CC BY
0EURASIAN lOURNAL OF
SOCIAL SCIENCES
PHILOSOPHY AND CULTURE
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
WAYS OF SOLVING THE PROBLEM OF DIVERSITY IN THE TRANSLATION OF TERMS OF FINE ART
Seytmuratova Ariwxan Ajiniyazovna
Basic doctoral student of the Karakalpak Scientific Research Institute of Humanities of the Karakalpak branch of the Academy of Sciences of the
Republic of Uzbekistan https://doi.org/10.5281/zenodo.12578358
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th June 2024 Accepted: 27th June 2024 Online: 28th June 2024
KEYWORDS Fine art, international term, artist, decorative
(ornament, decor, interior), color painting (painting), sculpture(sculpture), smear (smear), illustration
(pictorial graphic elements), drawing (sketch), stylization (decoration).
This article analyzes the ways to solve the problem of diversity in the translation of Art terms used in Karakalpak, as well as the problems of constructing vocabulary and the issues of applying them to printing. Taking into account the specific peculiarities of Karakalpak language during the regulation of the terminology of Visual Arts in Karakalpak language and the provision of concepts, taking content and form as the main principle in the translation of terms, provides a great opportunity for the emergence of scientifically correct terms.
SUWRETLEW ONERI TERMINLERIN AWDARMALAWDAGÍ HARQÍYLÍLÍQTÍ
SAPLASTÍRÍW JOLLARÍ
Seytmuratova Ariwxan Ajiniyazovna
Ózbekstan Respublikasi Ilimler akademiyasi Qaraqalpaqstan bólimi Qaraqalpaq gumanitar ilimler ilim-izertlew instituti tayanish doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.12578358
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th June 2024 Accepted: 27th June 2024 Online: 28th June 2024
KEYWORDS Súwretlew óneri,
internocional termin,
súwretshi,
xudojnik,dekorativ (bezek, dekor,interer), renli súwret (jivopis), músinshilik
(skulptura), mazok (súrtpe), illustraciya (kórkem
grafikaliq elementler), sizilma (eskiz),
Bul maqalada qaraqalpaq tilinde qollanilip júrgen súwretlew óneri terminlerin awdarmalawdagi hárqiyhhqti saplastiriw jollari, sonday-aq sózliklerin dúziw mashqalasi hám oni baspaga tayarlaw máseleri analizlenedi. Súwretlew ónerinin qaraqalpaq tilindegi terminologiyasin tártiplestiriw hám túsinikler beriw barisinda qaraqalpaq tilinin ózine tán qasiyetlerin esapqa aliw, terminlerdi awdarmalagan waqtimizda mazmun hám formani bas princip etip aliw ilimiy jaqtan duris terminlerdin payda boliwina úlken jol ashadi.
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
stilizaciyalaw (kó rkem lestiriw).
Mámleketimizdegi tálim-tárbiyarnñ tiykargi maqseti dóretiwshi hám erkin pikirleytugin, joqari mánawiyatli shaxsti tárbiyalaw bolganliqtan, hárbir pán óz aldina ulli waziypalardi qoyadi. Birinshi Prezidentimiz I. A. Karimov "Bárkámal áwlad - Ózbekstan rawajlaniwiniñ tiykari" atli miynetinde bul máselege ayriqsha itibar qaratqan : "Tálim-tárbiya jumislari haqqinda aytadi ekenbiz, oniñ mazmunin qisqa hám aniq etip aytiw múmkin: bizge pitkeriwshiler emes, mektep tálim- tárbiyasin kórgen shaxslar kerek... Álbette, bilim kerek, biraq bilim óz jolina. Erkin pikirlew -úlken bayliq" [1;32]. Bunda tálim aliwshiniñ sóz bayligin asiriw, sózlerdiñ mánileri, pariq hám uqsasliqlarin ajiratiwga járdem beriw, qátesiz sóylew hám jaziw, sózlerdi baylanistirip gáp, gáplerden bolsa tekst dúze aliw, teksttegi logikaliq qátelerdi tabiw hám dúzetiw, ózgelerdiñ pikirin tuwri añgariw, bir pikirdi túrli formalarda bayanlaw, juwmaqlanbagan pikirdiñ dawamin qayta tiklew hám til múmkinshiliklerinen ogan say ráwishte paydalaniw kónlikpelerin qáliplestiriw hám tájiriybelerin rawajlandiriwda, ósiriwde ana tilidiñ orni, atap aytqanda sózlikler menen islewdiñ áhmiyeti kútá úlken.Terminologiyaliq sózlikler málim bir tarawga tiyisli sózlerge aniqlama beredi. Terminologiyaliq sózlik túsindirme yamasa awdarma kórinisinde boladi. Demek, olardi bir tilli hám kóp tilli sózliklerge ajiratiw múmkin múmkin [2;121].Terminler qollaniliw órisi sheklengen leksika quraminda bolip, bul taypaga tagi da dialektlik sózler, awizeki sóylew tili (argo hám jargon) de kiredi.Kásip-óner terminleri - túrli kásip iyeleri sóylewinde qollaniwshi leksemalar. Ilimiy terminler kóbinese awdarmasiz bolganligi sebepli dúnya pánlerin bir pútinlik sipatinda uslap turadi. Birneshe tarawdiñ terminleri bir-birine uqsas bolip keliwi múmkin. Misali, [morfologiya] termini lingvistikada da, zoologiyada da qollaniladi. Olardi omonim leksemalar retinde qaraw maqsetke muwapiq.Terminler belgili bir tilge tán yamasa internacional boliwi múmkin. Internocional terminlerdi awdarmalawga, olarga say keletugin variant izlewge uriniw duris emes [2;112].
Elimiz kórkem-óneriniñ áyyemgi bay mádeniyati dúnyaga belgili. Bul jerde boy tiklep turgan estelikler hám tariyxiy qazilma bayliqlar úlken bir muzeydi payda etedi desek qátelespeymiz. Ata-babalarimiz tárepinen jaratilgan tákirarlanbas kórkem-óner túrleri tereñ mazmunli hám bahali mádeniyat esteligi retinde kózge taslanadi. Ásirler dawaminda jiynalgan materialliq bayliqlarimiz, atap aytqanda, milliy ustashiliq, zergerlik, ónermentshilik, qol óneri, kesteshilik, toqimashiliq siyaqli túrleriniñ ózine tán orinlaw texnologiyasi, mektepleri, usillari bar hám olar búgingi kúnge shekem óz áhmiyetin jogaltqani joq. Biraq súwretlew óneri terminleri tilshi ilimpazlar hám kórkem-ónertaniwshilardiñ itibarin kóp jillar dawaminda tartip kiyatirgan bolsa da, búgingi kúnge shekem olardiñ sózliklerin dúziw máselesi ashiq qalgan. Máselen, súwretlew ónerinde júdá kóp túsinik hám terminlerge dus kelemiz (etyud, palitra, axromatikaliq, barelef h.t.b ), olardiñ máni hám mazmunin qálegen waqitta tiyisli ádebiyatlardan tabiw júdá qiyin. Bunnan tisqari Qaraqalpaqstanda, sonday-aq Ózbekstanniñ barliq aymaqlarinda ayrim terminler sol jerde jasawshi jergilikli xaliqtiñ tilinde,
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
dialektlerinde har qiyli bayanlaniwi mumkin. Maselen, musinshilikte qollanilatugin "gansh"ti qaraqalpaqlarda "gansh" dep, Tashkentliler tilinde "ganch", al Margilanda bolsa "bor" dep juritiliw jagdaylari ushirasadi. Sonin ushin, bul terminlerdin tusindirme sozligin jaratiw, terminlerdegi usinday har qiyliliqtin saplastiriliwina mumkinshilik jaratadi.Rus til biliminde suwretlew oneri terminlerinin sozligin duziw maselesi 1960- jillarga tuwra keledi. Rus til biliminde G.G.Obuxova tarepinen 1961-jili "Kratkiy slovar terminov izobrazitelnogo iskustva" [3;139] degen atamada rus tilinin suwretlew oneri terminleri boyinsha birinshi tusindirme sozligi baspadan shiqti. Sozlikte 700 ge shamalas terminlerge ken turde tusinikler berip otilgen. Bul miynet oz nawbetinde turkiy xaliqlardin lingvist alimlarinin suwretlew oneri terminleri tarawindagi ilimiy jumislarinda tiykargi qalaw tasi rolin atqardi desek qatelespeymiz.
Mamleketimizde korkem-oner terminlerinin sozligi boyinsha birqansha jumislar amelge asirilgan. 1991-jili ozbek ilimpazi S.S.Bulatovtin "Ganchkorlik, naqqoshlik va yogoch oymakorligi atamalariga oid izohli lugati" [4;78] atamasindagi miyneti baspadan shigadi. Avtor bul miynetinde, tajiriybeli ustalar, korkem-onertaniwshilar, lingvist alimlardin terminlerdi toplaw, uyreniw ham analizlew barisindagi pikirlerin inabatqa alip, harqiyli adebiyatlar, maqalalar, arxiv derekler menen tanisqan halda ozi toplagan ameliy bezeniw buyimlarinin manilerin tusindirip beriwge hareket etken. Sonday-aq, bul sozlikte terminler alfavit tartibinde berilip, sizilma ham suwretler menen bayitilgan. 1997-jilda baspadan shiqqan korkem-oner tarawi xizmetkerleri A.Umarov ham de M.Ahmedovlardin avtorligindagi "Ta'sviriy san'at atamalarining izohli lugati" [5;36] atamasindagi oqiwshilar ham joqari oqiw orinlari studentleri ushin arnalgan bul adebiyat suwretlew oneri terminlerin duziw salasindagi daslepki qademlerden biri boldi. Avtor bul sozlikte terminlerdin awdarmasin ozbek tilinde qollanilatugin variantlari menen awdarmalap beriwge hareket etkenin koriwimizge boladi. Bul sozlikte "ch" haribinen baslanatugin eki termin, "c" haribinen baslanatugin tek bir termin sozdi kirgizedi.2001-jili B.Nodir tarepinen "Ta'sviriy va amaliy san'at atamalarining izohli lugati" atamasindagi ken kolemli miyneti jariq kordi. Avtor bul miynette keyingidawirdegi ham eski dawirdegi terminlerge de ken manide toqtap otedi. Bul kitap aldingilarina qaraganda ken mazmunda bolip, onda bir gana "Ch" haribinin ozine 35 ke jaqin suwretlew oneri terminlerin kirgizedi. Sonday-aq, A.Hakimov ham E.Guldin "Baysun -atlas xudojestvennix remyosel" [6;28] atli kitabinda 200 ge jaqin korkem-oner terminlerinin russha tusindirmesin, N.Normatovtin "Ranglar yurtiga yol" [7;47] atli doretpelesinde 150 ge jaqin zamanagoy suwretlew oneri terminlerinin ozbekshe tusindirmesi, Sh.Abdullaeva ham
F.Toirovalardin "English for art and design students II" [8;64] atli oqiw qollanbasinda 350 ge jaqin suwretlew oneri terminlerinin inglis tilindegi tusindirmeleri berilgen.
Qaraqalpaq til biliminde 1991-jili O.Dospanov, A.Allamuratov ham
G.Tilewmuratovlardin basshiliginda "Qaraqalpaq korkem-oner atamalarinin sozligi" [9;3]baspadan shiqti. Bul sozlikte korkem-onerimizdin kop taralgan turlerinde kennen qollanilatugin sozlerdin jaziliw qadeleri, ayrim sozlerdin kelip shigiw tariyxina baylanisli tusinikler berilgen. Sonin menen bir qatarda bul sozlikte suwretlew onerine baylanisli jami 50 den artiq termin jumsalganin koriwimizge boladi.Suwretlew oneri tariyxi boyinsha izertlegen jerlesimiz ilimpaz T.Urazimovanin 2020-jili baspadan shiqqan "Suwretlew oneri tariyxi" [10;184] atamasindagi oqiw qollanbasinda suwretlew onerinin agim ham bagdarlari boyinsha
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
70 ten aslam terminge aniqlama berip, olardiñ glossariyin dúzip shiqqan. Biraq, súwretlew ónerinde qollanilatugin tiykargi terminlerge túsinikler berilmegen.
Álbette, ádebiyatlarda súwretlew ónerine baylanisli terminlerdi tek gana tayanish túsinikler formasinda yaki glossariy kórinisinde berilgenliginniñ, olar arnawli túrde sózlik formasinda berilmegenliginiñ guwasi boldiq. Búgingi kúnge shekem súwretlew óneri terminleriniñ sózligi mashqalasi tek usi formada gana sheshilip kelingen.Súwretlew óneri de basqa pánler siyaqli óziniñ arnawli atamalarina iye. Biraq, súwretlew óneri atamalariniñ jetilisken túrdegi túsindirmeli sózligi usi kúnge shekem toliq túrde jaratilgan joq. Bul bolsa, álbette, joqari oqiw orinlari hám kásip-óner kolledjleri oqitiwshilarina súwretlew óneri sirlarin oqiwshilarga úyretiwde ayrim qiyinshiliqlardi keltirip shigarmaqta. Haqiyqattan da, házirgi waqitta túsindirme sózliklerge bolgan zárúrlik júdá artip barmaqta. Oqiwshilar súwretlew óneri sirlarin úyreniw procesinde júdá kóp túsinikler hám atamalarga dus keledi. Bunday atamalardiñ tiykargi mánisin ádebiyatlardan tabiw biraz qiyin.Házirgi kúnde sabaqliqlar, oqiwqollanbalar, ilimiy maqalalarda súwretlew ónerine baylanisli túsinikler hár qiyli bolip jazilip atirganligi hám hár qiyli mánilerde qollanilganligin kóremiz. Bunday qiyinshiliqlarga shek qoyiw maqsetinde bazi bir izlenisler alip barildi.
Súwretlew ónerine tiyisli terminler hám túsiniklerdi biz rus tilinen awdarmalangan ádebiyatlar hám de túrli metodikaliq qollanbalardan aliwga háreket etemiz. Soñgi jillarda baspadan shigip atirgan oqiw hám metodikaliq qollanbalar, ádebiyatlarda qollanilgan atamalardiñ juwmagi soni kórsetedi, tilimizdegi súwretlew óneri atamalarin qollaniwdagi hár qiyliliqlar kóplep ushirasadi. Bul bolsa terminlerdiñ mánilerin túsiniwge hám oqiw procesiniñ sipatina keri tásirin kórsetedi.Kúndelikli tájiriybede "súwretlew óneri" termininiñ ornina "rasm", "súwret", "kartina" atamalari tez-tez qollaniladi. Lekin terminologiya komiteti rus tilinen kirgen "risunok" termininiñ ornina "súwret"(rasm) sózin qollaniwdi usinis etken. Házirgi waqitta "grafika", "kartinka" terminlerin de "súwret yamasa súwretlew óneri atamalari" menen atap kórsetedi.Soniñ menen birge súwretlew óneri terminleri toparinda súwretshi (xudojnik, musavvir), dekorativ (bezek,dekor,interer), reñli súwret (jivopis), músinshilik (skulptura), mazok (súrtpe), illustraciya (kórkem grafikaliq elementler), sizilma (eskiz), stilizaciyalaw (kórkemlestiriw) siyaqli terminlerdiñ sabaqliqlarda hám oqiw qollanbalarda hár túrli etip qollaniliw jagdaylari ushiraspaqta.Máselen, "súwretshi" termini O.Dospanov, A.Allamuratov hám G.Tilewmuratovlardiñ basshiliginda shigarilgan "Qaraqalpaq kórkem-óner atamalariniñ sózligi" miynetinde "súwretshi - súwretlew ónerinin qánigesi, xudojnik"[9;62] dep qollanilgan. Sonday-aq, usi miynette "xudojnik" terminin "súwretshi, súwretlew ónerinin tarawlarinda islewshi adamlar" dep aniqlama berilgen.Soniñ menen birge "Qaraqalpaq tiliniñtúsindirme sózligi" niñ IV tominda "súwretshi- 1. súwret saliwshi, islewshi, sogiwshi. 2. Súwret túsiriwshi, aliwshi, fotograf, "xudojnik- 1. Súwretshi, súwret saliwshi, 2. Súwret saliwda basqalarga tanilgan adam."[11;237,460] dep atáriyp berilgen.T.Urazimovaniñ 2020-jili baspadan shiqqan "Súwretlew óneri tariyxi" [10;184]miynetinde "xudojnik" termini ornina "súwretshi" termini qollanilgan.
Demek, bunnan kórinip turipti bul eki termindi de tilimizde sinonim sipatinda jiyi qollanilip júripti. Biraq, súwretshi termini tek súwret salatugin adam mánisinen basqa da fotograf yagniy súwretke túsiretugin qánige mánisin de bere aladi. Sonliqtan da, biz súwretlew óneri tarawinda súwret saliwshi adamga qarata súwretshi emes, xudojnik degen
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
termindi qollaniwdi usinis etemiz. Sebebi xudojnik degende biz tek gana súwret saliwshi adamdi gana kóz aldimizga keltire alamiz.Sonday-aq, "reñli súwret" termini qaraqalpaq tilindegi 1-klastan 7-klass araligindagi "Súwretlew óneri" mektep sabaqliqlarinda sol atama menen atalgan. Biraq, joqari oqiw orinlari ushin arnalgan súwretlew ónerine baylanisli oqiw qollanbalarda "jivopis" termini menen atalip kiyatirganliginiñ guwasi boldiq. Biziñ pikirimizshe jivopis terminin qaraqalpaq tilinde tuwridan-tuwri qollaniw zárúrligi joq. Sebebi ol barliq tiller ushin ortaq internocionalliq termin emes. Ózbek til biliminde "rang tasvir", qazaq til biliminde "keskindeme", inglis til biliminde "painting" degen atamalari berilgenlikten oni qaraqalpaq tiliniñ ishkimúmkinshiliklerine súyengen halda "reñli súwret" degen termindi qollaniw orinli boladi.A.Sulaymanov, I.Raxmanov, Z.Sulaymanova avtorligindagi "Súwretlew óneri" [12;112] 4-klass ushin mektep sabaqliginda "músinshilik" hám "músinshi" terminleriniñ ornina "skulptura" terminlerin qollanganin kóriwimizge boladi. "Qaraqalpaq tiliniñ túsindirme sózligi" niñ IV tominda "skulptura" terminine "ilaydan, agashtan, tastan hám hár túrli zatlardan oyip islengen zat, qoldan jasalgan dene, háykel"52,
0.Dospanov, A.Allamuratov hám G.Tilewmuratovlardiñ basshiliginda shigarilgan "Qaraqalpaq kórkem-óner atamalariniñ sózligi" miynetinde "qaraqalpaqsha siyrek qollanilatugin músin sóziniñ mánisine tuwra keledi. Súwretlew óneriniñ bir túri..."[9;52] dep túsinikler berilgen. Biziñ pikirimizshe, rus til biliminde "skulptura", ózbek til biliminde "haykaltorashlik", qazaq til biliminde "músin óneri", al qaraqalpaq til biliminde bolsa hár qiyliliqti saplastirgan halda sózlik qorimizda bar bolgan "músinshilik" hám "músin" terminlerin qollaniw orinli boladi.
Solay etip, qaraqalpaq tiline awdarmalangan súwretlew óneri terminleriniñ hár qiyli bolip qollaniliwina tómendegi sebeplerdi kirgiziwimizge boladi:
Birinshiden, qánigeniñ awdarmashi bolmaganligi terminlerdiñ forma hám mazmuniniñ buziliwina alip keledi;
Ekinshiden, házirgi dáwir súwretlew óneriniñózbek hám qaraqalpaqtilindegi terminologiyasindagi bir túsinikke baylanisli birneshe sózlerdiñ qollaniliwi;
Úshinshiden, terminlerdegi hár qiyliliqtiñ eñ tiykargi sebebi qaraqalpaq tilinde toliq túrdegi súwretlew óneri terminleriniñ túsindirme sózliginiñ islep shigarilmaganligi dep kórsetiwimizge boladi.
Juwmaqlap aytqanda, súwretlew óneriniñ qaraqalpaq tilindegi terminologiyasin tártiplestiriw hám túsinikler beriw barisinda qaraqalpaq tiliniñ ózine tán qasiyetlerin esapqa aliw, terminlerdi awdarmalagan waqtimizda mazmun hám formani bas princip etip aliw ilimiy jaqtan duris terminlerdiñ payda boliwina úlken jol ashadi.
References:
1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Узбекистон тараккиётининг пойдевори. - Т., Шарк, 1997. б-32.
2. Сайфуллаева Р.Р. ва б. Х,озирги узбек адабий тили. - Т.: "Фан ватехнология" нашриёти. 2010. б-121.
3. Г. Г. Обухова Кратки и словарь терминов изобразительного искусства.-M:-1936.
4. Булатов С.С. Ганчкорлик, наккошлик ва ёгоч уймакорлиги атамаларига оид изошли лугат. - Т., Мех,нат, 1991. б-78 .
EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz
5. Умаров А. Ахмедов М. Тасвирий санъат атамаларининг изох,ли лугати. - Т., У;итувчи. 1997. б-36.
6. Х,акимов А. Гуль Э. Байсун - атлас художественных ремёсел. -Т., «PRINT-S», 2006.
7. Норматов Н. Ранглар юртига йул. - Т., Ношир. 2013.
8. Абдуллаева Ч., Тоирова Ф. English for art and design students II. -Т., Янги аср авлоди. 2014
9. Алламуратов А., Доспанов О., Тилеумуратов Г. Кара;алпа;ша керкем-енер атамаларыныц сезлиги. Некис «Билим», 1991. б-3.
10. Urazimova T.V. Suwretlew oneri tariyxi. Tashkent.2020.-184b.
11. Кара;алпа; тилиниц тусиндирме сезлиги IV том. 1992.6-237.
12. A.Sulaymanov, I.Raxmanov, Z.Sulaymanova avtorligindagi "Suwretlew oneri" (4-klass ushin sabaqliq) - T: b-112.
