденд тулаш инвестиция окимини яхшилашнинг бирдан бир чораси эмас.

4. Дивиденд тулаш максадида облигаци-яларни чикариш х,амда бу амалиёт оркали солик имтиёзидан фойдаланиш компания-ларга сезиларли микдорда даромад келти-ради. Бунда Microsoft корпорацияси томонидан олиб бориладиган сиёсатни самарали дея бах,олашимиз мумкин. Сабаби компания х,ам етарли микдорда дивиденд туламокда, х,ам фойданинг колган кисмини инвестицион фаолият учун йуналтирмокда. Бундан ташкари бор имкониятлардан фойдаланиб окилона молия-вий карорлар кабул килиш Microsoft корпора-циясининг хозирги муваффакиятлари сабабла-ридан бири х,исобланади. Яъни дивиденд тулаш максадида облигацияларни чикариш х,амда бу амалиёт оркали солик имтиёзидан фойдаланиш компанияга сезиларли микдорда даромад кел-тирган.

5. Компаниялар уз акцияларини кайта сотиб олиш оркали акцияларнинг бах,осини тушиб кети-шини олдини олишлари мумкин. Тах,лилларимизга кура ушбу амалиётни Boeing компанияси томонидан самарали амалга оширилаётганлигини куза-тишимиз мумкин. Яъни бу амалиёт оркали компания уз акцияларининг бах,оси тушиб кетиши-нинг олдини олиш билан бирга х,ар бир акцияга туFри келувчи фойданинг ошишига х,амда акцияларнинг бозор бах,осини кутарилишига эришади. Бу эса хам компания хам инвесторлар учун ижобий холат хисобланади.

Юк,орида келтирилган фикр-мулохазалар асо-сида куйидаги тавсияларимизни келтириб утамиз:

1. Фикримизча, корпорациялар томонидан дивиденд сиёсатини шакллантиришда куйидаги асосий омиллар хисобга олиниши керак:

• корпорациянинг инвестицион имконият-лари;

• корпорациялар фаолиятини мукобил ман-балардан молиялаштириш имкониятлари;

• дивиденд туловлари буйича конунчиликдаги ва бошка объектив чекловлар;

• бошка омиллар (корпорацияларнинг туловга лаёкатлилиги, ракобатчи корпорацияларнинг дивиденд сиёсати ва бошкалар).

2. Республикамиздаги акциядорлик жамият-лари фаолиятида хорижий корпорорацияларнинг дивиденд сиёсатини юритиш амалиёти тажриба-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

ларидан самарали фойдаланиш лозим. Жумладан биз томонимиздан урганилган хорижий корпора-цияларда дивиденд туловлари асосан х,ар чоракда амалга оширилади. Ушбу амалиётни республи-камиздаги акциядорлик жамиятлари дивиденд сиёсатини юритишда кулланилиши максадга мувофик булар эди, деб уйлаймиз. Бунда акциядорлик жамиятлари ривожланишининг дастлабки йилларида ярим йиллик дивидендларни, кейинги боскичларда эса чораклик дивидендларни куллаш оркали корхоналарнинг инвестицион жозибадор-лигини янада ошириш мумкин булади.

3. Акциядорлик жамиятлари томонидан амалга оширилаётган дивиденд сиёсати барча бозор иштирокчилари учун тушунарли булиши билан биргаликда, ушбу сиёсат фонд бозори томонидан ахборотларни етказувчи маълум бир тизим сифа-тида кулланилишини ёддан чикармаслик лозим. Шу муносабат билан акциядорлик жамиятлари томонидан инвесторларнинг ишончини козониш

ва компанияларнинг инвестицион жозибадор-лигини ошириш максадида дивиденд туловлари накд пулда туланиши лозим.

4. Акциядорлик жамиятлари дивиденд сиёсати уларнинг инвестицион жозибадорлигига бевосита таъсир этиш хусусиятидан келиб чиккан х,олда республикамизда акциядорлик жамиятлари томонидан дивиденд туловларини тулаш х,олатини акс эттирувчи махсус маълумотнома жорий килиниши максадга мувофик, деб уйлаймиз.

Умуман олганда хулоса килиб айтганда, респу-бликамиздаги акциядорлик жамиятлари корпо-ратив молиявий бошкарув тизимида дивиденд сиёсатини такомиллаштиришда хорижий корпо-рацияларда дивиденд сиёсатини юритиш тажри-баларининг мумкин булган йуналишларидан фой-даланилиши натижасида уларда оптимал дивиденд сиёсатини шакллантириш масаласида ижо-бий натижаларга эришиш мумкин булади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев бошчилигида 2019 йил 7 октяб-рда утказилган фонд бозорини ривожлантириш масалаларига баFишланган йиFилиш. - https:// president.uz/uz/2913 (Электрон манба. 2020 йил 7 мартда мурожаат этилган).

2. Элмирзаев С.Э. Корпоратив молия, Укув кулланма, Тошкент, "Иктисод молия", 2015. 202-бет.

3. Baker, H. Kent (Harold Kent), Dividends and dividend policy, JohnWiley& Sons, Inc., Hoboken, New Jersey 2009.

4. Лукасевич И.Я. Финансовый менеджмент: учебник. 4-е изд., перераб. и доп. М.: Национальное образование, 2013. 768 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

5. Eugene F. Brigham, Michael C. Ehrhardt. Financial Management.Theory and practice.12e. Thompson Learning, Inc. 2008.P.640-647.

6. Young-sil, B. Y., Samsung Electronics Maintains High Dividend Payout Policy. Business Korea. 2019.

7. http://www.samsungcnt.com/ - Samsung Electronics корпорациясининг расмий веб сайти.

8. https://www.suredividend.com/ - Инвесторлар учун консултация маркази расмий веб сайти.

9. https://www.microsoft.com/ - Microsoft корпорацияси расмий веб сайти.

10. https://www.boeing.com/ - Boeing компаниясининг расмий веб сайти.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.