CC BY
1EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center IF = 8.165 www.in-academy.uz
p y v HW^ ,1
EURASIAN JOURNAL OF
iRIM'S: ETHNO-CULTUROLOGICAL RESEARCH ASPECTS Tairov Sharapatdin Shamshetdin uli
Trainee-researcher of the Research Institute of science of Karakalpak
humanities https://doi.org/10.5281/zenodo.13902046
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 03rd October 2024 Accepted: 07th October 2024 Online: 08th October 2024
KEYWORDS Rationality, irrotionality, Science, Trust, Society, tradition, magic, irim, schools, pluralism.
Are irim's only irrational knowledge before the emergence of science, or can we see rational elements based on logical Sciences in irim's? The purpose of our article is to find out which school Theory will be useful to carry out our scientific work based on the emergence of Irim, one of the cultural phenomena, the study of the influence of Irim on man-made culture and the research of the theories of schools in ethnography. At the same time, ethnography consists in analyzing the existing theories of evolutionism, diffusionism, the school of sociologists, functionalists, ethnopsychology and the school of postmodernism.
IRIMLAR: ETNO-KULTUROLOGIYALiQ IZERTLEW ASPEKTLERI
Tairov Sharapatdin Shamshetdin uli
Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim izertlew instituti stajer-izertlewshisi https://doi.org/10.5281/zenodo.13902046
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 03rd October 2024 Accepted: 07th October 2024 Online: 08th October 2024
KEYWORDS Racionalliq, irrocionalliq, ilim, isenim, jamiyet, dastur, magiya, irim, mektepler, plyuralizim.
Irimlar tek ilimler payda bolmasinan aldingi irrocionalliq bilimlerma yaki irimlarda logikaliq ilimlerge tiykarlangan racionalliq dâneshelerdi kôriwimiz mümkinba? Maqalamizdin maqseti mâdeniy hâdiyselerden biri bolgan irim - shirimlerdin payda boliwi, qâliplesiwi, irimlardin insan târepinen jaratilgan mâdeniyatqa tâsirin üyreniw hâm etnografiyadagi iri mekteplerdin teoryalarin üyrene otirip, ilimiy jumisimizdi qaysi mektep teoryalarina tiykarlanip alip barsaq nâtiyjeli boliwin aniqlawga qaratilgan. Sonin menen birge, etnografiya ilimindegi evolyucionizim, diffuzionizim, sociologlar mektebi, funkcionalistler, etnopsixologiya hâm postmodernizm mektebi teoriyalarin analizlew.
Xaliqlardin dâsturlerin, ruwxiy mâdeniyati esaplangan irimlardin payda boliw deregin uyrengenimizde irimlardin transformaciyalaniwi yaki koplegen irimlardin zamanagoy dunyada joq bolip ketiw sebeplerin uyreniw mashqalasi turadi. Bul koz qarastan qaraqalpaq
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center IF = 8.165 www.in-academy.uz
xalqiniñ zamanagóy biraq ilimiy bilimge tiykarlanbagan ideyalari hám háreketlerine qarsi gúresiw aktual esaplanadi. Irimlar kóbinese ómirdiñ qiyin dáwirlerin jeñip ótiwge qaratilgan bolganligi ushin olar xaliq dástúrleriniñ hám madeniyatiniñ eñ konservativ táreplerinen biri esaplanadi, soniñ ushin irimlardan arxaik isenimlerdi úyreniw ushin derek sipatindada qollaniw múmkin. Jáne bir áhmiyetli tárepi zamanagóy irim kóz qaraslardi olardiñ ózine tánligin úyreniw aldiñgi dáwir isenimlerinde óz ishine aladi [1, C.196].
Jer júzinde insan payda bolganinan búgingi kúnge shekem irimlar insan menen birge jasap kiyatir. Áyyemgi dáwirde jasagan xaliqlardiñ mádeniyatin yaki antik dáwir civilizaciyasin úyrengenimizde insanlar qánsheli dárejede kóp nárselerdi biliwge qiziqqanin, tábiyat hádiyselerine qansheli dárejede itibarli bolganligin kóremiz. Insanlar ásirler boyi hátte búgingi kúndeda ómirinde júz berip atirgan waqiyalardi magiya menen baylanistiriwga hámde islenip atirgan isiniñ nátiyjesiniñ qanday boliwi iláhiy kúshlerdiñ tásirine baylanisli dep túsinedi. Bul baylanisti ornatqanimizda ózlerimizdi birqansha qáwipsiz sezemiz hám bul jagdayda júz berip atirgan waqiyaniñ yaki táqdirimiz ústinen baqlaw ornatqanday bolamiz. Máselen 29.05.2024 kúni mennen qarindasim búgin imtihani bar ekenligi (Túrk tili sertefikatin aliw ushin) saat tórtte (16:00) imtihanga barsam ashiq boladima dep soradi, ne ushin saat tórtte (16:00) imtihanga kirejaqsañ dep soraganimda tórt sani ol ushin áwmetli ekenligin aytti. Bunnan basqa ómirde tez tezden gúwasi bolatugin biraq tiykari shet el mádeniyatinan kirip kelgen qara pishiqtiñ jolimizdi kesip ótkenin jamanliqtiñ belgisi dep bilemiz hám izimizge jeti adim qaytamiz yaki basqa bir insanniñ ótip ketiwin kútemiz [2.vikipediya]. Turmista bunday waqiyalarga tez tezden dus kelemiz, bunday irimlardi islew arqali ómirimizdegi juwapkershilikli waqiyadan aldin ishki qorqiw albirawlarimizdi yaki stressimizdi azaytiwimiz múmkin.
Xalqimizdiñ bolsin yaki basqa xaliqlardagi irimlar bolsin irimlardiñ júdá basim kópshiligi ilimiy dáliylin tappagan bolsada ne ushin irimlarga insanlar elege shekem isenedi. Írimlardiñ insan ómiriniñ ajiralmas bólegi bolip qaliwinda álbette insanniñ isenimi eñ tiykargi faktor esaplanadi. Biraq isenimge baylanisli birqansha qáte kóz qaraslar payda boliwi múmkin. Máselen hárqanday ilimiy dáliylge bolgan mútájlikti biykarlaw hám isenimdi sezimlerge túsirip taslaw arqali insanniñ racionalliq bilimlerge tuwri kelmeytin sezimlerin birinshi planga shigariwi nátiyjesinde qáte isenimlerdiñ payda boliwi. Bunday kóz qarastiñ qáte ekenligi aniq, sebebi bul jerde isenimniñ sebebi oniñ obektleri menen aralastiriladi. Isenim heshqanday obektke iye bolmasada óziniñ áhmiyetliligin joytadi. Máselen men isenemen biraq men isenetin heshnárse joq dew absurt pikir bolar edi. Hárqanday isenimde haqiyqat dep tán alingan poziciyada sáwlelengen mazmundi kóriwimiz múmkin [3, C.24] . Máselen abiturienttiñ joqari oqiw ornina imtihan tapsirmasinan aldin, joqari oqiw ornina ózinen aldin kirgen studenttiñ ruchkasin irim etip aliwi yamasa hártúrli ziyarat orinlarina barip ziyarat etiwi joqari oqiw ornina kiriwine járdem beredi dep iseniwi [4, C.28].
Kúndelikli turmisimizda jolin qara pishiq kesip ótken waqitta júzege keliwi múmkin bolgan kewilsizliktiñ aldin aliw ushin, arqaga qaytqan adamlardi, yaki úyiniñ tóbesine bayiwliniñ kelgenin usi úydegi bir insanniñ óliminiñ deregi dep qorqip bayiwlini quwmaqshi bolgan waqiyalarga dus kelemiz. Usigan uqsas kóplegen irimlar insanniñ fantaziyasinan kelip shiqqan, bulardiñ ayirimlari ótmishte qalip ketken, al ayirimlari mánisiz ekenligi aniq bolsada búgingi kúnge shekem saqlanip qalgan. Algashqi dáwir adamlarin kóz aldimizga keltireyik.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center IF = 8.165 www.in-academy.uz
Olardin kundelikli omiri bul omirde tiri qaliw ushin uzliksiz guresten ibarat awir turmis edi. Algashqi adamlar olardi orap turgan dunya haqqinda heshqanday bilimge iye bolmagan. Dunya olar ushin judä tusiniksiz edi, mäwsimlerdin almasiwi, ne ushin keshki waqitta quyashtin batiwin, jawinnin jawiwi, ne ushin tannin atiwinin sebebin bilmegen. Uzaq waqit dawaminda adamlar otti qalay jagiwdi, esap sanaqti häm waqitti qalay esaplaw kerek ekenligin bilmes edi. Bul dunyani tusiniwge häreket etip insan ozine minlagan "ne ushin" degen sorawlardi berdi, biraq kobinese bul sorawlarga duris juwap taba almadi.
Ustazlarimiz tärepinen berilgen qiyin mäselelerdi sheshiw qänsheli qiyin bolganligin eslen. Bir duris juwapti tabiw ushin aldin qansha qäte juwaplar oyimizga keledi. Usinday process uzaq agayinlerimiz esaplangan, algashqi adamlar menen juz bergen, olar ushin omir här kuni jana qiyinshiliqlardi keltirip shigardi. Algashqi adamlar bul sorawlarga juwap izledi häm kobinese qätelesip, qäte pikirlerdi keltirip shigardi, keyinshelik bul qäte tusinikler irim dep ataldi [5, C.6].
Qaraqalpaqlardin judä irimshil xaliq ekenligi sozsiz, bul urp-ädet dästurlerindegi häreketlerinen belgili. Insan tuwilganinan baslap bul dunyani tärk etkenge shekemgi isleniletin dästurlerinin här birinde irimlar shärtli turde orinlanadi, bul irimlardin orinlaniwinda häm äwladtan äwladqa jetip bariwinda jasi ulkenlerdin täsiri kushli. Ürp ädet dästurlerimiz xalqimizdin kop äsirlik täjriybesinen kelip shiqqan, sonday eken irimlardin kopshiligi dästurler menen birge jasaydi. irimlardi uyreniw arqali urp ädet dästurlerimizdin payda boliwi haqqinda uliwma tusinikke häm irimlardin qaraqalpaq xalqinin ruwxiyliginda, kundelikli turmisinda, bala tärbiyasinda, uliwma mädeniyatinmizdagi oksiologiyaliq ornin aship bere alamiz. Biraq sonida itibardan shigarmawimiz kerek, bugingi globallasiw däwirinde qaraqalpaq dästurlerindegi koplegen irimlardin transformaciyalaniwin yaki basqa xaliqlardin irimlarinin mädeniyatimizga kirip keliwin koriwimiz mumkin. Älbette bugingi zamanagoy däwirde mädeniyatlardin uzliksiz integraciyalaniwi processinde bul normal jagday.
Biraq härbir xaliq mädeniyatinda eskiliktin qaldiqlari boliwina qaramastan kop äsirler dawaminda judä ken tarqalgan häm saqlanip kiyatirgan irimlar yaki urp ädetler bar. Bunday sani sanagi joq irimlardi qaraqalpaq mädeniyatindada ushratiwimiz mumkin. Waqittin otiwi menen mädeniyatta turmista här turli socialliq ozgerisler boliwi mumkin, biraq bul oz aldina janalangan emes bälki eski tusiniklerdin dawami. Bunday aman qalgan mädeniyat, eski irimlardin turaqliligi qandayda bir eski mämlekettin miyrasi bolip, onda tusiniksiz qalgan ädetler häm koz qaraslarga tusinik beriw kerek, sonin ushin bunday faktlardin sistemalasqan jiyindisi etnografiya ilimin uyreniwde predmet waziypasin atqaradi [6, C. 43].
Evolyucionizm. Bugingi kunde här qanday mädeniyatti uyrengenimizde en däslep ilimiy mekteplerdin tendensiyalarin, konsepciyalarin uyrenemiz häm solar arqali insaniyattin mädeniy täjriybelerin, mädeniy däwirlerin talqilaymiz. Etnologiya pän sipatinda qäliplese baslagan däwirden baslap birqansha teoriyaliq häm ämeliy ähmiyetke iye bolgan mektepler jonelisler qäliplesti. Bunday mekteplerden evolyucionizim mektebi en däslepkisi bolip, mädeniyatlardin qanday taqilette basqishpa basqish rawajlaniw ideyasin yaki ishki determenizimdi basli maqset etip qoyadi. Bul äpiwayigana rawajlaniw basqishi emes, bälki bir birinen täbiyiy häm ästelik penen osip, uzliksiz rawajlanip bariwshi basqish. Egerde evolyucionizim mektebinin usi tärepin mädeniyatlardin uliwma rawajlaniwi shenberinde korip shiqsaq, bul process dawaminda pänler häm ilimiy jonelislerdin differensiyasi häm
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center IF = 8.165 www.in-academy.uz
integraciyasinda evolyucionizim mektebiniñ orni úlken dárejede ekenligin kóremiz. Evolyucionizm ideyasi tábiyiy hám gumanitar pánlerde keñ qollaniladi. Evolyucionizm mektebi konsepciyalarina tiykarlana otirip mádeniyatlardiñ kelip shigiwi hám oniñ elementleri mádeniyattiñ qasiyeti, oniñ funkcional maqseti, insan hám mádeniyattagi social hám tábiyiy múnásibetler mashqalalarin ajiratip kórsetiwimiz múmkin [7, C.3].
Evolyucionizm taliymati XVII ásirlerden payda bola basladi. XVIII ásirde evolyucionizm ideyasi tiykarinda Emmanuel Kant hám Per Simon Laplas tárepinen astronomiyada kosmogonik teoryasi, Charlz Layeldiñ geologik teoryasi, bilogiyada bolsa Charlz Darvinniñ "Túrlerdiñ tábiyiy tañlaniwi tiykarinda payda boliwi" shigarmalari payda boldi [8, C.317].
Diffuzionizm. Bul mekteptiñ basli ideyasi mádeniyattiñ kórinisleriniñ belgili bir orinda payda bolganligi hám olardiñ kelip shigiw ornin, xaliqlardiñ aymaqliq, genetik hám kontakt múnásibetlerin aniqlaw, mádeniyattiñ bir orinnan basqa oringa (sawda-satiq, basqinshiliq, xaliqlardiñ kóshiwi), qanday usil menen jayiliw sebeplerin aniqlawdan ibarat. Diffuzionistler mádeniyatqa insan jasaytugin jasalma dúnya dep baha beredi [9, C.368].
R.Dikson óziniñ "Mádeniyattiñ quriliwi" kitabinda eki basqishti yaki diffuziyaniñ eki, birlemshi hám ekilemshi kórinisin keltirip ótedi. Birlemshi kóriniste ashiliw hám oylap tabiwshi alimlar arasinda payda boladi, biraq bul topardagi jañaliqlar ózgeriske ushrap hátte joq bolip ketiwida múmkin. Ekilemshi kóriniste hádiyseniñ mádeniy topardan tisqariga tarqaliwi yaki ol payda bolgan aymaq. Kórinip turganinday innovaciyalar qánsheli dárejede kúshli bolmasin hám tarqalmasin birinshi náwbette jaña aymaq adamlari oni qádirlew kerek. Zamanagóy dúnyada globalizaciya nátiyjesinde mádeniy hádiyseler hám komplekslerdiñ úzliksiz tarqaliwin kóremiz. Sonday eken, globallasiw dáwirinde payda bolip atirgan jañasha mádeniyatlardiñ payda boliw ornin, sebebin hám mádeniyatimizga qanday jol menen kirip kelip atirganligin úyrenbekshi bolsaq, júz berip atirgan ózgerislerdi diffuzionizm mektebiniñ konsepciyalari tiykarinda analizleymiz [10, C.80].
Sociologiya mektebi. Etnografiya pánindegi jáne bir úlken mekteplerden fransuz sociologiya mektebi ózinen aldiñgi evolyucionizm, diffuzionizm mekteplerinen ideyalariniñ kóp túrliligi menen parq qiladi. Bul mektep iri wakilleri E.Dyurgeym, Levi Bryul, Marsell Moss h.t.b. E.Dyurggeym hám Levi Bryul sociologiyaga basqa jámiyetlik pánler etnografiya, statistika, huquqtaniwshiliq, siyasiy ekonomika pánlerin óz ishine aliwshi universal ilim sipatinda qaraydi. Sebebi olardiñ kóz qarasi boyinsha basqa ilimlerdiñ hámmesi aqir soñinda socialliq faktlardi biliw menen shugillanadi [11, C.15]. Etnosociologlar mádeniyatti insanniñ tek materialliq hám ruwxiy ónimi dep emes bálki, qádiriyatlar, normalar, adamniñ jámiyetlik hám moralliq tárepten ózin ózi sáwlelendiriwi sipatinda qaraydi. Mádenyatti sociologiyaliq aspektte úyrengenimizde irim, diniy isenim, máresim qusagan tagida basqa kóplegen mádeniyatlar kollektiv sana arqali júzege kelgenligin kóriwimiz múmkin. Sociologiya mektebi wakilleri etnologiyaniñ tiykarin jámiyette dep esapladi hám hár bir jámiyettiñ jeke moralliq normalari bar bolip waqittiñ ótiwi menen ózgeriwida múmkin. Búgingi kún mádeniyatiniñ atqaratin xizmeti bolsa adamlardi jaqinlastiriw hám jámiyetti erkinlestiriwden ibarat [12, C.149].
Funkcionalizm. Bul mektep Anglyada payda bolip, XX ásirdiñ baslarinan etnologiyadagi jetekshi mekteplerdiñ birine aylandi. Bul mekteptiñ izzertlew obekti mádeniyattiñ qanday háreketleniwi, atqaratin waziypasin aniqlawdan ibarat. Funkcionalistler mádeniyatqa islep shigariw, tutiniw tovarlari, insanlar arasindagi qarim qatnas qagiydalari, ónermetshilik,
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center IF = 8.165 www.in-academy.uz
ideyalar, isenim hám úrp-ádetlerdi óz ishine jámlestiriwshi bir pútin sistema sipatinda qaraydi. Funkcionalizm mektebiniñ iri wákili B.Molinovskiy óziniñ "Mádeniyattiñ ilimiy teoryasi" kitabinda mádeniyat teoryasi eñ dáslep biologiyaliq zárúrliklerge tiykarlaniwi kerek degen pikirdi qoyadi. Máselen ápiwayi mádeniyat adamlarida, quramali mádeniyat adamlarida eñ dáslep ápiwayi zárúrliklerdi ( awqat tabiw, ózine qolayliqlar jaratiw, áwladtiñ dawam etiwi hám hár bir wákildiñ salamatligin táminlew), qanaatlandiriwdan ibarat. Sol menen birge ómirdiñ mádeniy sipati jañasha zárúrliklerdi hám jañasha imperiativlerdiñ payda boliwin yamasa insanniñ is háreketlerinde jañasha sheklewlerdi payda etedi. Eger ilimiy jumisimizdi Funkcionalizm mektebi ideyasi tiykarinda talqilasaq heshqanday mádeniyat, úrp-ádet, dástúrlerdiñ jaña zárúrliklersiz payda bolmawin kóremiz. Demek funkcionalizm mádeniy háreket hám insan zárúrlikleri ortasindagi múnásebetlerdi úyreniwshi jónelis [13, C.41].
Etnopsixologiya. (Grek tilinen. Ethnos-xaliq + psyche-ruwxiyliq + logos - táliymat). Bul mektep sociologiya, social psixologiya hám etnologiyaniñ kesilispesinen júzege kelgen bolip, xaliqlardiñ turaqli millet wákilleri sipatinda insanlar ruwxiyliginiñ milliy qásiyetlerin úyreniwshi, olardiñ minezi tarbiyasinda kórinetin ilimiy bilimler tarmagi [14, C.32].
Bul mektep wákilleriniñ tiykargi jónelisi insan hám mádeniyat arasindagi bir birine bolgan tásirdi túsindiriwge qaratilgan. Etnopsixolog alimlardiñ pikirinshe máselen qaraqalpaq xaliq irimlarin izzertlemekshi bolsaq eñ dáslep qaraqalpaq xalqin qurawshi individlerdiñ ózine tán psixologiyasin úyrenip shigiwimiz kerek [15, C.43].
Etnopsixologiya mektebiniñ rawajlaniwinda M.Middiñ orni úlken. Ol óziniñ Jaña Gvineya, Arapesh tawi, Samoa qáwimleri arasinda ótkergen dala izzertlewleri nátiyjesinde islegen miynetlerinde tiykarinan sol xaliqlardiñ bala tarbiyasina áhmiyet bóledi. Oniñ islegen miynetlerin birneshe áhmiyetli temalarga bólip kórsetiwge boladi. Birinshiden, balaliq etnografyasi - xaliqlardiñ jasaw kórinisiniñ etnografik hám social qásiyetlerine qarap balalar hám jas óspirimlerdiñ rawajlaniwi olardiñ tárbiya nizamliqlari. Ekinshiden, gender mashqalasi - erkek hám hayaldiñ social rólin pariqlaw, erkeklik hám hayalliq stereotipler hám olar menen baylanisli psixologik minez, erkek hám hayaldiñ jinisiy etikasi. Úshinshiden etnopsixologiyaniñ mashqalalari, milliy harakterdiñ payda boliwi, etnik ózin añlaw hám túrli xaliqlar ortasindagi psixik processlerdiñ etnik mádeniy qásiyetleri. Usinday tájriybelerden kelip shigip bir qansha zamanagóy psixologik-pedogogik mashqalalar talqilangan. Qaraqalpaq xalqinda bala tárbiyasinda kóplegen irimlardi kóriwimiz múmkin [16, C.279].
Postmodernizm. Postmodernizm jónelisi eñ zamangóy mekteplerden bolip, eñ dáslep isskustva hám qurilis tarawinda qollanildi. XX ásirde júz bergen birinshi hám ekinshi jer júzlik urislar, ilim texnikaniñ rawajlaniwi, dúnyaga jañasha kóz qaraslar, ekologiyaliq apat h.t.b bul jónelistiñ payda boliwina sebep boldi. XX ásirdiñ 70-jillarinan baslap gumanitar ilimlerge kirip kele basladi. Bul jónelistiñ ataliwina itibar beretin bolsaq modernnen keyingi degen mánis añlatadi. Postmodernizm eñ dáslep tekgana dúnyaga kóz qaras sipatinda kóringen. Postmodernizmniñ eñ birinshi belgilerinen biri metanarativlerge isenimsizlik. Kópgana pikirlerdi hátte racional teoriyalarga gúman menen qaraw, bárshe epistemologiyaliq tiykarlardi qaytadan islew kerek degen talapti qoydi. Soniñ ushinda aldiñgi dáwirlerdegi kópgana teoriyalardi biykarladi. Eger biz postmodernistlik aspektte mádeniyattiñ qandayda bir kórinisin izertlemekshi bolsaq postmodernizmde birden bir haqiyqattiñ joq ekenligin hám etnologiyadagi mekteplerdiñ heshqaysisi mádeniyatti túsindiriwde birden bir jetekshi "Lider"
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center IF = 8.165 www.in-academy.uz
mektep bola almawin, boliwi mumkin emesligin tusinemiz. Demek, basqa mekteplerdin mädeniyatqa berilgen barliq aniqlama häm teoriyalari birkarlanadi. Usinday eken bul jerde paradoks payda boladi. Heshqaysi mektep absolyut haqiyqatti tusindirip beriw uqipliligina iye emes eken postmodernizm mektebinin ozide bunday statusqa dawagerlik ete almaydi. Sonin ushinda etnologiyada keleshekte jana jonelisler mäselen metamodern, germenevtik antropologiyanin payda boliwi kutilmekte. Juwmaqlap aytqanda ilimiy jumisimizdi izzertlewde ilimiy plyuralizmnen paydalaniwdi maqul dep taptiq.[17].
References:
1. Байдуж М.И. ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ ГОРОДСКИХ СУЕВЕРИЙ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕXIX — НАЧАЛЕ XXI в. // Вестник археологии, антропологии и этнографии. 2011. № 1. C. 196-...
2. vikipediya.
3. Ю.Бохеньский. Сто суеверий. Краткий философский словарь предрассудков. С.24.
4. Palimbetov. K.S. Qaraqalpaq xaliq isenim irimlari. Tash. "LESSON PZRESS" 2023. 28-bet
5. Дмитриев Юрий Дмитриевич. Тринадцать черных кошек. Москва.1988.С.6
6. Зайцева Татьяна Алексеевна. Автореферат. История Развития Эволюционистких Идей В Исследовании Архаических И Традиционных Обществ. Томск. 2005. С.3.
7. Л.С.Клейн. История археологической мысли. Издательство С.-Петербургского университета, 2011. С.317
8. Л.С.Клейн. История археологической мысли. Издательство С.-Петербургского университета, 2011. С.368
9. А.Н.Наймушина зАкономеРностИ И ФАзы кУльтУРной ДИФФУзИИ. С.80
10. Марсель Мосс. «Общества Обмен Личность» УНИВЕРСИТЕТ книжный дом Москва 15 с.
11. Этнографический метод в социологии романов п.в., ярская-смирнова е. Номер: №12 за 1998 год С.15.
12. Этнографический метод в социологии романов п.в., ярская-смирнова е. Номер: №12 за 1998 год С.149.
13. Бронислав Малиновский. " НАУЧНАЯ ТЕОРИЯ КУЛЬТУРЫ". Москва. 2005. С. 41
14. В.Г. Крысько. Состояние и Перспективы развития этнопсихология в России . // Вестник РУДН, сер. Психология и педагогика. 2003, №1. С.32
15. Г.Т. Тавадов. Этнология учебник. М.: Проект, 2002. С.43
16. М.Мид. "Культура и Мир Детства" Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР. издательства «Наука» 1983 г. С.279
17. И.М. Горбунова, П.В. Прокопьева . СОЦИАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПОЛА В ФИЛОСОФСКОМ АНАЛИЗЕ КУЛЬТУРЫ.
