CC BY
25JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
ilmiy-uslubiy JumaH
Л П11?1\Л11Л VIWIVV //«TTT AV IIIiMIVI IIA M OIVTIV I/IIill I\I\\
ADEBIYATTANIWDA «STIL» TERMINI HAM ONIN IZERTLENIW
#
>
TARIYXI
j § ]>.■»
Kazakbaev Paraxat
J > j > JL;
Qaraqalpaq mamleketlik universiteti magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7258316
' t
Annotatsiya: mazkur maqolada adabiyotshunoslikda individual stil masalasi-ning o'rganilishiga e'tibor qaratilgan.
Kalit sozlar: individual stil, nuqtai nazari, badiiy obraz, badiiy oziga xoslik.
$>4 > 1 :
Adebiyattaniwda «stil» termininin aniqlamasina bir nazer taslaganda, onda turlishe berilgen aniqlamalardi koriwge boladi. Olarda stil «ideyaliq-korkemlik qasiyetlerdin jiyindisi» (L.I.Timofeev), «obrazli formanin kop qirli putinligi» (G.N.Pospelov), «mazmunli forma elementlerinin birligi» (Ya.E.Elsberg), «forma
*
ham mazmun birligi» (V.A.Kovalev), «tilden individual-stilistikaliq paydalaniw sistemasi» (V.V.Vinogradov) «elementler sistemasi» (R.Gelgardt), «korkem usil ham elementlerdin garmonikaliq birligi» (V.V.Tvorogov), «suwretlew obyektine original
kirip bariwi» (V.Kovalev), «formal belgi ham priёmlardm anaw yaki minaw darejedegi jiyindisi» (O.V.Larmin, A.Burov, A.V.Chicherin) dep tusindiriledi1.
Stil maselesine birinshilerden bolip itibar qaratqan shaxs Aristotel bolip, ol ozinin "Ritorika" miynetinde bul maselege ayriqsha toqtalip otken. Soninan, Goraciy, Siceron, Kvintilianlar bul maselege arnawli turde itibar qaratadi. Olardin izertlewleri
natiyjesinde stil bul oratorliq oneri sipatinda juzege shiga baslaydi.
Ayyemgi dawir doretiwshilerinin stilge baylanisli kozqaraslari orta asirlerge kelip jana korinislerde payda bola basladi. Biraq, stil birneshe asirler dawaminda oratorliq oneri sipatinda oz ornin saqlap qaldi. Evropada, tiykarinan, Franciyada XVIII asirde "individual stil" sozi juzege shiga basladi. Belgili soztaniwshi, orator P.Giro bul atamani real omirde paydalaniwga usinis kiritti. Ol stildi korkem onerdin bir bolegi sipatinda emes, balkim, insan dunyaqarasinin bir azigi sipatinda islete basladi.
ик^т^ л„ лЛт^тЛъпт^ "с+л л„;" A^ uiiAimAi 2
Byuffon da oz lekciyalarinin birinde "Stil-bul insannin ozi"-dep pikir bildiredi.
ш
Francuz jaziwshisi Marivo birinshilerden bolip stildin normativ konsepciyasin jaratiwga muwapiq boladi. Ol stildi "jaqsi" ham "jaman" turlerge ajiratip uyrenedi. Usi belgili jaziwshi Marivo en daslep jaziwshi stilin jaziwshi dunyaqarasin, onin
iw-
! K*
ruwxiy dunyasi menen baylanistiradi.
<3
■-
Toqimbetova G. Berdaqtin doretiwshilik individualligi. Tashkent, «Mumtoz soz», 2020. 2 Дaврoнoвa М. ^зирги y36eK шeьриятидa индивидуaл услуб пoэтикaси. Филoл. фян. дoк. дисс. aвтoрeф., CaMapw^, 2019. 13-б.
JffiTALQINVA *<il]
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r «-W"
miiif-iwuuif juman
Ózbek ádebiyattaniw iliminde XX ásirdin baslarmda til hám stil máselelerine
#
ayriqsha áhmiyet qaratilgan hám ol poetikaliq hádiyse sipatinda úyrenile baslagan.
A.Saadiy stildi tillik kózqarastan úyrener eken, stilge tán qisqartilgan eski sózlerdi hám varvarizmlerdi en tiykargi belgi sipatinda aytip ótedi. Olardin stildin jetik kórinisin qáliplestiriwde qanshelli áhmiyetke iye ekenligin aytip ótedi. Ol "Stil -shayir sanasinin kólenkesi" dep pikir bildiredi. Sogan baylanisli, izertlewshi stil originalligin talantqa, jana gáp aytiwga baylanisli dep, shigarmanin uzaq múddet
J»
i \m-
jasawi da usi stillik ózgesheliklerge baylanisli ekenligin ayriqsha atap ótedi.
Fitrattin stillerge baylanisli pikirleri Saadiydin kózqaraslarina sáykes keledi. Ol táriplew, uqsatiw, janlandiriw siyaqli elementler ayriqsha áhmiyetke iye ekenligi haqqinda aytip ótedi. Demek, Fitrat hám Saadiy miynetlerinde stil máselesi ken planda úyrenilgen. Ogan tiykarinan poetikaliq hádiyse sipatinda qaralgan. Stildin milliy til, milliy ádebiyat, dóretiwshinin dúnyaqarasi, socialliq ortaliq penen baylanisliligi, kórkem forma menen baylanisliligi ayriqsha túrde úyrenilgen.
nrlaUníolfonnuinrln 1 l-innmnrln mnrrlmrm+lor VV 001 rA ¿2»n KncloiA
Ózbek ádebiyattaniwinda stiller haqqinda magliwmtlar XX ásirden baslap
ayriqsha qolga alingan bolsa da, bunnan aldin Alisher Nawayi da óz miynetlerinde stil máselesine ayriqsha toqtalip, óz pikirlerin bildiriwge háreket etedi. Onin "Majolisun nafois" miynetinde túrkiy hám parsi tillerindegi stillik ózgeshelikler
»
m?
haqqinda en dáslepkilerden bolip izertlegen dep atap ótsek hesh adaspaymiz. Biraq, onin miynetlerinde stil sózinin mazmunin beriw ushin janr mánisindegi sózden paydalanilgan.
Bul máselege ayriqsha toqtalip ótken jáne bir izertlewshi Yo.Isoqov óz
e+iH^rHi • 1 TiirVnr e+il* O HQCIVQIiíti 0+11* Tr\nctn riár/^i/^ri/^m e+i13 Hpr*
izertlewlerinde stillerdi: 1. Túrkiy stil; 2. klasikaliq stil; 3. Joqan dárejedegi stil dep ajiratadi.
Jáne bir ádebiyatshi belgili ilimpaz I.Sulton A.Nawayinin "Farxad hám Shiyrin" dástanin ayriqsha úyrengen halda oni joqari dárejedegi stillik talgam menen jazilgan ekenligin atap ótedi. Sonin menen birge, ol stillerdi joqari hám ápiwayi stil dep ekige ajiratiwdi usinis etedi. Ol joqari dárejedegi stildegi jazilgan shigarma sipatinda A.Nawayi hám Fitrattin shigarmalarin kiritse, Babur hám Lutfiydin shigarmalarin ápiwayi stildegi toparga kiritedi.
XX ásirge kelip dóretiwshilerdin individual stiline baylanisli diskussiyalar júzege kele basladi. XX ásirge kelip ádebiyatshilar stil teoriyasin islep shiqti. Bul dáwirdegi tipologiyaliq analizler nátiyjesinde ádebiy stil túsinigi diqqatti jámlew, ózlikti anlaw nátiyjesinde túrli sheberlikler júzege keledi hám bul avtordin ózine tán jeke stilde shigarma dóretiwine járdem beredi.
Rus ádebiyattaniwinda stil haqqinda en orinli pikir bildirip, arnawli izertlew alip bargan izertlewshiler: A.N.Sokolovtin "Stil teoriyasi", A.F.Losevtin "Kórkem stil
máseleleri" dep atalgan miynetleri bolip sanaladi. Kópshilik ilimpazlar stildi forma _
-:- _
3 HCOKOB É. Ce3 camara ce3^Hra. TomKeHT. «Y36eKHCTOH»20i4.,304-6.
^ g ^ ñ'b A Q ^ > ,
IЛ J '
^ ^ I *
TALQIN VA
TADQIQOTLAR No4
¡Imlyinlubl» jumali i»--r
menen baylanistirip, avtordin qanday formada óz shigarmasin dóretkenligi menen baylanistirdi.
Avtordin dóretiwshilik individualligi (jekke stili) rus ádebiyattaniwinda M.V.Xrapchenko, E.M.Aksenova, V.I.Bursov, B.O.Kostelyanec, L.I.Skupeyko4,
5
ózbek ádebiyattaniwinda U.Nosirov, H.Boltaboev, S.Mamajanovlardin izertlewlerinde ilimiy-teoriyaliq jaqtan arnawli túrde úyreniledi. Sonday-aq, ayirim sóz sheberleri dóretiwshiligi menen baylanisli halda sol avtordin poetikaliq sheberligi, stili, súwretlew ónerine arnalgan bir qansha miynetler bar. Olardan
i >
M.Sultanovanin «Abdulla Qahhor uslubining ba'zi masalalari» (1967) hám
«Yozuvchi uslubiga doir» (1969), A.Rustamovtin «Navoiyning badiiy mahorati»
(1979), M.Qóshchanovtin «Abdulla Qodiriyning tasvirlash mahorati» (1978), S.Mamajanovtin «Uslub jilolari» (1972) monografiyalari menen A.Sharafuddinovtin «Óziga xoslik sirlari» (Sh.Xolmirzaev haqida), M.Gafurovtin «Órtoq shoir» (M.Shayxzoda haqida) maqalalarin atap kórsetiwge boladi6.
Rus ádebiyattaniwinda jaziwshinin dóretiwshilik individualligi (твopчecкaя индивидyльнocть пиcaтeля) terminine M.V.Xrapchenko hám B.I.Bursovlar ken túsinik beredi hám onin izertlewlerinen keyin bir qansha izertlew jumislari jaziladi. Olardin kórsetiwinshe, «dóretiwshilik individualliq jaziwshinin jekke ózine tán subyektiv faktorlar menen obyektiv faktorlardin óz ara tigiz qatnasina baylanisli. Subyektiv faktorlar kórkem súwretlew tábiyati, janr tanlawi, dóretiwshilik niyeti, bagdari, jaziwshinin kózqarasi hám estetikaliq ádebiy process tendenciyalarina úylesedi. Diaxronikaliq analizde birinshi ret dóretiwshilik individualliq hám ádebiyattin evolyuciyaliq rawajlaniwindagi óz ara baylanisi - ádebiy dástúr hám janashilliq problemasin úyreniw ámelge asiriladi. Bunda dóretiwshinin individualligin aniqlawdin en áhmiyetli tárepi, qanday da bir avtordin biografiyasin hám dóretiwshilik psixologiyasin úyreniw kerek boladi» dep jazadi M.V.Xrapchenko7.
H.Baltabaev ózbek prozasindagi dóretiwshilik individualliq máselesin úyreniwde E.Sidorov kórsetken avtor stilinin qáliplesiwindegi tiykargi faktorlarga súyenedi. Bular, birinshiden, kórkem oy-pikirlewdegi dáslepki «subyektiv» basqish,
>
■-
4 Xpaпчeнкo М.Б. Твopчecкaя индивидyaльнocть пиcaтeля и paзвитиe литapaтypы. - M.: Сoвeтcкий пиcaтeль, 1972; Aкceнoвa Е.М. Лeкции пo cпeциaльнoмy Rypcy cтpyктypы твopчecкoй индивидyaльнocти пиcaтeля. - Владим^, 1970; Бypcoв В.И., Кocтeлянeц Б.О. Xyдoжecтвeнный мeтoд и твopчecкaя индивидyaльнocть пиcaтeлья. - M., 1964; Cáramo Л.И. Пpoблeмa твopчecкoц индивидyaльнocть пиcaтeля в литepaтypнo-кpитичecкиx тpyдax Ивaнa Фpaнкo: Aвтopeф. диc. ... кянд. филoл. нayк. - Кдав, 1984 // Toqimbetova G. Berdaqtin dóretiwshilik individualligi. Tashkent, «Mumtoz sóz», 2020.
5 Нocиpoв У. Ижoдкop шaxc, бвдиий ycлyб, aвтop oбpaзи. - Тoшкeнт: Фaн, 1981; ^л aвтop: Oбpaзлapдa ycлyб
жилoлapи. - Тoшкeнт: Фaн, 1991; Бoлтaбoeв Д. Hacp вa ycлyб. - Тoшкeнт: Фaн, 1992; Maмaжaнoв С. Уcлyб жилoлapи. - Тoшкeнт: Aдaбиёт вa caнъaт нaшpиёти, 1972.
6 ^aparn-: Бoлтaбoeв Д. Hacp вa ycny6. - Тoшкeнт: Фaн, 1992. - Б. 7.
7 Xpaпчeнкo M^. Твopчecкaя индивидyaльнocть пиcaтeля и paзвитиe литapaтypы. - M.: Coвeтcкий пиcaтeль, 1972 / Toqimbetova G. Berdaqtin dóretiwshilik individualligi. Tashkent, «Mumtoz sóz», 2020.
J >S>f * ' >
Ц i*--
*Ч2>
JffiTALQINVA 1
\-#TADOIQOTLAR Nod 2022
№4 2022
ilmlyuslubly jurnali
Miiiif-iwuuif juiiian
1 liML 'M 1 S
bul basqishqa avtor turli suwretlew formalarina murajaat etip, ozi ushin qolaylisin
#
ekinshiden, daslepki faktordan kelip shiqqan halda shigarma qurilisindagi «avtor obrazi»nin roli ham oni bayanlawda qatnasiw darejesi, avtordin korkem talqilaw obyektine munasibeti; ushinshiden, joqaridagi eki faktordagi halattin kompoziciya usillarina maslastiriliwi, korkemlep suwretleniwi, poetikaliq til ham obrazli detallar...8.
Juwmaqlap aytqanda, individual stil maselesi adebiyattaniw iliminde ahmiyetli
1 Г- J 1 J J
maselelerden biri bolip, oni uyreniw arqali shayirlardin ozine tan ozgesheliklerin ashiwga boladi.
Adebiyatlar:
1. Toqimbetova G. Berdaqtin doretiwshilik individualligi. Tashkent, «Mumtoz soz», 2020.
2. Дaврoнoвa М. ^o3nprn y36eK шeьриятидa MHAMBMAyan услуб пoэтикaси. Филoл. фaн. дoк. дисс. aвтopeф., Caмapкaнд, 2019. 13-б.
3. Исoкoв Ё. Сез сaньaти сезлиги. Тoшкeнт. «Узбeкистoн»2014.,304-б.
4. Xpan4erno М.Б. Твopчeскaя индивидyaльнoсть писaтeля и paзвитиe литapaтypы. - М.: Сoвeтский писaтeль, 1972.
т?
5. Аксeнoвa Е.М. Лeкции no спeциaльнoмy кypсy стpyктypы твopчeскoй индивидyaльнoсти писaтeля. - Влaдимиp, 1970.
6. Нoсиpoв У. Ижoдкop шaхс, бaдиий услуб, aвтop oбpaзи. - Тoшкeнт: Фaн, 1981; Сoл aвтop: Oбpaзлapдa услуб жилoлapи. - Тoшкeнт: Фaн, 1991
7. Хpaпчeнкo М.Б. Твopчeскaя индивидyaльнoсть писaтeля и paзвитиe литapaтypы. - М.: Сoвeтский писaтeль, 1972
8. Сидopoв Е. Вpeмя, писaтeль, стиль. - М., 1983. - С. 24 .
9. Zinatdinova, G. I. (2022). THE IMAGE OF CLOSED SPACE IN I. YUSUPOV'S LYRICS. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(02), 979-983.
10. Зинaтдинoвa, Г. И. (2019). Oсoбeннoсти сoздaния oбpaзoв хyдoжeствeннoгo вpeмeни и пpoстpaнствa в лиpикe Ш. Сeйитoвa. Згатами^ и сoциyм, (6), 369-371.
11. Zinatdinova, G. (2021). Some distinctive problems of lyrical chronotope research. Karakalpak State University.
12. Sagidullaeva, D. N. The Chronotope ofThe «Jannet Ba? I (Garden ofParadise) »In The Novel ofThe Same Name By Karakalpak Writer Amangeldi Khalmuratov.Theoretical & Applied Science Учpeдитeли:
Тeopeтичeскaяипpиклaднaянayкa, (12), 556-559. _
-
8 Сидopoв Е. Вpeмя, писaтeль, стиль. - М., 1983. - С. 24 .
L> * j J ■
